Πτώχευση 1893: Η άγνωστη ιστορία του «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»

To ημερολόγιο δείχνει 10 ∆εκεµβρίου 1893. Στο επιβλητικό νεοκλασικό µέγαρο της Παλαιάς Βουλής επί της οδού Σταδίου, που λειτουργεί ως έδρα της εθνικής αντιπροσωπείας, ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης ετοιµάζεται να ανέβει στο βήµα. Μόλις ακούει το όνοµά του από τον προεδρεύοντα, σηκώνεται όρθιος, στρώνει το σκουρόχρωµο σακάκι, ανεβαίνει αργά τα τέσσερα ξύλινα σκαλοπάτια που οδηγούν στο βάθρο και αρχίζει να περιγράφει την εικόνα που επικρατεί στα πολύπαθα 
δηµόσια ταµεία.

Ούτε λίγο ούτε πολύ, ενηµερώνει την Εθνοσυνέλευση ότι το κράτος διάγει τη χειρότερη περίοδο της ιστορίας του, καθώς αδυνατεί πλέον να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. ∆εν µπορεί να αποπληρώσει τα δάνεια που έχει πάρει από το εξωτερικό, δεν έχει χρήµατα να καταβάλει τους µισθούς των δηµοσίων υπαλλήλων και έχει κηρύξει στάση πληρωµών σε όλους τους προµηθευτές.

Η πτώχευση είναι πλέον αναπόδραστη και επιτείνεται εξαιτίας της διεθνούς κρίσης που καταγράφεται την ίδια περίοδο. Εκείνη την ηµέρα στη Βουλή, ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης φέρεται να εκστόµισε την ιστορική φράση «δυστυχώς επτωχεύσαµεν», όπως έγραφαν οι αντιπολιτευόµενες εφηµερίδες της εποχής, αν και η αλήθεια είναι ότι δεν έχει καταγραφεί πουθενά στα πρακτικά. Ειπώθηκε δεν ειπώθηκε, η χώρα όδευε προς τον όλεθρο.

Ο πολύπειρος πολιτικός ήταν αναγκασµένος να επιβάλει επιπλέον επώδυνους φόρους (ακόµα και στα ζώα που σφάζονταν), να συνάψει νέο επαχθές δάνειο µε τις µεγάλες δυνάµεις, όπως ήταν για παράδειγµα η Αγγλία, και να ανεχθεί έναν ασφυκτικό διεθνή οικονοµικό έλεγχο, µε τους δανειστές να ζητούν τη λήψη επιπλέον µέτρων χωρίς καν την έγκριση του Κοινοβουλίου. Είπε κανείς ότι η Ιστορία δεν επαναλαµβάνεται; 

Δάνεια επί δανείων και το χρέος στα ύψη

Η αντίληψη Τρικούπη για την ανάπτυξη της χώρας, η κόντρα µε τον ∆ηλιγιάννη, οι αµυντικές δαπάνες και ο ρόλος του Ανδρέα Συγγρού

Το νεοελληνικό κράτος ξεκινά τη ζωή του επιβαρυµένο ήδη µε ένα σηµαντικό εξωτερικό χρέος, καθώς από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αναζητά απεγνωσµένα πόρους προκειµένου να χρηµατοδοτήσει τον Αγώνα και να διεθνοποιήσει την προσπάθεια για ανεξαρτησία. Θα τους βρει στην Αγγλία, αλλά µε ληστρικούς όρους αποπληρωµής, καθώς µπαίνουν ως εγγύηση οι εθνικές γαίες και όλα τα δηµόσια έσοδα που θα προέκυπταν. Ενα στοιχείο και µόνο αρκεί για να αντιληφθεί κανείς τον παραλογισµό της συµφωνίας: Από τις 800.000 λίρες του δανείου, θα φτάσουν στην επαναστατική διοίκηση µόλις...298.000 λίρες.

Τα υπόλοιπα θα πάνε σε παρακρατήσεις, προµήθειες και έξοδα έκδοσης. Παρ’ όλα αυτά, χαιρετίστηκε ως πολιτική επιτυχία. Θα ακολουθήσουν κι άλλα δάνεια, που µοιραία θα οδηγήσουν το µετέπειτα βασίλειο της Ελλάδας στην πρώτη χρεοκοπία. Το πάθηµα, όµως, δεν γίνεται µάθηµα. Επί δεκαετίες η χώρα συνάπτει δάνεια επί δανείων προκειµένου να µπορέσει να επιβιώσει. Οσο πιο αφερέγγυα, όµως, γίνεται στην αποπληρωµή τους, τόσο δυσµενέστεροι είναι οι όροι που επιβάλλονται κάθε φορά που ζητά νέα οικονοµική συνδροµή.

Το έτος 1878 -παραδόξως- διευθετούνται τα πρώτα χρέη και η Ελλάδα εκµεταλλεύεται αυτόµατα τη δυνατότητα να απευθυνθεί και πάλι στις διεθνείς αγορές. Αυτήν τη φορά δανείζεται για να καλύψει κυρίως τις αυξηµένες στρατιωτικές δαπάνες αλλά και τις απαιτήσεις της εκλογικής πελατείας. Ο υπερδανεισµός θα καταλήξει, όπως είναι φυσικό, πάλι στην υπερχρέωση. Εως και το έτος 1884 το χρέος σχεδόν διπλασιάζεται, το 1887 τετραπλασιάζεται και πριν από την πτώχευση του 1893  σχεδόν επταπλασιάζεται.

Δηλιγιάννης vs Τρικούπης

Εκείνα τα χρόνια στο τιµόνι της χώρας βρίσκονται δύο πολιτικοί σχηµατισµοί που συνεχώς εναλλάσσονται στην εξουσία. Πότε εκλέγεται το Εθνικό Κόµµα του συντηρητικού Θεόδωρου ∆ηλιγιάννη, που επιθυµεί µόνιµο κρατικό παρεµβατισµό στην οικονοµία, και πότε το Νεωτερικό Κόµµα του µεταρρυθµιστή Χαρίλαου Τρικούπη, που θεωρεί ότι το κράτος θα πρέπει να παρεµβαίνει µονάχα παροδικά. Πολιτικά τους χωρίζει άβυσσος. Οταν κάποτε ρώτησαν τον ∆ηλιγιάννη ποιο είναι το πρόγραµµά του, η σαρκαστική απάντηση ήταν «µα το αντίθετο απ’ αυτό του κ. Τρικούπη». Ο µεν εξελέγη πρωθυπουργός πέντε φορές, ο δε επτά.

Στην αντίληψη του Τρικούπη η ανάπτυξη της χώρας ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπλήρωση των αλυτρωτικών οραµάτων του Ελληνισµού. Η απελευθέρωση, δηλαδή, όλων των περιοχών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στις οποίες ζούσαν µεγάλοι ελληνικοί πληθυσµοί (µέχρι τότε η επικράτεια εκτεινόταν έως τη Θεσσαλία. ∆εν είχε ούτε την Ηπειρο, ούτε τη Μακεδονία και τη Θράκη, ούτε την Κρήτη και τα ∆ωδεκάνησα).

Για τον λόγο αυτό δηµιούργησε εκτεταµένο σιδηροδροµικό δίκτυο (το οποίο χρησιµοποιούµε µέχρι και σήµερα), αποφάσισε να αποξηραθεί η λίµνη Κωπαΐδα, που απέφερε 130.000 στρέµµατα εξαιρετικά εύφορης γης, διάνοιξε τη διώρυγα της Κορίνθου, θέσπισε την προαγωγή των δηµοσίων υπαλλήλων, ενίσχυσε το Πολεµικό Ναυτικό µε νέα πλοία, αναδιοργάνωσε τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, την Αγροφυλακή και την Αστυνοµία, αναµόρφωσε την Παιδεία και είχε την παράτολµη σκέψη να δηµιουργηθεί ζεύξη µεταξύ Ρίου και Αντιρρίου (κάτι που επετεύχθη το 2004 και τιµητικά η γέφυρα πήρε το όνοµά του).

Βέβαια, όλα τα παραπάνω απαιτούσαν χρήµατα, τα οποία βρέθηκαν µέσω της σύναψης δανείων και της επιβολής φόρων στον καπνό, στο κρασί και στις οικοδοµές, δίνοντας λαβή για αντιπολιτευτικές κορώνες από τους αντιπάλους του. Η αλήθεια είναι ότι τα προαναφερθέντα εκσυγχρονιστικά σχέδια έφεραν πιο κοντά την πτώχευση, αλλά δεν ήταν η αιτία της χρεοκοπίας, καθώς τα χρήµατα που είχαν δαπανηθεί για αµυντικές δαπάνες τα παρελθόντα έτη ήταν σαφώς περισσότερα.