Τσαυτάρης: «Στα τρόφιμα τίποτε δεν επιτρέπεται να πάει χαμένο»

Το μεγαλύτερο ζήτημα που απασχολεί τους επιστήμονες της γεωργίας, της διατροφής, της υγείας, της βιοτεχνολογίας είναι πώς θα εξελιχθεί η διατροφή του ανθρώπου στο μέλλον, με δεδομένα τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και τη κλιματική αλλαγή.

Όπως προέκυψε και από τα επιστημονικά συνέδρια στο πλαίσιο της μεγαλύτερης έκθεσης τροφίμων στον κόσμο, της ANUGA, η οποία πραγματοποιήθηκε πριν από λίγες μέρες στη Γερμανία, καθώς και από τα καινοτόμα προϊόντα που παρουσίασαν οι εταιρίες από όλο τον κόσμο τα μεγάλα ζητήματα αυτή τη στιγμή τα οποία αποτελούν την έννοια της ‘Διατροφής του Μέλλοντος’ και θα επηρεάσουν την παραγωγή και κατανάλωση τροφίμων είναι:

Η  βιωσιμότητα του περιβάλλοντος και η αειφορία ως προς την παραγωγή και την κατανάλωση των τροφίμων, η γενετική, η ψηφιοποίηση και η τεχνητή νοημοσύνη στην παραγωγή, η ηθική, η καλή μεταχείριση των ζώων, η αποδοτικότητα των πόρων, η αυθεντικότητα των τροφίμων και η υγεία των καταναλωτών, η αύξηση της ζήτησης εναλλακτικών πηγών ζωικών πρωτεϊνών, ακόμη και από τα έντομα πια.

Επίσης, πολύ σημαντική θα είναι στο μέλλον η Εξατομικευμένη Διατροφή, καθώς από καιρό έγινε βεβαιότητα ότι οι γενικές συστάσεις διατροφής που υποτίθεται ότι ισχύουν για όλους τους ανθρώπους εξίσου δεν ισχύουν, επειδή κάθε άτομο αντιδρά διαφορετικά στα τρόφιμα και το ιδανικό είναι μια εξατομικευμένη διατροφή για κάθε άτομο. Η  Εξατομικευμένη Διατροφή οδηγεί και σε μια σημαντική αποκέντρωση της παραγωγής, εξέλιξη η οποία ενδιαφέρει τη χώρα μας.

Με αφορμή όλα αυτά ζητήσαμε και είχαμε μια συζήτηση με τον καθηγητή της γεωπονίας και της γενετικής και πρώην υπουργό αγροτικής ανάπτυξης και τροφίμων κ. Αθανάσιο Τσαυτάρη. Του ζητήσαμε να μας ενημερώσει εκτενέστερα για τις εξελίξεις και τα κρίσιμα ζητήματα, καθώς είναι δεδομένο πως η δυνατότητα να αναγνωριστούν γρήγορα οι αλλαγές και να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις οι επιχειρήσεις αυτού του τόσο σημαντικού κλάδου για την ελληνική οικονομία είναι απαραίτητη για την επιτυχία τους.

Κύριε Τσαυτάρη, ποιες είναι οι πιο μεγάλες προκλήσεις της γεωργίας σήμερα και ειδικά της παραγωγής τροφίμων;

Ο κόσμος έχει ήδη μεγάλες απαιτήσεις από την παγκόσμια γεωργία. Απαιτήσεις που καθημερινά διογκώνονται. Απαιτεί από την Γεωργία, Τρόφιμα (Foods), Ζωοτροφές (Feeds), Ίνες (Fibers), Φαρμακευτικά (Farmacy) και Αρωματικά προϊόντα (PerFumes), Προϊόντα Καπνίσματος (Fumes), Λουλούδια (Flowers) για την αναψυχή μας, Ξύλα για θέρμανση (Fire) και τώρα προσθέτει και την παραγωγή βιοκαυσίμων (Fuels) για τα αυτοκίνητα μας! Πολλά Fs που αυξάνουν καθημερινά. Ενώ για τα τρόφιμα, βλέποντας τη δημογραφική έκρηξη, απαιτεί το διπλασιασμό τους σε 15 χρόνια και τον τριπλασιασμό σε 40 χρόνια. Την ίδια ώρα, που η ίδια κοινωνία συρρικνώνει διαρκώς όλους τους απαιτούμενους πόρους για την επίτευξη των παραπάνω στόχων. Καλλιεργήσιμα είδη μειώνονται, τα εναπομείναντα υποβαθμίζονται ποιοτικά, το διαθέσιμο νερό άρδευσης μειώνεται προς όφελος της ύδρευσης των αστικών κέντρων, η ενέργεια ακριβαίνει όπως και τα λιπάσματα-φάρμακα-πλαστικά ενώ ταυτοχρόνως απαιτείται ο περιορισμό των τελευταίων για προστατευτικούς προς το περιβάλλον λόγους. Οι διαφαινόμενες κλιματικές αλλαγές θα κάνουν την κατάσταση δυσκολότερη και ακόμη πιο απρόβλεπτη. Αν τώρα προσθέσουμε και τις αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα, οι καταστάσεις θα γίνουν εκρηκτικές, αναλογιζόμενοι την παγκόσμια ανισομέρεια τόσο στις διογκούμενες ανάγκες για τρόφιμα (Ινδία, Πακιστάν, Ινδονησία, Αιθιοπία, Κίνα, κλπ.) όσο και στο μερίδιο των χωρών στις διαφαινόμενες κλιματικές αλλαγές (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ιαπωνία, κ.ά.). Ανισομέρειες που συνήθως οδηγούν σε προστριβές.

Και ποιες λύσεις βλέπετε μπροστά σ ‘αυτές τις προκλήσεις;

Αν πραγματικά η έμφαση δοθεί στην κάλυψη της επισιτιστικής ανάγκης (επειδή δεν βλέπω γιγάντιες νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις) θα πρέπει να περιοριστούν οι αλλότριες χρήσεις γης εκτός των καλλιεργειών για τροφές. Η παραγωγή βιοκαυσίμων π.χ. Μπορεί σε κάποια στιγμή του παρελθόντος, φοβισμένοι από τη συρρίκνωση της διαθεσιμότητας ορυκτών καυσίμων (πετρέλαιο) να διερεύνησε η κοινωνία τη δυνατότητα παραγωγής ενέργειας από καλλιέργειες. Σήμερα όμως αυτό δεν ισχύει. Η χρήση αερίου, ηλιακής ενέργειας, ηλεκτρικής αυτοκίνησης, γεωθερμίας, η γιγάντια διαθεσιμότητα της ενέργειας ανέμων, κυμάτων, κ.ά. μειώνουν την ανάγκη βιοκαυσίμων. Δέστε στη χώρα μας και στη Γεωργία ειδικότερα την πρόοδο που έγινε στη θητεία μου στο ΥΠΑΑΤ με άνοιγμα 2-3 γεωθερμικών πεδίων (Ξάνθη, Χρυσούπολη, Νιγρίτα, κ.α.), από τα εκατοντάδες που έχει ο τόπος μας. Δεν μπορώ να προβλέψω αν στο μέλλον κριθεί απαραίτητο να μετριασθεί η χρήση γης για άνθη, αρώματα, κάπνισμα, ίνες, κ.ά. Είναι όμως πιθανό.

Θα οδηγηθούμε επίσης στην κατανάλωση περισσότερων πρωτογενών τροφών (κοντά στον αγρό) και λιγότερων μεταποιημένων που απαιτούν έξτρα ενέργεια, νερό, υλικά συσκευασίας, δημιουργούν έξτρα απορρίμματα, κλπ. χωρίς να είναι και τα υγιέστερα. Με το ίδιο σκεπτικό θα έβλεπα και τα ζωικά τρόφιμα σε σχέση με τα φυτικά. Δηλ. τις φυτικές τροφές, τις ζωοτροφές και το κρέας. Όσο περιορίζουμε το κρέας τόσο μειώνουμε την σπατάλη φυτικών τροφών, όταν μάλιστα τα όσπρια μπορούν να καλύψουν τις πρωτεϊνικές ανάγκες μας που καλύπτει το κρέας. Πρωτεύουσα όμως προτεραιότητα απ’ αυτή κιόλας τη στιγμή θα πρέπει να αποτελεί η μείωση της τεράστιας σπατάλης τροφίμων. Χάνεται 8-10% των παραγόμενων τροφών., που εννοείται ότι είναι ανεπίτρεπτο.

Οι αρχές της κυκλικής βιοοικονομίας επιβάλλουν να μην σπαταλάμε όχι μόνο ούτε γραμμάριο από το τελικό τρόφιμο αλλά ακόμη και τα παραπροϊόντα από όλα τα στάδια παραγωγής (ζιζανιόχορτα, φύλλα και κλαδιά κλαδέματος, φλούδες και σπόροι φρούτων, ακατάλληλα για βρώση φρούτα και λαχανικά, κοπριές ζώων, κ.ά.). Όλα μπορούν μεταποιούμενα να επιστρέψουν πίσω εμπλουτίζοντας τα παραγωγικά μας συστήματα. Τίποτε δεν επιτρέπεται να πάει χαμένο! Μια μικρή καινοτόμα επιχείρηση νέων παιδιών του Κέιμπριτζ (με Διευθυντή μάλιστα έναν νεαρό Έλληνα επιστήμονα) μαζεύει όλα αυτά τα υπολείμματα, τα ταΐζει σε έντομα (γαιοσκώληκες) που μοσχοπουλά ως την πιο εξαιρετική ιχθυοτροφή σε ιχθυοτροφεία! Γιατί να μην το κάνουν όλοι οι χώροι μαζικής εστίασης, στρατός, αστυνομία, φοιτητικές λέσχες, νοσοκομεία, εργοστάσια, παιδικοί σταθμοί και σχολεία; Πέστε στο φορτηγό του ιχθυοτροφείου που παίρνει τα σκουλήκια σας ως αντάλλαγμα να σας φέρνει τα φρέσκα ψάρια του, μια φορά τη βδομάδα!

Κι είναι η ίδια κοινωνία των διογκούμενων απαιτήσεων, που παράλληλα συρρικνώνει όλους τους διαθέσιμους πόρους για τη γεωργία;

Ακριβώς. Κι όσο μάλιστα συρρικνώνουν τους διαθέσιμους πόρους τόσο ανεβαίνει το κόστος των εισροών στην γεωργία. Δέστε τη συρρίκνωση των καλλιεργούμενων εδαφών με τη συνεχή επέκταση των αστικών κατοικιών, βιομηχανιών, δρόμων, πάρκινγκ, λιμανιών, γηπέδων ποδοσφαίρου, μπάσκετ, πάρκων, αεροδρομίων, ξενοδοχειακών μονάδων, κ.ά. Τόσες άγονες εκτάσεις έχουμε. Για να μη μιλήσω για την υποβάθμιση της ποιότητας των εδαφών από συνεχή καλλιέργεια (συχνά μονοκαλλιέργεια). Δέστε την διαθεσιμότητα αρδευτικού νερού συγκριτικά με την αστική κατασπατάληση (πλυντήρια αυτοκινήτων, πλύσιμο δρόμων, αυλών, ποτίσματος γκαζόν -αντί της χρήσης ανθεκτικότερης αγριάδας), την έλλειψη ανακυκλωμένων πλαστικών για θερμοκήπια, και πολλά άλλα. Δέστε με πόση ευκολία οι Δήμοι αφήνουν να κατακλυσθούν οι παραλίες από μπαρ, τραπέζια και ξαπλώστρες σε Κέντρα θαλασσίων σπορ, ταβέρνες, κ.ά. Αν ζητήσει ένας παραγωγός να κάνει λίγο πιο μέσα το πλέγμα ενός Ιχθυοτροφείου που θα έδινε φρέσκα ψάρια σε όλη την περιοχή, θα μολύνει λένε την περιοχή! Όλα τα παραπάνω, πλαστικά, λάδια μηχανών, αντηλιακά, κ.ά. θεωρούν ότι δεν την μολύνουν.

Γίνεται συζήτηση για την κλιματική αλλαγή και τις γενικότερες επιπτώσεις, ιδιαίτερα δε για τις επιπτώσεις της στη Γεωργία που όπως και εσείς έχετε επανειλημμένα αναφέρει: «Τα χωράφια είναι εργοστάσια χωρίς σκεπή!»

Είναι αποδεδειγμένο πλέον ότι η αύξηση του CO2 της ατμόσφαιρας ευθύνεται για: την άνοδο της θερμοκρασίας, το λιώσιμο πάγων, πλημμύρισμα παράκτιων και καλλιεργούμενων εκτάσεων, καταστροφή του όζοντος, εντατικοποίηση της υπεριώδους ακτινοβολίας, περιορισμό νερού κυρίως όμως ανισοκατανομή βροχοπτώσεων, υποβάθμιση και ερημοποίηση καλλιεργήσιμων εκτάσεων, εξάπλωση πυρκαγιών, αφανισμό βοσκήσιμων γαιών, ειδικά για τη βόσκηση κατσικιών, κ.ά. Πρόσφατα μάλιστα στο ζημιογόνο CO2, προστέθηκε και το τοξικότατο Μεθάνιο (CH4) των κτηνοτροφικών ζώων (αγελάδες και χοίροι), των υδροβιότοπων και της οριζοκαλλιέργειας και άλλων πηγών, που κάνει τα προβλήματα πολυπλοκότερα.

Μαζί λοιπόν με τη Βιομηχανία, Μεταφορές και άλλους τομείς ο Γεωργικός Τομέας κλήθηκε να μειώσει όσο μπορεί τις επιπτώσεις στο κλίμα, να κάνει ορθολογικότερη τη διαχείριση των πόρων, κ.ά. Αναφερόμενοι στην ΕΕ και την ΚΑΠ, εκεί αποσκοπούσε το λεγόμενο «πρασίνισμα» της Γεωργίας. Υπήρξε και σημαντική μάλιστα οικονομική υποστήριξη. Δεν θα ήθελα να απαριθμήσω και τις δικές μου προσπάθειες στον ίδιο στόχο με την αμειψισπορά, ψυχανθή, γεωθερμία, βοσκήσιμες γαίες και βοσκοτόπια και πολλά άλλα. 

Σαν ενδεικτικό παράδειγμα αναφέρω μόνο τις πολιτικές νερού, την αλλαγή πολιτικής για την αντιμετώπιση του κόστους άρδευσης, την οικονομία του, τις καταρρακτώδεις βροχές που οδηγούν σε πλημμύρες και ξέπλυμα των χωραφιών, κ.ά. που αλλάζοντας το τραγούδι του Τζ. Πανούση «Κάγκελα, κάγκελα, κάγκελα παντού» σε «Φράγματα, φράγματα, φράγματα παντού», δείξαμε ότι μπορεί να γίνουν πραγματικά ριζικές αλλαγές. Χρειάζονται μόνο θαρραλέες πολιτικές, καθορισμός προτεραιοτήτων, ορθή αξιοποίηση των λιγοστών πλέον χρημάτων. Η επιλογή στροφής από τη δαπανηρή άντληση υπόγειων υδάτων στην αξιοποίηση των επιφανειακών, πέραν της εξοικονόμησης νερού με πολλαπλά φράγματα και λιμνοδεξαμενές, από το ανάντι έως το κατάντι των φυσικών χειμάρρων, έδωσε λύσεις σε πλείστα προβλήματα: κόστος άντλησης, διαθεσιμότητα άφθονου νερού για την άγρια χλωρίδα και πανίδα, το πότισμα των κοπαδιών, κ.ά. Προσέφερε προστασία από κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις και πλημμύρες στο κατάντι, άφθονο νερό για πυρόσβεση ιδιαίτερα με τις υπογειωμένες σωληνώσεις και τα υπόγεια δίκτυα άρδευσης, γεμίζοντας τον τόπο με κρουνούς! Τα αναφέρω αυτά μόνο για να πειστούμε ότι λύσεις υπάρχουν και είναι εφικτές. Και όσο νωρίτερα οι παραπάνω πολιτικές έμφασης στην πρόληψη πάρουν σάρκα και οστά, τόσο πιο βιώσιμη, ασφαλέστερη και λιγότερο φοβική θα νιώθει η κοινωνία.

Παράλληλα για τον περιορισμό της έκπλυσης των εδαφών πρέπει να στραφούμε σε πολυετείς καλλιέργειες, δέντρα, αμπέλια, κλπ., κυρίως όμως σε τριφύλλια, ώστε τα εδάφη να είναι σχεδόν πάντοτε καλυμμένα με φυτά και ρίζες, και ποτέ οι βροχοπτώσεις να μην τα βρουν γυμνά και οργωμένα. Τέλος, ως προς το CO2 να μου επιτρέψεις να τονίσω κάτι που ο πολύς κόσμος αγνοεί. Δίνει όμως μια μεγάλη προοπτική στην καλλιέργεια. Το CO2 αποτελεί κύρια τροφή των φυτών. Τη μόνη πηγή άνθρακα για όλα τα συστατικά του, ξύλο, φύλλα, άνθη, κυτταρικά τοιχώματα (δηλ. κυτταρίνη, λιγνίνες), σάκχαρα, πρωτεΐνες, λίπη, τανίνες, χρώματα, κλπ. Όλα φτιάχνονται απ’ αυτόν τον άνθρακα (C) που προμηθεύεται αφαιρώντας το από την ατμόσφαιρα. Αξιοποιώντας την ενέργεια του ήλιου, με τον μοναδικό μηχανισμό της φωτοσύνθεσης τα φυτά προλαμβάνουν τον C του CO2 και απελευθερώνουν O2, καθαρίζοντας και εμπλουτίζοντας την ατμόσφαιρα. Να λοιπόν μια ευκαιρία να συλλέγεται όλο το CO2 από μηχανές εξαερισμού, κλιματιστικά, και αντί να απελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα να οδηγείται στα θερμοκήπια για να αυξάνει την φωτοσυνθετική ικανότητα των λαχανικών και φυσικά της απόδοσής τους. Και για να μην νομίζετε ότι αερολογώ, όσοι επισκεφτείτε τη Δράμα κάντε μια επίσκεψη στα θερμοκήπια με τις έγχρωμες πιπεριές για να δείτε τέτοιες πρωτοπόρες υποστηρίξεις της αειφορίας.

Μιλάμε πολύ για το CO2 αλλά θα χρειαστεί πολύ χώρος για να σας περιγράψω τις δυσκολίες του φυτού στην αύξηση της θερμοκρασίας από την κλιματική αλλαγή και ειδικά την θερμοκρασία της νύχτας, όπου ελλείψει φωτός το φυτό δε νιώθει την υψηλότερη θερμοκρασία για να προσαρμοσθεί!

Ως επιστήμονας της Γεωπονίας τονίζετε την σημασία της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας, γνώσης, κ.ά., στην έγκαιρη αντιμετώπιση των παραπάνω προκλήσεων. Σε ποια επιστημονικά πεδία αναφέρεσθε και πως θα επηρεάσουν την αλυσίδα παραγωγής;

Ανέκαθεν η τεχνολογική πρόοδος ήταν καθοριστική. Από την αρχή της αγροτικής επανάστασης, από πρωτοπόρους προγόνους μας, ανατολικά της Μεσογείου. Ή αργότερα με τη λεγόμενη Βιομηχανική Επανάσταση των μηχανών και την εκμηχάνιση της γεωργίας που μας χόρτασε ψωμί. Έτσι καις τις μέρες μας η σημερινή τεχνολογία της πληροφορίας με την ψηφιακή γεωργία και κτηνοτροφία, τη γεωργία ακριβείας, τον έλεγχο της διακίνησης τη ρομποτική και εκμάθηση μηχανών κ.ά. Έχει ήδη και αυτή τη σημαντικότατες θετικές επιπτώσεις σε συνδυασμό με τους δορυφόρους, τα δίκτυα, αυτοματισμούς, ρομποτική, κ.ά. Δείχνει ήδη κι αυτή η τεχνοθρησκεία τις δικές της δυνατότητες και θα αφήσει κι αυτή το δικό της αφήγημα, το δικό της δωδεκάθεο (Γκέιτς, Πέιτζ, Μπριν, Ζάκενμπεργκ, Μάσκ, Ντόρσει, κ.ά.) με έδρα όχι τον Όλυμπο αλλά το Σίλικον Βάλει! Νομίζω ότι κι αυτοί θα αφήσουν ένα ηπιότερο και πιο φιλικό προς το περιβάλλον αφήγημα για τη γεωργία. Μιλώντας μάλιστα για τις εφαρμογές της πληροφορίας στη γεωργία, πρέπει να τονίσω ότι και τα παραγόμενα τρόφιμα που ως σήμερα βλέπαμε τα συστατικά τους ως ύλη (π.χ. 3 γραμμάρια ασβεστίου, 1 γραμμάριο καλίου, 10 νερού, κ.ά.) και ενέργεια (10 θερμίδες) και τελευταία ως πηγή πολύτιμων προβιοτικών μικροβίων, αύριο θα τα δούμε και ως πηγή πολύτιμων και σημαντικών Πληροφοριών, όπως απεδείχθη πρόσφατα.

Ας εστιάσουμε λίγο παραπάνω στο επιστημονικό σας πεδίο της γενετικής που τώρα εξελίχθηκε σε γονιδιωματική, κ.ά.

Η επόμενη Τεχνοθρησκεία! Μετά την εύκολη ανάγνωση και ανάλυση των γενετικών πληροφοριών του DNA γονιδίων (Γενετική), ολόκληρου του γονιδιώματος ενός οργανισμού (Γονιδιωματική), το σύστημα τονισμού του γενετικού κειμένου ενός γονιδίου ή του συνολικού γονιδιώματος ενός οργανισμού (Επι-Γενετική και Επι-Γονιδιωματική) ή σήμερα και του συνόλου: ποικιλιών, αγρίων ειδών, εξημερωμένων φυτών, βελτιωμένων παλαιότερων ποικιλιών, σημερινών βελτιωμένων, υβριδίων, κ.ά. (Παν-Γονιδιωματική, όπου και η χώρα μας, συμπεριλαμβανομένης και της ομάδας μας είχε πρόσφατα σημαντική συμβολή στα φυτά). Κι αυτή έχει ήδη σημαντικά επιτεύγματα στη γεωργία, την παραγωγή τροφίμων αλλά και τη διατροφή και προστασία της υγείας των ζώων και του ανθρώπου. Δίνοντας για πρώτη φορά την ελπίδα να κάνουμε τη διατροφή του ανθρώπου επιστήμη και να την πάρουμε από τη μόδα! Ελπίζοντας ότι έτσι θα οδηγηθούμε από τη διατροφή του ανθρώπου στη διατροφή συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων (κατά ηλικία, ασθένεια, κ.ά.) και ίσως στο μέλλον στην πιο εξατομικευμένη διατροφή.

Έχετε ήδη αναφερθεί σε καινοτόμες εφαρμογές της όπως π.χ. η επαναεξημέρωση καλλιεργήσιμων ειδών, η γρήγορη εξημέρωση άγριων σήμερα ειδών, κ.ά. Τι άλλο προβλέπετε;

Ναι έτσι είναι. Έχοντας μπροστά το γονιδιωματικό κείμενο ενός άγριου φυτού και ενός εξημερωμένου, ενός βελτιωμένου, κλπ. μπορείς εύκολα να συγκρίνεις τις διαφορές στο DNA του ενός από το άλλο. Σήμερα υπάρχουν τα εργαλεία (αναστοιχειοθέτησης ενός «γράμματος» στο κείμενο του DNA) ενός άγριου φυτού και να το επαναεξημερώσεις αναστοιχειοθετώντας ένα γράμμα σε 2-3 γονίδια (αυτή τη φορά όμως σε αντίθεση με το παρελθόν όπου: στη διάρκεια της μακροχρόνιας εξημέρωσης και βελτίωσης 2-3 χαρακτήρων των φυτών, χάθηκαν όλα τα πολύτιμα άγρια γονίδια αντοχής του σε αρρώστιες, έντομα, ξηρασίες, άλατα, κ.ά.) όλα τα υπόλοιπα πολύτιμα άγρια γονίδια δεν πειράχθηκαν. Ώστε ο καλλιεργητής να περιορίσει τις χρήσεις φαρμάκων, νερού, εδαφοβελτιωτικών, πλαστικών, ενέργειας, κ.ά. Όλα αυτά έγινα ήδη από Κινέζους ερευνητές στο επαναεξημερωμένο ρύζι καθώς και από Δυτικούς επιστήμονες στην επαναξημέρωση της ντομάτας. Μην ξεχνάμε ότι αναφερόμαστε στη βελτίωση των σπόρων και το πολλαπλασιαστικό υλικό γενικότερα, και ότι όσο πιο πολλές λύσει προβλημάτων «φορτώνουμε στην πλάτη» των σπόρων, λύνουμε ένα πρόβλημα μια φορά και το παίρνουμε από τις πλάτες των γεωργών κάθε χρόνο! Και όπως λέει και ο λαός: Κάλλιο το προλαμβάνειν (μέσω του σπόρου) παρά το θεραπεύειν με επεμβάσεις φαρμάκων και χημικών, κλπ. στην καλλιέργεια και μεταποίηση. Για τη χώρα μας με την τόσο πλούσια βιοποικιλότητα αυτό είναι στρατηγικής σημασίας. Το ίδιο ισχύει για να εξημερώσεις και να βελτιώσεις ένα νέο είδος πολύ γρήγορα. Αν πράγματι πρόκειται για πολύτιμες καλλιέργειες μας, όπως π.χ. το Αφρικανικό Κινόα.

Είστε αισιόδοξος για το μέλλον κ. Τσαυτάρη;

Είμαι πεπεισμένος ότι η γνώση, η επιστήμη και οι τεχνολογικές πρόοδοι θα καταφέρουν να καλύψουν τις επισιτιστικές ανάγκες της ανθρωπότητας. Φτάνει η ανθρωπότητα να φερθεί με σύνεση και λογική. Πίστευα και πιστεύω στις γνωσιακές ικανότητες του ανθρώπου παρά τα ιστορικά παραστρατήματα κάποιων. Σημαντικό εργαλείο και προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω είναι η ανάπτυξη συνεργειών μεταξύ πολλών και ποικίλων φορέων από την επιστήμη, την τεχνολογία, τη γεωργία, την εφοδιαστική αλυσίδα, τους καταναλωτές, κ.ά.