Οταν η Τουρκία «τορπίλισε» την προσφυγή για υφαλοκρηπίδα

Μπορεί το Αμστερνταμ να είναι η πόλη που έχει ανακηρυχθεί από το 1808 πρωτεύουσα της Ολλανδίας, ωστόσο το παλάτι της βασιλικής οικογένειας, το Κοινοβούλιο, τα υπουργεία και όλες τις ξένες πρεσβείες δεν θα τις βρεις εκεί, αλλά σε μια άλλη περιοχή, 65 χιλιόμετρα νοτιοδυτικότερα. Διοικητική πρωτεύουσα του Βασιλείου των Κάτω Χωρών, όπως είναι η επίσημη ονομασία της χώρας, έχει οριστεί η γραφική Χάγη. Εκεί άλλωστε έχουν την έδρα τους και αρκετοί μικροί ή μεγαλύτεροι διεθνείς οργανισμοί, εκ των οποίων εμείς οι Ελληνες γνωρίζουμε καλά έναν: το ομώνυμο Διεθνές Δικαστήριο· το σημαντικότερο όργανο απονομής δικαιοσύνης στον κόσμο, που έχει ως αντικείμενο την επίλυση νομικών ζητημάτων μεταξύ δύο ή περισσότερων κρατών-μελών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

Εκεί, στο επιβλητικό «Palais de la Paix» («Παλάτι της Ειρήνης»), μια ομάδα 15 δικαστών που εκλέγονται από τον ΟΗΕ για εννέα χρόνια, αλλά ανανεώνεται η θητεία του 1/3 εξ αυτών κάθε τριετία, αποφαίνονται για κάθε διακρατικό πρόβλημα που εισέρχεται προς συζήτηση από τα ενδιαφερόμενα μέρη, βασιζόμενοι πάντοτε στο Διεθνές Δίκαιο και στους κανόνες του.

Το ιστορικό πλαίσιο

Σε αυτό προσέφευγε επισήμως τέτοιες μέρες το 1975 και η χώρα μας προκειμένου να επιλυθεί η διαφορά που υπήρχε με τη γειτονική Τουρκία αναφορικά με την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας των δύο πλευρών του Αιγαίου, ζήτημα που δυστυχώς εξακολουθεί να υφίσταται αδιαλείπτως μέχρι και σήμερα. Οπως συμβαίνει στα περισσότερα πολύπλοκα και χρόνια προβλήματα, για να αντιληφθούμε την κατάσταση θα πρέπει να έχουμε κατά νου το ιστορικό πλαίσιο. Αρχές της δεκαετίας του ’70, μια σειρά από σημαντικά γεγονότα στρέφουν το ενδιαφέρον της Τουρκίας στο Αιγαίο. Κατ’ αρχάς, τον Οκτώβριο του 1973 ξεσπά η πρώτη παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση. Μέσα σε μόλις έξι μήνες η τιμή του πετρελαίου εκτινάσσεται από τα 3 αμερικανικά δολάρια το βαρέλι, σχεδόν στα 12. Η διεθνής οικονομία κλυδωνίζεται. Οι τιμές των προϊόντων ανεβαίνουν σε ύψη-ρεκόρ, ενώ η Δύση αντιμετωπίζει για πρώτη φορά το φάσμα της σοβαρής έλλειψης ενεργειακών πόρων. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί ευρέως η φήμη ότι στη θαλάσσια περιοχή της Θάσου έχουν ανακαλυφθεί σημαντικότατα κοιτάσματα πετρελαίου και γι’ αυτόν τον λόγο η χούντα των Αθηνών δίνει άδεια στην πολυεθνική εταιρεία Oceanic να πραγματοποιήσει γεωτρήσεις στη θέση Πρίνος. Η ιδέα πως το Αιγαίο φέρεται να κρύβει ανεκμετάλλευτο πλούτο δελεάζει αμέσως την Τουρκία. Δεν μπορεί να βάλει «χέρι» στα κοιτάσματα της Θάσου, αλλά αναζητεί τρόπους να καπηλευτεί τις άλλες περιοχές του Αρχιπελάγους.

Παρεμπιπτόντως την ίδια χρονική περίοδο, Δεκέμβριο του 1973, ξεκινούν στη Νέα Υόρκη οι εργασίες της 3ης Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, που έμελε να διαρκέσει σχεδόν μία... δεκαετία. Οι συμμετέχοντες καλούνταν να επιλύσουν μια σειρά από ζητήματα, όπως είναι το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης κάθε κράτους, η έκταση των χωρικών υδάτων, ο ορισμός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, η αποσαφήνιση της έννοιας του αρχιπελάγους, ο εκσυγχρονισμός των κανόνων ναυσιπλοΐας και πολλά άλλα. Η μεγαλύτερη διεθνής σύσκεψη που έχει πραγματοποιηθεί ποτέ από άποψη χρόνου και αριθμού συμμετεχόντων, θα κατέληγε στην ισχύουσα μέχρι και σήμερα Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, ένα αναλυτικό κείμενο 300 άρθρων. Οι εξ ανατολών γείτονές μας, φοβούμενοι ότι μπορεί να διευθετηθεί νομικά το θέμα της οριοθέτησης των χωρικών υδάτων και της υφαλοκρηπίδας με τρόπο που μπορεί να μην τους συμφέρει, σπεύδουν να θέσουν άμεσα τα ζητήματα σε διμερές επίπεδο με την Ελλάδα, πριν ακόμα υπογραφεί η νέα Σύμβαση. Καλοκαίρι του 1974 εισβάλλουν στην Κύπρο εκμεταλλευόμενοι τη στρατιωτική αποσάθρωση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων που είχε επιφέρει η χούντα των συνταγματαρχών. Καταλαμβάνουν συνολικά το 37% της νήσου. Μπροστά στην εθνική τραγωδία, το δικτατορικό καθεστώς καταρρέει και την εξουσία στη χώρα μας αναλαμβάνουν και πάλι οι πολιτικοί, με επικεφαλής της κυβέρνησης εθνικής εθνότητας τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Ρηματική διακοίνωση

Στο λυκαυγές του 1975, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις βαίνουν από το κακό στο χειρότερο. Η Αγκυρα αισθάνεται αρκετά ισχυρή καθώς έχει διαπιστώσει ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν στέκονται εμπόδιο στις εδαφικές διεκδικήσεις της. Τώρα πλέον εποφθαλμιά ανοικτά το Αιγαίο, διεκδικώντας τον έλεγχο του εναέριου χώρου του μισού Αιγαίου αλλά και τη μισή υφαλοκρηπίδα του.

«Η Κύπρος αποτελεί το πρώτο βήμα προς το Αιγαίο» θα δηλώσει με νόημα ο υπουργός Εξωτερικών Μελίχ Εσεμπέλ μέσα στην τουρκική Εθνοσυνέλευση. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις θέσεις και μπροστά στον κίνδυνο τυχόν απώλειας εθνικής κυριαρχίας, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής λαμβάνει πρωτοβουλίες. Δίνει εντολή στον πρεσβευτή της Ελλάδας στην Αγκυρα, Δημήτρη Κοσμαδόπουλο, να επιδώσει στις 27 Ιανουαρίου 1975 ρηματική διακοίνωση, με την οποία η Αθήνα προτείνει την υπογραφή συνυποσχετικού για την παραπομπή της διαφοράς σχετικά με την υφαλοκρηπίδα στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. «Θα αποδεχόμασταν την πρόταση, αν και η Ελλάδα δεχόταν ότι η υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου είναι προέκταση της Ανατολίας (σ.σ.: Μικράς Ασίας)» δηλώνει δύο εικοσιτετράωρα αργότερα ο Τούρκος πρωθυπουργός, Σαντί Ιρμάκ.

«Η Κύπρος αποτελεί το πρώτο βήμα προς το Αιγαίο» θα δηλώσει ο υπουργός Εξωτερικών Μελίχ Εσεμπέλ μέσα στην τουρκική Εθνοσυνέλευση

Η Αγκυρα δηλαδή φερόταν πρόθυμη να προσφύγει στη διεθνή Δικαιοσύνη μόνο αν η Ελλάδα αναγνώριζε ως τουρκική τη μισή υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Η δήλωση προκαλεί απογοήτευση στην Αθήνα, καθώς ισοδυναμεί με απόρριψη. Στη ρηματική διακοίνωση που επιδώσαμε, το υπουργείο Εξωτερικών της γείτονος θα απαντήσει γραπτώς πως «η τουρκική κυβέρνηση μελετά ευμενώς καταρχήν την πρόταση» για παραπομπή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και προς τούτο «προτείνει να αρχίσουν συνομιλίες υψηλού επιπέδου μεταξύ των δύο κυβερνήσεων». Με κομψή διπλωματική γλώσσα ήθελε να μας βάλει να καθίσουμε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Την 31η Μαΐου 1975 οι πρωθυπουργοί Ελλάδας και Τουρκίας συναντιούνται σε ουδέτερο έδαφος, στις Βρυξέλλες.

Στη μέση του τραπεζιού κάθεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ακριβώς δίπλα ο ομόλογός του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, που έχει αναλάβει τα ηνία της εξουσίας από τα τέλη Μαρτίου. Τα όσα ειπώθηκαν τα γνωρίζουμε από το πρακτικό της συνάντησης. Η τουρκική αντιπροσωπεία, αφού αναφέρθηκε στο Κυπριακό τονίζοντας πως επιδιώκει συμφωνία για την αποδοχή διζωνικής ομοσπονδίας, ακολούθως ζήτησε τη χάραξη μιας νέας ζώνης ελέγχου των αεροπορικών πτήσεων (FIR) ακριβώς στη μέση του Αιγαίου, καθώς επίσης και την αποστρατιωτικοποίηση νησιών του Αρχιπελάγους. Αναφορικά με την υφαλοκρηπίδα επεσήμανε πως «η Ελλάς διά της γραμμής που ακολουθεί διεκδικεί δι’ εαυτήν το δικαίωμα της εκμεταλλεύσεως διά το σύνολον του Αιγαίου.

Αυτό όμως δεν είναι δίκαιον και πρέπει να εξευρεθή η ορθή λύσις, μέσω διαπραγματεύσεων». Ο Καραμανλής θα απαντήσει πως το θέμα δημιουργήθηκε από την Τουρκία, «παρά ταύτα η Ελλάς διά να δείξη την καλήν της πίστιν επρότεινε την προσφυγήν εις το Δικαστήριον της Χάγης». Μάλιστα, το κοινό ανακοινωθέν είναι ξεκάθαρο: «Οι δύο πρωθυπουργοί είχαν την ευκαιρία κατά την συνάντησίν των να προβούν εις ανασκόπησιν των προβλημάτων, τα οποία προεκάλεσαν την παρούσαν κατάστασιν εις τα σχέσεις των δύο χωρών. Απεφάσισαν ότι τα προβλήματα ταύτα πρέπει να επιλυθούν ειρηνικώς μέσω διαπραγματεύσεων και όσον αφορά το θέμα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, μέσω του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης».

Το ανακοινωθέν δεν έφερε υπογραφές. Χρησιμοποιήθηκε από την Ελλάδα κατά τη μονομερή προσφυγή το 1976 για να αποδείξει ότι υπήρχε και η συναίνεση της Τουρκίας για προσφυγή, αλλά το επιχείρημα δεν έγινε δεκτό. Παρά το γεγονός ότι ο Ντεμιρέλ ακολούθησε μια άτεγκτη γραμμή, όταν επέστρεψε στη χώρα του δέχθηκε οξύτατη επίθεση από την αξιωματική αντιπολίτευση του Μπουλέντ Ετσεβίτ που τον κατηγόρησε για διαλλακτικότητα, ενώ και οι γραφειοκράτες του υπουργείου Εξωτερικών έπεισαν την πολιτική ηγεσία πως είναι λάθος η προσφυγή στη Χάγη. Ετσι αλλάζει άρδην τακτική. Μια πρώτη συνάντηση εμπειρογνωμόνων, που είχε προγραμματιστεί για τον Σεπτέμβριο του 1975, αναβλήθηκε λόγω διαφωνίας επί του αντικειμένου των εργασιών.

Τρεις μήνες αργότερα πραγματοποιείται συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών των δύο χωρών για το Κυπριακό, αλλά στο τετ α τετ συμφωνούν να συνεχιστεί ο διάλογος και για τα άλλα θέματα που ταλανίζουν τις διμερείς σχέσεις. Τελικά η συνάντηση των εμπειρογνωμόνων διεξάγεται μεταξύ 30 Ιανουαρίου και 2 Φεβρουαρίου 1976 στη Βέρνη, αλλά καταλήγει σε παράλληλους μονολόγους. Η Τουρκία δεν είχε πρόθεση να υπογράψει το συνυποσχετικό για τη Χάγη, αλλά να εισέλθει επιτόπου σε διαπραγματεύσεις ουσίας. Προειδοποιεί δε πως εάν η Ελλάδα εφαρμόζοντας το Δίκαιο της Θάλασσας επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια, τότε αυτό θα θεωρηθεί αιτία πολέμου (casus belli). Ανάλογο είναι το κλίμα και στην επόμενη συνάντηση των εμπειρογνωμόνων τον Ιούνιο.

Η Αγκυρα για να βγει από το αδιέξοδο αρχίζει να δοκιμάζει τεχνηέντως τις αντοχές της Αθήνας. Εχει ήδη δώσει εντολή στην τουρκική κρατική εταιρεία πετρελαίου να προχωρήσει άμεσα στη διεξαγωγή ερευνών ανοικτά του Αιγαίου, δημοσιεύοντας και χάρτες που δείχνουν τη γείτονα χώρα να διεκδικεί το μισό πέλαγος. Στις 23 Ιουλίου 1976 βγαίνει από τα στενά του Βοσπόρου το ερευνητικό σκάφος «Χόρα». Δίπλα του έχει πολεμικά πλοία με υψωμένη την ημισέληνο. Στόχος του σεισμογραφικού είναι να τρυπήσει τον βυθό της ελληνικής υφαλοκρηπίδας σε τέσσερα σημεία: στις εκβολές του Εβρου, στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σαμοθράκης και Λήμνου, στον χώρο μεταξύ Ιμβρου και Λήμνου και νοτιοανατολικά της Ιμβρου. Κατά τη διάρκεια του πλου τα μέλη του πληρώματος, ακολουθώντας τη μουσουλμανική παράδοση, σφάζουν ένα αρνί. Με το αίμα του βάφουν το μέτωπό τους και προσεύχονται στον Αλλάχ.

Ο πρωθυπουργός Ντεμιρέλ απειλεί πως εάν το σκάφος δεχθεί επίθεση, τα συνοδευτικά θα χτυπήσουν τον εχθρό. Το Πολεμικό Ναυτικό της χώρας μας τίθεται σε επιφυλακή. Στις 6 Αυγούστου 1976 το «Χόρα» παραβίασε για πρώτη φορά την ελληνική υφαλοκρηπίδα πλέοντας βορειοανατολικά της Λέσβου. Η Αθήνα έστειλε ένα περιπολικό της Ακτοφυλακής που αφού σχημάτισε μπροστά στο ερευνητικό σκάφος ένα μεγάλο S, απομακρύνθηκε. Μετά εμφανίστηκε ένα αναγνωριστικό αεροπλάνο, το οποίο έριξε δύο κόκκινες σημαδούρες σε απόσταση περίπου δύο μιλίων μπροστά. Το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο. Ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ανδρέας Παπανδρέου, που περιοδεύει στην Αλεξανδρούπολη, προβαίνει σε μια δήλωση που προκαλεί αναταραχή. Ζητά από τον Καραμανλή να βυθίσει το ερευνητικό σκάφος.

Υποχωρεί

Η Τουρκία αντιλαμβάνεται πως η ελληνική κυβέρνηση, δεχόμενη τόσο έντονη πίεση από την αντιπολίτευση, μπορεί πράγματι να αντιδράσει δυναμικά. Την ώρα που το σεισμογραφικό σκάφος βλέπει μια τορπιλάκατο να κατευθύνεται προς τα πάνω του, κάνει στροφή και επιστρέφει στα τουρκικά χωρικά ύδατα. Η Ελλάδα είχε στείλει το μήνυμα ότι είναι έτοιμη και για ειρήνη και για πόλεμο. Πολλοί είχαν κατηγορήσει εκείνη την εποχή τον Παπανδρέου για τη δήλωσή του περί βύθισης του «Χόρα». Χρόνια αργότερα θα αποκαλυπτόταν εμμέσως πλην σαφώς πως τα όσα ελέχθησαν είχαν προσυμφωνηθεί με τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή. Στη μονομερή προσφυγή της Ελλάδας, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης θα εκδώσει στις 19 Δεκεμβρίου 1978 προδικαστική απόφαση, με την οποία κρίνει πως δεν μπορεί να εισέλθει στην ουσία της υπόθεσης εάν δεν συναινεί και η Τουρκία. Η χώρα μας αναγνωρίζει μεν τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, με την επιφύλαξη όμως ότι δεν θα θιγούν στην όποια απόφαση θέματα που αφορούν την εθνική ασφάλεια και άμυνα, καθώς σε μια τέτοια δίκη δύσκολα παίρνεις το 100% των όσων ζητάς, όσο δίκιο κι αν έχεις. Η πείρα έχει δείξει ότι συνήθως κάτι κερδίζεις αλλά και κάτι χάνεις. Εκτοτε η εκκρεμότητα παραμένει.

Το Δίκαιο της Θάλασσας για τα 200 ναυτικά μίλια

Η υφαλοκρηπίδα είναι ένας γεωλογικός όρος. Πρόκειται για τον βυθό και το υπέδαφος της θάλασσας που ξεκινά αμέσως μετά τα χωρικά ύδατα ενός κράτους· δηλαδή τελειώνουν τα χωρικά ύδατα και ξεκινά η υφαλοκρηπίδα. Εντός αυτής έχεις το δικαίωμα εξερεύνησης και εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων που τυχόν υπάρχουν, αλλά όχι πλήρη κυριαρχία.

Μπορείς, για παράδειγμα, να βγάλεις από εκεί πετρέλαιο ή φυσικό αέριο, αλλά όχι να απαγορεύσεις τη διέλευση πλοίων. Στην ελληνική περίπτωση η υφαλοκρηπίδα ξεκινά πράγματι από εκεί που τελειώνουν σήμερα τα χωρικά μας ύδατα (δηλαδή έξι ναυτικά μίλια από την ακτή, ήτοι 9,66 χιλιόμετρα) και σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας θα μπορούσαν να φθάσουν μέχρι τα 200 ναυτικά μίλια (δηλαδή μέχρι και τα 321 χιλιόμετρα μακριά). Στην Ελλάδα όμως δεν υπάρχει σημείο στον χάρτη που να επιτρέπει την πλήρη ανάπτυξή της σε έκταση 200 ν.μ., γιατί αναγκαστικά «πατάει» πάνω στην υφαλοκρηπίδα των γειτονικών χωρών.

Για να μην υπήρχε αλληλοκάλυψη θα έπρεπε να χωρίζει το ένα κράτος από το άλλο μια απόσταση τουλάχιστον 400 ναυτικών μιλίων (200 του ενός και 200 του άλλου), ήτοι 648 χιλιόμετρα. Τόσο μεγάλες αποστάσεις όμως έχουν μόνο χώρες που «βλέπουν» σε ωκεανούς. Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει θα πρέπει να σκεφτούμε ότι, π.χ., το Λαύριο απέχει από το Τσεσμέ της Μικράς Ασίας 102 ναυτικά μίλια (περίπου 188 χλμ.) και ανάμεσα στα δύο αυτά λιμάνια υπάρχουν πολλά ελληνικά νησιά. Αντιστοίχως, η απόσταση ανάμεσα στην Κύπρο και την Αίγυπτο είναι κάτι λιγότερο από 190 ναυτικά μίλια (350 χιλιόμετρα).

Επομένως, η Ελλάδα δεν μπορεί να αναπτύξει πλήρως την υφαλοκρηπίδα της πουθενά, οπότε πρέπει να γίνει οριοθέτηση σε συνεννόηση με τα όμορα κράτη. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι η Τουρκία υποστηρίζει πως τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα. Οπότε μετράει την υφαλοκρηπίδα από τη χερσόνησο της Μικράς Ασίας μέχρι τις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας, αγνοώντας πλήρως ό,τι μεγάλο ή μικρό κομμάτι γης υπάρχει ενδιάμεσα. Μέχρι το 1973 το μοναδικό κείμενο που αναφερόταν σε τέτοιου είδους ζητήματα ήταν η Σύμβαση της Γενεύης του 1958, η οποία καθιέρωνε τη μέση γραμμή/ γραμμή ίσης αποστάσεως ως μέθοδο οριοθέτησης, αλλά ούτως ή άλλως αυτό το νομικό κείμενο δεν το είχε υπογράψει η Τουρκία, οπότε δεν τη δέσμευε.

Οπως αναφέρει ο καθηγητής Οικονομικών και μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας κ. Θεόδωρος Καρυώτης στο νέο του βιβλίο υπό τον τίτλο «ΑΟΖ – Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη» (εκδόσεις Παπαδόπουλος), η Τουρκία υποστηρίζει ότι «το Αιγαίο Πέλαγος είναι μια ημίκλειστη θάλασσα, με πολλά ελληνικά νησιά να βρίσκονται εντός μίας πολύ μικρής περιοχής πολύ κοντά στην τουρκική ακτή (κάποια σε απόσταση ακόμα και κάτω των 3 ναυτικών μιλίων), αφαιρώντας έτσι ένα μεγάλο ποσοστό της τουρκικής υφαλοκρηπίδας. Εκτιμά ότι η οριοθέτηση θα πρέπει να γίνει με ευθυδικία, ώστε να υπάρξει μια δίκαιη λύση που θα λαμβάνει υπόψη όλες τις σχετικές παραμέτρους».