Δανία: Το αποτυχημένο κοινωνικό πείραμα που χώρισε παιδιά των Ινουίτ από τις οικογένειες

Η επτάχρονη Helene Thiesen κοίταξε έξω από το επιβατηγό πλοίο MS Disko, γνωρίζοντας ότι σαλπάρει από τη Γροιλανδία προς ένα μέρος που ονομάζεται Δανία. Αυτό που δεν μπορούσε να καταλάβει ήταν γιατί η μητέρα της είχε επιλέξει να την στείλει μακριά εκείνη τη θλιβερή εκείνη μέρα του 1951. «Ήμουν τόσο λυπημένη», ανέφερε στο CNN η 77χρονη σήμερα Thiesen. Με τη θλίψη να την έχει κυριεύσει, η Thiesen δεν ήταν σε θέση να χαιρετήσει τη μητέρα της και τα δύο αδέλφια της, που την παρακολουθούσαν από το λιμάνι στα ανοικτά των ακτών της πρωτεύουσας της Γροιλανδίας, Nuuk. «Κοίταξα στα μάτια (της μητέρας μου) και σκέφτηκα, γιατί με άφησε να φύγω;».

Η Thiesen ήταν ένα από τα 22 παιδιά Ινουίτ που απομακρύνθηκαν από τα σπίτια τους χωρίς να γνωρίζουν ότι θα κατέληγαν να γίνουν μέρος ενός αποτυχημένου κοινωνικού πειράματος. Σε ηλικία μεταξύ 5 και 9 ετών, πολλά από αυτά δεν θα έβλεπαν ποτέ ξανά ή δεν θα ζούσαν με τις οικογένειές τους, θα ξεχνιόντουσαν και θα περιθωριοποιούνταν στην πατρίδα τους.

Εκείνη την εποχή, η Γροιλανδία ήταν αποικία της Δανίας και οι κάτοικοι της Γροιλανδίας υπέφεραν από υψηλά επίπεδα φτώχειας, χαμηλή ποιότητα ζωής και υψηλά ποσοστά θνησιμότητας, σημείωσε ο Einar Lund Jensen, ερευνητής του προγράμματος στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας. Ο στόχος της Δανίας ήταν «να δημιουργήσει μικρούς Δανούς που θα γίνονταν πρότυπα για τη Γροιλανδία», δήλωσε ο Jensen, ο οποίος ήταν συν-συγγραφέας μιας πρόσφατης έκθεσης που ανέθεσε η κυβέρνηση για τη διερεύνηση του πειράματος.

Η κυβέρνηση της Δανίας αισθάνθηκε υποχρεωμένη να εκσυγχρονίσει την αρκτική αποικία, ελπίζοντας να διατηρήσει τα συμφέροντά της καθώς τα μεταπολεμικά κινήματα αποαποικιοποίησης σάρωναν τον πλανήτη. Υιοθέτησαν μια ιδέα της οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα Save the Children Denmark,  για να φέρουν παιδιά Ινουίτ στη χώρα προκειμένου να ανακάμψουν από τις θεωρούμενες ως κακές συνθήκες διαβίωσής τους, είπε. Η παραδοχή εκείνη την εποχή ήταν ότι «η δανική κοινωνία είναι ανώτερη από την κοινωνία της Γροιλανδίας», πρόσθεσε.

Μετά από ενάμιση χρόνο στη Δανία, τα περισσότερα από τα παιδιά επέστρεψαν στη Γροιλανδία για να ζήσουν σε ένα ορφανοτροφείο που διαχειρίζεται μια άλλη φιλανθρωπική οργάνωση, ο Ερυθρός Σταυρός της Δανίας, στο Νουκ - χωρισμένα από τους Γροιλανδούς και τις οικογένειές τους και χωρίς να τους επιτρέπεται να μιλούν τη μητρική τους γλώσσα.

Πολλά από τα παιδιά, που θεωρούνταν ξένοι από τους Γροιλανδούς, επέστρεψαν στη Δανία όταν ενηλικιώθηκαν. Έως και το ήμισυ της ομάδας εμφάνισε ψυχική ασθένεια ή προβλήματα κατάχρησης ουσιών στη μετέπειτα ζωή του, δήλωσε ο Jensen. Πολλοί ήταν άνεργοι και ζούσαν δύσκολα, δήλωσε ο Thiesen.

Η κυβέρνηση της Δανίας «μας πήρε την ταυτότητα και την οικογένειά μας», δήλωσε η Kristine Heinesen, 76 ετών, η οποία, μαζί με την Thiesen, είναι μία από τους έξι επιζώντες του κοινωνικού πειράματος της Γροιλανδίας που ζουν σήμερα. Περπατώντας σε ένα νεκροταφείο στην Κοπεγχάγη, όπου είναι τώρα θαμμένοι μερικοί από τους φίλους της που είχαν λάβει μέρος στο πείραμα, η Heinesen παραδέχεται ότι η ζωή της ήταν αξιοπρεπής συγκριτικά με τις μέρες της στο ορφανοτροφείο. «Ξέρω όμως ότι πολλά από τα άλλα παιδιά υπέφεραν περισσότερο μεγαλώνοντας, και νομίζω ότι επειδή είμαστε μόνο έξι που απέμειναν από τα 22 - αυτό λέει πολλά για την συγκεκριμένη υπόθεση», λέει, τυλιγμένη σε ένα παλτό με γούνα από τη Γροιλανδία.

Η «συγγνώμη» που άργησε και η άρνηση για αποζημιώσεις

Η οργάνωση Save the Children ζήτησε συγγνώμη το 2015 για το ρόλο που έπαιξε στο κοινωνικό πείραμα. Η κυβέρνηση της Δανίας ζήτησε συγγνώμη πέντε χρόνια αργότερα, μετά από πιέσεις ακτιβιστικών ομάδων, αλλά αρνήθηκε να αποζημιώσει όσους είναι ακόμη ζωντανοί, δήλωσε ο δικηγόρος των θυμάτων, Mads Kroger Pramming. Ο ίδιος κατέθεσε αίτηση αποζημίωσης 250.000 κορώνες (38.000 δολάρια) για τον καθένα στο περιφερειακό δικαστήριο της Κοπεγχάγης στα τέλη Δεκεμβρίου του 2021.

Οι έξι κατηγορούν το δανικό κράτος ότι ενήργησε «κατά παράβαση της ισχύουσας δανικής νομοθεσίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος των εναγόντων στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή σύμφωνα με το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ)», αναφέρεται στην αγωγή τους.

Σε δήλωσή του στο CNN, ο υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων και Ηλικιωμένων της Δανίας δήλωσε ότι η κυβέρνηση εξετάζει την αίτηση αποζημίωσης. «Η πιο σημαντική πτυχή για τη δανική κυβέρνηση ήταν η επίσημη συγγνώμη προς τα ενήλικα πλέον παιδιά και τις οικογένειές τους για την προδοσία που υπέστησαν. Αυτό ήταν ένα σημαντικό βήμα προς την αποκατάσταση της αποτυχίας της κυβέρνησης- μια ευθύνη που καμία προηγούμενη κυβέρνηση δεν είχε αναλάβει», δήλωσε η Astrid Krag. «Η κυβέρνηση και εγώ πιστεύουμε ότι η αναγνώριση των λαθών του παρελθόντος είναι από μόνη της ζωτικής σημασίας και πρέπει να μάθουμε από αυτά, ώστε να μην επιτραπεί ποτέ στην ιστορία να επαναληφθεί».

Η ακρόαση είναι πιθανό να γίνει μέσα στους επόμενους 10 μήνες και «εξακολουθούμε να ελπίζουμε ότι η κυβέρνηση θα διευθετήσει την υπόθεση και θα καταβάλει αποζημίωση πριν από την ακρόαση», δήλωσε ο υπουργός Πράμινγκ. Μετά από όλα όσα πέρασαν τα έξι θύματα, «δεν πιστεύουν ότι μια συγγνώμη είναι αρκετή», πρόσθεσε.

«Πολιτιστική εξάλειψη»

Ο στόχος του πειράματος, το οποίο πήρε το πράσινο φως το 1950, ήταν να στρατολογήσει ορφανά, αλλά ήταν δύσκολο να βρεθούν αρκετά παιδιά, δήλωσε ο ερευνητής Jensen. Οι παράμετροι διευρύνθηκαν ώστε να συμπεριληφθούν νοικοκυριά χωρίς μητέρα ή πατέρα και επιλέχθηκαν 22 παιδιά, παρόλο που πολλά από αυτά ζούσαν με τις ευρύτερες οικογένειές τους ή με έναν γονέα, πρόσθεσε.

Η μητέρα της Thiesen, η οποία ήταν χήρα, αρχικά απέρριψε το αίτημα δύο Δανών να πάρουν τη μικρή της κόρη στη Δανία, δήλωσε η Thiesen στο CNN. Αλλά τελικά συμφώνησε με την υπόσχεση ότι η Thiesen θα είχε καλύτερη εκπαίδευση. Ως αποικιοκράτες, οι Δανοί, οι οποίοι βοήθησαν στον εντοπισμό των παιδιών για το πείραμα, είχαν εξουσία στη Γροιλανδία, εξήγησε ο Jensen. Θα ήταν δύσκολο για έναν Γροιλανδό να τους αρνηθεί εκείνη την εποχή, δήλωσε στο CNN η Karla Jessen Williamson, Γροιλανδή βοηθός καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Saskatchewan και μέλος της Επιτροπής Συμφιλίωσης της Γροιλανδίας. «Όπως συμβαίνει με κάθε αποικιοκρατούμενο έθνος, οι αρχές ήταν σεβαστές, η αντίθεση στις αρχές δεν ήταν πιθανή», δήλωσε η ίδια. Σύμφωνα με την έκθεση που συνέγραψε ο Jensen σχετικά με το πείραμα, υπήρχαν αμφιβολίες για το αν ορισμένοι από τους γονείς ήταν πλήρως ενημερωμένοι ή αν καταλάβαιναν σε τι συμφωνούσαν.

Από πολλές απόψεις, αυτό που συνέβη στα παιδιά αντιπροσωπεύει τις καταστροφικές και σκόπιμες συνέπειες της πολιτιστικής εξάλειψης κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας, δήλωσε ο Williamson. «Κατά την αποικιοκρατία, υπήρξε μια εξάλειψη της μοναδικότητας του πολιτισμού, της σχέσης με τη γη, του φάσματος των γλωσσών, της πνευματικότητας - και αυτά θα καταργούνταν, ώστε οι αποικιοκρατούμενοι να μπορούν να κοινωνικοποιηθούν και να γίνουν μέρος του αποικιακού κράτους», είπε.

Απαγορεύτηκε να μιλούν τη γλώσσα τους

Κατά την άφιξή τους στη Δανία, τα παιδιά φιλοξενήθηκαν στο Fedgaarden, τον καταυλισμό διακοπών της Save the Children στη νότια χερσόνησο Feddet, για τέσσερις μήνες. Στα παιδιά απαγορεύτηκε να μιλούν τη γροιλανδική γλώσσα - μια διάλεκτο της γλώσσας των Ινουίτ - και αντ' αυτού διδάχθηκαν δανικά. Τα παιδιά ήταν τρομοκρατημένα αλλά και έκπληκτα από το νέο τους περιβάλλον. Η Heinesen ήταν μόλις 5 ετών εκείνη την εποχή και θυμάται καθαρά «όλα τα δέντρα - δεν έχουμε δέντρα στη Γροιλανδία, οπότε θυμάμαι πόσο ψηλά και μεγάλα ήταν».

Αργότερα τοποθετήθηκαν σε ξεχωριστές ανάδοχες οικογένειες για περίπου ένα χρόνο. Η Thiesen δεν αισθάνθηκε ευπρόσδεκτη στο σπίτι της πρώτης ανάδοχης οικογένειάς της. Έπρεπε να φοράει αλοιφή για το έκζεμά της και δεν της επιτρεπόταν να κάθεται στα έπιπλα. «Ένιωθα νοσταλγία κάθε μέρα», είπε. Η δεύτερη ανάδοχη οικογένειά της ήταν πιο ευγενική, της αγόρασε ένα ποδήλατο και μια κούκλα και της συμπεριφέρθηκε ως μέλος της οικογένειας.

Όταν ήρθε η ώρα να επιστρέψουν στη Γροιλανδία, έξι από τα παιδιά των Ινουίτ παρέμειναν στη Δανία και υιοθετήθηκαν από τις ανάδοχες οικογένειές τους. Οι υιοθεσίες ήταν «εντελώς αντίθετες με την όλη ιδέα να επιστρέψουν στη Γροιλανδία και να γίνουν η πνευματική ελίτ», δήλωσε ο ιστορικός Jensen. «Κατά τη γνώμη μου, ήταν λάθος», είπε.

«Δεν μπορούσα να δω τίποτα από το κλάμα»

Επέστρεψαν στη Γροιλανδία τον Οκτώβριο του 1952 και τοποθετήθηκαν σε ένα ορφανοτροφείο που διαχειριζόταν ο Ερυθρός Σταυρός της Δανίας στο Nuuk. Σύμφωνα με τη νομική αξίωση, η επιμέλεια των παιδιών μεταβιβάστηκε στη διευθύντρια του ορφανοτροφείου.

Η Thiesen θυμάται ότι είδε την οικογένειά της να την περιμένει στην αποβάθρα του Nuuk. «Πέταξα τη βαλίτσα μου και έτρεξα προς το μέρος τους, λέγοντάς τους όλα όσα είδα. Αλλά η μητέρα μου δεν μου απάντησε», λέει η Thiesen. Αυτό συνέβη επειδή μιλούσε δανικά και η μητέρα της μιλούσε τη διάλεκτο των Ινουίτ της γροιλανδικής γλώσσας - μια γλώσσα που η Thiesen είχε χάσει την ικανότητα να καταλαβαίνει.

Η συνάντησή τους διήρκεσε 10 λεπτά. Μια Δανή νοσοκόμα που φρόντιζε τα παιδιά της είπε να αφήσει τη μητέρα της επειδή ζούσε πλέον σε ορφανοτροφείο. «Έκλαιγα σε όλη τη διαδρομή προς το ορφανοτροφείο - ανυπομονούσα τόσο πολύ να δω την πόλη μου, αλλά δεν μπορούσα να δω τίποτα από το κλάμα».

Στο ορφανοτροφείο ζούσαν 16 από τα παιδιά. Τους επιτρεπόταν να μιλούν μόνο δανικά, τα έβαζαν σε δανόφωνο σχολείο και η επαφή με τις οικογένειές τους ήταν περιορισμένη ή ανύπαρκτη. Κανείς δεν είπε στη Heinesen ότι η βιολογική της μητέρα πέθανε λίγο αφότου εκείνη μπήκε στο ορφανοτροφείο.

Δόθηκε έμφαση στη διατήρηση της επαφής με τις ανάδοχες οικογένειες, δήλωσε ο Jensen. Η μητέρα της Thiesen επιτράπηκε να επισκεφθεί την κόρη της μόνο μερικές φορές κατά τη διάρκεια των επτά ετών που η Thiesen ήταν εκεί.

Ήταν ψυχολογικά τραυματικό «για αυτά τα παιδιά να χωρίζονται έτσι από τη γροιλανδική κοινωνία και τους γονείς τους», δήλωσε ο Jensen. «Ακόμη και εκείνα που (είχαν οικογένεια στο Νουκ) είπαν ότι δεν τους επιτρεπόταν να επισκεφθούν την οικογένειά τους. Μερικές φορές το ορφανοτροφείο προσκαλούσε την οικογένεια για καφέ τις Κυριακές, αλλά στα παιδιά δεν δόθηκε ποτέ μια δίκαιη ευκαιρία να επικοινωνήσουν με τις οικογένειές τους».

Ήταν εγγεγραμμένα σε δανέζικο σχολείο και δεν μπορούσαν να παίξουν ή να αλληλεπιδράσουν με παιδιά από τη Γροιλανδία στην πόλη. Οι μόνοι άνθρωποι με τους οποίους επιτρεπόταν να συναναστρέφονται τα παιδιά ήταν επιφανείς οικογένειες Δανών που ζούσαν στο Nuuk, δήλωσε η Heinesen.

Θεωρούσαν τα παιδιά παρείσακτα

Οι Γροιλανδοί άρχισαν να θεωρούν τα παιδιά ως παρείσακτα. Ο Gabriel Schmidt, 76 ετών, ένας από τους έξι του κοινωνικού πειράματος που ζει τώρα στη Δανία, δήλωσε στο CNN ότι τα παιδιά από τη Γροιλανδία στο Nuuk έλεγαν: «Δεν ξέρετε Γροιλανδικά, δεν είστε Γροιλανδοί» και τους πετούσαν πέτρες. «Αλλά τα περισσότερα από αυτά που έλεγαν δεν τα καταλάβαινα, καθώς είχα χάσει τη γλώσσα μου στη Δανία», είπε.

Η Γροιλανδία ενσωματώθηκε πλήρως στη Δανία το 1953 και το 1979 της παραχωρήθηκε αυτοδιοίκηση. Εκείνη την περίοδο, είπε ο Jensen, οι αρχές της Δανίας και της Γροιλανδίας έχασαν το ενδιαφέρον τους για το κοινωνικό πείραμα, καθώς στο επίκεντρο βρέθηκαν τα έργα υποδομής, ο επιχειρηματικός τομέας και οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της υγείας της Γροιλανδίας.

«Κάθεσαι; Ήσουν μέρος ενός πειράματος»

Μέχρι το 1960, όλα τα παιδιά είχαν εγκαταλείψει το ορφανοτροφείο και τελικά σχεδόν όλα επέστρεψαν στη Δανία. Για τα έξι που είναι ακόμη ζωντανά, λένε ότι η εύρεση της ταυτότητάς τους πήρε μια ολόκληρη ζωή.

Ο Schmidt επέστρεψε στη Δανία για να ζήσει με τη θετή του μητέρα, όπου τελικά βρήκε δουλειά ως στρατιώτης στον δανέζικο στρατό. Μιλώντας από το σπίτι του στην Κοπεγχάγη, ο Schmidt είπε ότι ο στρατός του έδωσε ένα νόημα. «Πραγματικά με έσωσε. Μου έδωσε δομή, φίλους και έναν σκοπό για τη ζωή μου, και από πολλές απόψεις εκείνη η περίοδος ήταν η καλύτερη της ζωής μου».

Η Thiesen πάλευε να συνδεθεί ή να συγχωρήσει τη μητέρα της, θυμωμένη με την απόφασή της να την στείλει μακριά. «Νόμιζα ότι η μητέρα μου δεν με ήθελε και γι' αυτό ήμουν θυμωμένη μαζί της για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου», είπε.

Μόλις το 1996, όταν η Thiesen ήταν 46 ετών, ανακάλυψε την αλήθεια. Η αείμνηστη Δανή ραδιοφωνική παραγωγός και συγγραφέας Tine Bryld τηλεφώνησε στο σπίτι της Thiesen. «Μου είπε, “κάθεσαι; Βρήκα κάτι στην Κοπεγχάγη, ήσουν μέρος ενός πειράματος”», είπε η Thiesen. «Έπεσα στο έδαφος και έκλαψα. Ήταν η πρώτη φορά που μου το έλεγαν αυτό και ήταν τόσο απαίσιο», πρόσθεσε.

«Ένιωσα θλίψη όταν έμαθα την αλήθεια», δήλωσε στο CNN η Heinesen, η οποία μετακόμισε στη Δανία τη δεκαετία του 1960 και έγινε μοδίστρα. «Απλά δεν πειραματίζεσαι με παιδιά - είναι απλά λάθος». Το 1993, έβαλε μια αγγελία στην τοπική εφημερίδα της Γροιλανδίας ότι ερχόταν να την επισκεφθεί και αναζητούσε ζωντανούς συγγενείς. «Ήταν μια σπουδαία στιγμή να επιστρέψω και να επισκεφθώ το μέρος αυτό - ήταν πολύ συγκινητικό για όλους μας», είπε.

Η Thiesen έχει περάσει μέρος της ενήλικης ζωής της προσπαθώντας να επανασυνδεθεί με τη Γροιλανδία και τους ανθρώπους της. Το σπίτι της στο Stensved, μια μικρή πόλη μιάμιση ώρα μακριά από την Κοπεγχάγη, αποτελεί απόδειξη αυτής της προσπάθειας. Καθισμένη σε μια τραπεζαρία μπροστά από ένα κομοδίνο καλυμμένο με γλυπτά tupilaq, μυθικές φιγούρες των Ινουίτ της Γροιλανδίας που προορίζονται να προστατεύουν τους ιδιοκτήτες τους από κάθε κακό, η Thiesen δήλωσε στο CNN ότι η εκμάθηση της γροιλανδικής γλώσσας και η συγγραφή των απομνημονευμάτων της ήταν μέρος της θεραπευτικής της διαδικασίας.

Αυτό έγινε πιο εύκολο, γιατί ο δεύτερος σύζυγός της, Jens Moller, είναι Γροιλανδός. Η Thiesen είπε ότι «μου έδωσε το μεγαλύτερο δώρο ... να μάθω τη γλώσσα της Γροιλανδίας, αλλά και ότι μου έμαθε το ψάρεμα, το κυνήγι και όλα αυτά τα πράγματα που δεν είχα κάνει ποτέ ως παιδί, αλλά που αποτελούν βασικά στοιχεία του πολιτισμού της Γροιλανδίας».

Δεν έχει διορθωθεί η τεράστια ζημιά που δημιούργησε το κοινωνικό πείραμα, αλλά, κατά κάποιον τρόπο, τη βοήθησε να συμφιλιωθεί με τον πόνο που ξεκίνησε πάνω στο MS Disko το 1951. Τουλάχιστον τώρα καταλαβαίνει γιατί η μητέρα της την έστειλε μακριά.