Πού το πάει ο Ερντογάν; Πόσο πιθανό είναι να ρισκάρει έναν πόλεμο με την Ελλάδα και με ποια αφορμή – Αμερικανός αναλυτής εξηγεί

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 15 λεπτά ┋

Με την Τουρκία να κλιμακώνει επικίνδυνα όλο το τελευταίο διάστημα, τόσο με απειλές στο πεδίο, όσο και με ρητορικές εξάρσεις του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και των υπουργών του, όλοι αναρωτιούνται: Πού το πάει ο πρόεδρος της Τουρκίας; Είναι πιθανό να προχωρήσει σε πόλεμο ή σε κάποιο θερμό επεισόδιο και με πoια αφορμή; Έχουν βάση τα επιχειρήματα που διατυπώνει η τουρκική πλευρά περί αποστρατιωτικοποίησης των νησιών;

Απαντήσεις για τις προθέσεις του τούρκου προέδρου επιχειρεί να δώσει ο Ράιαν Γκινγκέρας, καθηγητής της Naval Postgraduate School του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού στην Καλιφόρνια, ειδικός στην ιστορία της ύστερης οθωμανικής αυτοκρατορίας και συγγραφέας πέντε βιβλίων για την Τουρκία, με εκτενή του ανάλυση στην εξειδικευμένη ιστοσελίδα war on the rocks.

Πρελούδιο σε μια απειλή

Υπήρχαν ενδείξεις στις αρχές του καλοκαιριού ότι οι εντάσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας είχαν μειωθεί. Με τη σύναψη μιας συμφωνίας που επέτρεπε στη Σουηδία και τη Φινλανδία να υποβάλουν αίτηση για ένταξη στο ΝΑΤΟ, ο Ερντογάν εμφανίστηκε πολύ πιο αποφασισμένος να καταφέρει άλλο ένα χτύπημα κατά των κουρδικών πολιτοφυλακών στο εσωτερικό της Συρίας - μια επιχείρηση που έχει αναβάλει κάτω από ρωσικές και αμερικανικές πιέσεις.

Οι φόβοι για αναζωπύρωση των ελληνοτουρκικών εχθροπραξιών κορυφώθηκαν και πάλι στις αρχές Αυγούστου με την καθέλκυση ενός νέου τουρκικού γεωτρύπανου που φέρεται να κατευθύνεται σε αμφισβητούμενα ύδατα στη Μεσόγειο. Όμως, παρά τις υψηλές προσδοκίες του τουρκικού εθνικιστικού Τύπου, το ταξίδι προχώρησε σε ύδατα με ασφάλεια εντός των ορίων της άμεσης ακτογραμμής της Τουρκίας.

Η θερινή ανάπαυλα έληξε την τελευταία εβδομάδα του Αυγούστου, αφού τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν διάφορα επεισόδια μεταξύ του τουρκικού και του ελληνικού στρατού.

Το πρώτο επεισόδιο, σύμφωνα με το τουρκικό υπουργείο Άμυνας, σημειώθηκε όταν ελληνικά πολεμικά αεροσκάφη παρενόχλησαν τουρκικά αεροσκάφη που συμμετείχαν σε αποστολή του ΝΑΤΟ πάνω από τη Μεσόγειο.
Ημέρες αργότερα, Τούρκοι αξιωματούχοι ισχυρίστηκαν ότι ένα ελληνικό αντιαεροπορικό σύστημα S-300 εγκλώβισε τουρκικά F-16 κοντά στην Κρήτη. Οι ανώνυμες ελληνικές διαψεύσεις των συναντήσεων δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν την οργή της Άγκυρας.

Με τα δύο περιστατικά να συμβαίνουν κατά τη διάρκεια τελετών για την εκατονταετηρίδα που σηματοδοτούν το τέλος του Τουρκικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, ο Ερντογάν κατακεραύνωσε την ανάπτυξη των ρωσικής κατασκευής S-300 από την Ελλάδα ως απόδειξη ελληνικής κακοβουλίας και απιστίας προς το ΝΑΤΟ. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πρόεδρος της Τουρκίας απείλησε ότι θα έρθει χωρίς προειδοποίηση για τα ελληνικά νησιά.

Τα λόγια του Ερντογάν προκάλεσαν γρήγορη κριτική. Ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης κατήγγειλε την ομιλία του ως σκόπιμα επιθετική, προερχόμενη από έναν ηγέτη που φαίνεται «να έχει μια περίεργη εμμονή με τη χώρα μου». Το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών επανέλαβε στη συνέχεια την επιθυμία της Ουάσινγκτον «όλα τα μέρη να αποφύγουν τη ρητορική και να μην προβούν σε ενέργειες που θα μπορούσαν να επιδεινώσουν περαιτέρω τις εντάσεις», δηλώνοντας ότι η κυριαρχία των ελληνικών νησιών του Αιγαίου «δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση». Ορισμένοι παρατηρητές εντός και εκτός της Τουρκίας υπέθεσαν ότι η πτώση των δημοσκοπικών ποσοστών του Ερντογάν αποτέλεσε την κύρια έμπνευση για το ξέσπασμά του. Αντιμέτωπος με την επανεκλογή του το 2023, μπορεί να προσπαθεί να «αντιστρέψει την κατάσταση» απευθυνόμενος στους εθνικιστές ψηφοφόρους.

Η πολιτική της αποστρατιωτικοποίησης

Από την ομιλία του Ερντογάν στις αρχές Σεπτεμβρίου, τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης, σε συντονισμό με το υπουργείο Επικοινωνίας της χώρας, συνέχισαν με σταθερό ρυθμό τα σχόλια για το Αιγαίο. Μεταξύ των πιο σταθερών επικρίσεων που εκφράζονται από επίσημους και λαϊκούς επικριτές είναι η πεποίθηση ότι η Ελλάδα έχει παρανόμως στρατιωτικοποιήσει τα νησιά της στα ανοικτά των ακτών της Ανατολίας.

Ο ισχυρισμός αυτός στηρίζεται σε ρήτρες σε δύο ξεχωριστές συνθήκες που αφορούν την κυριαρχία της Ελλάδας επί των νησιών της. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, «δεν επιτρέπεται η κατασκευή ναυτικών βάσεων ή οχυρώσεων» στα πέντε κύρια νησιά του Βορείου Αιγαίου.

Παρ' όλα αυτά, οι όροι επιτρέπουν στην Ελλάδα να διατηρεί εκεί ένα «κανονικό απόσπασμα» τακτικών στρατευμάτων. Αντίθετα, η Συνθήκη των Παρισίων του 1947 ορίζει απερίφραστα ότι τα ελληνικά Δωδεκάνησα στα νότια «θα παραμείνουν αποστρατιωτικοποιημένα».

Η Ελλάδα, ωστόσο, υποστηρίζει ότι οι όροι αυτοί προορίζονταν ως υπόσχεση προς την Ιταλία, η οποία παραχώρησε τα νησιά στην Αθήνα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεδομένου ότι η Ιταλία είχε καταλάβει τα νησιά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1913, η Τουρκία αποκλείστηκε από τις διαπραγματεύσεις το 1947, καθιστώντας έτσι την υπόσχεση άκυρη σε σχέση με την Άγκυρα.

Είναι δύσκολο να βρει κανείς σήμερα Τούρκους σχολιαστές πρόθυμους να αναλύσουν πλήρως τον αντιφατικό χαρακτήρα αυτών των συμφωνιών. Χωρίς περιστροφές, οι φωνές σε όλα τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης αναφέρονται στα εδάφη της Ελλάδας στο Αιγαίο ως «τα νησιά υπό αποστρατιωτικοποιημένο καθεστώς (gayri askeri statudeki adalar)».

Η ζοφερή χρήση αυτής της έκφρασης συνοδεύεται από μια ασθμαίνουσα ροή ρεπορτάζ σχετικά με την τοποθέτηση στρατευμάτων και εξοπλισμού στα νησιά. Πολλές διαδικτυακές πηγές έχουν αναρτήσει άρθρα με ακίνητες εικόνες από δήθεν παράνομες βάσεις και αεροδρόμια από όλο το ελληνικό Αιγαίο.

Σχολιαστές αναφέρονται επανειλημμένα στην ύπαρξη δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων στρατιωτών που φρουρούνται στα νησιά. Η βάση αυτών των αριθμών, ωστόσο, φαίνεται να προέρχεται από μελέτες που διεξήχθησαν πριν από 30 και πλέον χρόνια. Πρόσφατα, το επίσημο ειδησεογραφικό πρακτορείο της Τουρκίας, η Τουρκική Ραδιοφωνία και Τηλεόραση, δημοσίευσε φωτογραφίες από drone που δείχνουν ελληνικά πλοία να ξεφορτώνουν δεκάδες τεθωρακισμένα οχήματα στα ελληνικά νησιά της Λέσβου και της Σάμου. Σχολιαστές στην Τουρκία εκμεταλλεύτηκαν αμέσως τις εικόνες ως απόδειξη της επιθυμίας της Ελλάδας να «στρατιωτικοποιήσει» το Αιγαίο. Πιο δυσοίωνο, το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι η αποτυχία αποστρατιωτικοποίησης των νησιών θα μπορούσε να θέσει επισήμως υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία τους.

Ο ίδιος ο Ερντογάν έχει καταστήσει σαφές ότι οι ενέργειες της Ελλάδας στο Αιγαίο δεν αποτελούν τη μοναδική πηγή έντασης. Μετά την υπογραφή το 2019 μιας συμφωνίας αμοιβαίας αμυντικής συνεργασίας μεταξύ Ουάσινγκτον και Αθήνας, έχει λοιδορήσει την υποστήριξη των ΗΠΑ προς την Ελλάδα, απορρίπτοντας τους ισχυρισμούς ότι οι αμερικανικές προσπάθειες στην περιοχή αποσκοπούν στην υποστήριξη του πολέμου της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας.

Οι υποστηρικτές του στα τουρκικά μέσα ενημέρωσης ενισχύουν τακτικά αυτές τις αμφιβολίες. Ο στόχος της Ουάσινγκτον, υποστηρίζεται συχνά, είναι να πολιορκήσει την Τουρκία. Η άρση του αμερικανικού εμπάργκο όπλων στην Κυπριακή Δημοκρατία, καθώς και η αμερικανική υποστήριξη των δραστηριοτήτων των Κούρδων μαχητών στη Συρία, αναφέρονται συχνά ως περαιτέρω αποδείξεις αυτής της συνωμοσίας. Φαίνεται όλο και περισσότερο ότι ο Ερντογάν έχει αρχίσει να πιστεύει τα χειρότερα για τις αμερικανικές προθέσεις. Η παράδοση όπλων από την Ουάσινγκτον στην Ελλάδα, δήλωσε ενώπιον των Ηνωμένων Εθνών, συνιστά «συγκαλυμμένη κατοχή». Η αμερικανική και ευρωπαϊκή υποστήριξη, προειδοποίησε στη συνέχεια την Αθήνα, «δεν θα σας σώσει».

Τι θέλει ο Ερντογάν;

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να αμφιβάλλουμε για τη σοβαρότητα των απειλών του Ερντογάν, εκτιμά ο αναλυτής. Μια μικρή πλειοψηφία των Τούρκων ψηφοφόρων, σύμφωνα με μια δημοσκόπηση, παραμένει πεπεισμένη ότι τα λόγια του είναι απλώς μια εκλογική στρατηγική που αποσκοπεί στη «δημιουργία μιας ατζέντας» ενόψει των εκλογών του επόμενου έτους. Ένα ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό, 64% σύμφωνα με την έρευνα, δεν πιστεύει ότι υπάρχει «εχθρότητα μεταξύ του τουρκικού και του ελληνικού λαού».

Υπάρχει ακόμη λιγότερη αμφιβολία ότι μια σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τις εύθραυστες οικονομίες και των δύο κρατών. Τα έσοδα από τον τουρισμό, ιδίως από τα θέρετρα στις ακτές του Αιγαίου, αποτελούν περίπου το 15% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της Τουρκίας (και περίπου το 18% του ελληνικού). Και τα δύο κράτη εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη θαλάσσια ναυτιλία για το εμπόριο. Πριν από τον κορονοϊό, το 87% του τουρκικού εμπορίου μεταφερόταν μέσω θαλάσσιων λιμένων εισόδου. Εκτός από τις όποιες πιθανές οικονομικές ζημιές, οι διεθνείς προεκτάσεις της σύγκρουσης δεν θα ήταν λιγότερο σοβαρές.

Τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν αφήσει να εννοηθεί ότι δεν θα ανεχθούν οποιαδήποτε επίθεση σε κυρίαρχο ελληνικό έδαφος. Αντίθετα, ούτε οι Βρυξέλλες ούτε η Ουάσιγκτον φαίνεται να διαθέτουν υπομονή για τους τουρκικούς ισχυρισμούς περί ελληνικής επίθεσης.

Οι κίνδυνοι σύγκρουσης, ωστόσο, δεν φαίνεται να αποθαρρύνουν πλήρως τον Ερντογάν ή τους εκλογικούς του αντιπάλους. Ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, επικεφαλής του μεγαλύτερου κόμματος της τουρκικής αντιπολίτευσης, καυτηρίασε την υπόσχεση του Ερντογάν ότι «θα έρθει ξαφνικά μια νύχτα».

Ένας πραγματικός ηγέτης, υποστήριξε, θα αναπαρήγαγε την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 και απλά θα καταλάμβανε τα «κατεχόμενα» νησιά της Ελλάδας χωρίς απειλές ή προειδοποιήσεις. Ένας εκπρόσωπος του εθνικιστικού κόμματος IYI επανέλαβε αυτά τα συναισθήματα.

Ο Ερντογάν, υποστήριξε, απέδειξε την ανικανότητά του να ηγηθεί, καθώς δεν ανάγκασε την Ελλάδα να «πληρώσει το κόστος» για την αποστολή τεθωρακισμένων οχημάτων στη Σάμο και τη Λέσβο. Αν και δεν πίστευε ότι ένας πόλεμος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ήταν δυνατός, ήταν βέβαιος ότι οποιαδήποτε σύγκρουση θα οδηγούσε την Ελλάδα στην απώλεια των νησιών της. Ίσως η πιο εντυπωσιακή εκδήλωση φιλοπολεμικού αισθήματος προήλθε από τον σύμμαχο του Ερντογάν στον συνασπισμό, τον εθνικιστή ηγέτη Ντεβλέτ Μπαχτσελί.

Τον Ιούλιο, πόζαρε χαρούμενα με έναν χάρτη που απεικόνιζε τα περισσότερα από τα νησιά της Ελλάδας στο Αιγαίο, συμπεριλαμβανομένης της Κρήτης, ως τουρκικό έδαφος. Πιο πρόσφατα, ο Μπαχτσελί δήλωσε ενώπιον της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης ότι η «κυριαρχία, τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, η θαλάσσια δικαιοδοσία και ο εναέριος χώρος» πολλών ελληνικών νησιών «αναμφισβήτητα και νομικά» ανήκουν στην Τουρκία.

Πού το πάει ο Ερντογάν;

Αν και δεν υποδεικνύει κατ' ανάγκη μια άμεση σύγκρουση, αυτή η γενική σύμπτωση απόψεων σχετικά με την Ελλάδα θέτει ένα προφανές αλλά δυσδιάκριτο ερώτημα: Τι ελπίζει να επιτύχει η Άγκυρα με περαιτέρω κλιμάκωση;

Ελλείψει σαφέστερων απαιτήσεων από τον Ερντογάν, ελάχιστοι στα τουρκικά μέσα ενημέρωσης έχουν τολμήσει να κάνουν εκτενείς εικασίες. Αρκετοί πρώην ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού έχουν προτείνει τον αποκλεισμό των νησιών της Ελλάδας ή την ευθεία επίθεσή τους, με την ελπίδα να απομακρυνθούν ύποπτες βάσεις και οπλισμός.

Μια πολύ πιο ολοκληρωμένη και διαφοροποιημένη πορεία δράσης μπορεί να βρεθεί στα γραπτά του Hasan Basri Yalcin, ενός συχνού σχολιαστή ειδήσεων και πρώην επικεφαλής της έρευνας στο σημαντικότερο think tank της Τουρκίας, το Ίδρυμα Πολιτικών, Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνών (SETA).

Η απειλή του Ερντογάν να «έρθει χωρίς προειδοποίηση», πιστεύει ότι ήταν η αρχή μιας μακροπρόθεσμης επιχείρησης με στόχο την κατάληψη των νησιών του Αιγαίου. Από νομικής άποψης, υποστηρίζει ότι η Άγκυρα θα πρέπει να κατηγορήσει την Ελλάδα για παραβίαση των Συνθηκών της Λωζάνης και των Παρισίων, ακυρώνοντας έτσι την κυριαρχία της Αθήνας επί των εδαφών της. «Το καλύτερο παράδειγμα για μια τέτοια στρατηγική», καταλήγει ο Yalcin, «είναι η Κύπρος». Μια εισβολή και κατοχή της νησιωτικής επικράτειας της Ελλάδας, όπως η επίθεση της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974, θα βοηθούσε στον «επαναπροσδιορισμό του καθεστώτος των νησιών».

Γιατί ο Ερντογάν επέλεξε να ακολουθήσει αυτή την πορεία δράσης; Ίσως, όπως υποστήριξε ένας σχολιαστής, η προσωπική απογοήτευση του Ερντογάν από την αυξημένη ισχύ και προβολή της Ελλάδας στη διεθνή σκηνή να τον ωθήσει στην κλιμάκωση.

Η επιθυμία για μια εκλογική ώθηση, ή ακόμη και η συνταγματική του δυνατότητα να αναβάλει την ψηφοφορία υπό την απειλή πολέμου, θα μπορούσε επίσης να παίξει ρόλο. Φαίνεται επίσης να υπάρχει ένας γενικός αέρας τουρκικής αυτοπεποίθησης όσον αφορά το αποτέλεσμα οποιασδήποτε αντιπαράθεσης με την Ελλάδα.

Από αυτή την άποψη, το πολιτικό κλίμα της Τουρκίας έχει μεγάλη ομοιότητα με αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών πριν από την εισβολή στο Ιράκ το 2003. Με τον ίδιο τρόπο που πολλοί Αμερικανοί θεωρούσαν το Ιράκ ως μια υπερώριμη απειλή για την ασφάλεια της Μέσης Ανατολής, υπάρχει μια παρόμοια αισθητή αίσθηση τουρκικού εκνευρισμού και ανυπομονησίας όταν πρόκειται για ελληνικά ζητήματα. Όπως και με την προσέγγιση της Ουάσινγκτον απέναντι στον Σαντάμ Χουσεΐν το 2002, υπάρχει μια ισχυρή αίσθηση αισιοδοξίας στην Άγκυρα ότι οποιαδήποτε σύγκρουση με την Ελλάδα θα ήταν σύντομη, αποφασιστική και νικηφόρα.

Με τον ίδιο τρόπο που το Κοσσυφοπέδιο, η Βοσνία και ο Πόλεμος του Κόλπου φάνηκε να καταδεικνύουν τη στρατιωτική υπεροχή της Αμερικής έναντι του Ιράκ, το τουρκικό σχολιαστικό κοινό συμμερίζεται γενικά την αυτοπεποίθηση του Ερντογάν ότι οι επεμβάσεις της χώρας στη Συρία, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Ιράκ και τη Λιβύη κατέδειξαν τη στρατιωτική υπεροχή της ίδιας της Τουρκίας. Και όπως οι νύξεις φανατισμού που συναντώνται στην αμερικανική ειδησεογραφική κάλυψη του πολέμου του 2003, επιφανείς Τούρκοι σχολιαστές περιγράφουν επίσης τους Έλληνες αντιπάλους τους ως εγγενώς αδύναμους και θηλυπρεπείς. Εν ολίγοις, αν ο Ερντογάν επιλέξει τον πόλεμο, μπορεί να είναι επειδή, όπως και πολλοί άλλοι, πιστεύει ότι η επιτυχία είναι εξασφαλισμένη.

Ανεπανόρθωτη ζημιά

Φυσικά, μια τουρκική επίθεση στην Ελλάδα θα προκαλούσε δυνητικά ανεπανόρθωτη ζημιά στις σχέσεις της Άγκυρας με τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, ιδίως δεδομένης της αμυντικής συμφωνίας της Ελλάδας με τη Γαλλία και της ισχυρής παρουσίας αμερικανικού προσωπικού στο Αιγαίο. Στη σκιά της εισβολής στην Ουκρανία, οποιαδήποτε απόπειρα κατάληψης ελληνικού εδάφους θα απέφερε αναμφίβολα στον Ερντογάν άμεσες συγκρίσεις με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν. Δεδομένων αυτών των συνθηκών, φαίνεται σχεδόν αδύνατο να φανταστεί κανείς τον Ερντογάν να προεξοφλεί τις σοβαρές διπλωματικές, πολιτικές και οικονομικές συνέπειες μιας τέτοιας ενέργειας.

Και όμως, η ιστορία δείχνει ότι μπορεί να είναι πρόθυμος και ικανός να υπομείνει τις επιπτώσεις. Το 1974, η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο παρά τη ζημιά που προκάλεσε στη σχέση της με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ. Στη Συρία, ο Ερντογάν πραγματοποίησε τις απειλές του για εισβολή, αφού τηλεγράφησε επί μακρόν τις προθέσεις του να δημιουργήσει μια «ζώνη ασφαλείας» στο βόρειο τμήμα της χώρας.

Τα τουρκικά στρατεύματα συνεχίζουν να απειλούν να επεκτείνουν την κατοχή τους παρά τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις της Ουάσινγκτον. Αντί να αποφύγει την αντιπαράθεση, ο Ερντογάν έχει προβάλει αυτές τις προόδους ως μια προσπάθεια να νικήσει μια συνωμοσία του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ για την καταστροφή της Τουρκίας. Αν ο Ερντογάν πιστεύει, όπως το έθεσε ένας αρθρογράφος, ότι «η Αμερική είναι ο εχθρός μας και όχι η Ελλάδα», τότε είναι πιθανό να βλέπει τους κινδύνους μιας ρήξης ως ένα θλιβερό, αλλά ακόμη απαραίτητο τίμημα που πρέπει να καταβληθεί στο όνομα της τουρκικής εθνικής ασφάλειας.

ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ

Διαβάστε ακόμη