Τσερνόμπιλ: Το χρονικό της πυρηνικής καταστροφής και οι συνέπειές της

Ώρα 1:23:45, ημερομηνία 26 Απριλίου 1986. Αυτή ήταν η στιγμή που έμελλε να αλλάξει τις ζωές των κατοίκων της πόλης Τσερνόμπιλ (Chernobyl) της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

Το πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην άκρη της πόλης είχε μόλις καταστραφεί και μια τεράστια ποσότητα ραδιενέργειας είχε αρχίσει να διαχέεται στον σοβιετικό ουρανό.

Με αφορμή την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τις μάχες που έχουν ξεσπάσει κατά τη διάρκεια του ενός μήνα κοντά στο πυρηνικό εργοστάσιο, το ethnos.gr προσπαθεί να ανακαλύψει τι ακριβώς συνέβη εκείνο το βράδυ αλλά και τις συνέπειες που είχε η καταστροφή σε ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο, ακόμη και σήμερα.

Πώς λειτουργεί ένας πυρηνικός αντιδραστήρας

Ένας πυρηνικός αντιδραστήρας χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αντί να χρησιμοποιεί όμως λιθάνθρακα, αέριο ή πετρέλαιο για την περιστροφή των ατμοστρόβιλων που γυρνούν για να παραχθεί ηλεκτρισμός, όπως συμβαίνει στα συμβατικά εργοστάσια ηλεκτρικής ενέργειας, το καταφέρνει με τη διαδικασία της σχάσης.

Εν συντομία, κατά τη σχάσης ένας ασταθής ατομικός πυρήνας διασπάται σε δύο ή περισσότερους πυρήνες και σε μερικά παραπροϊόντα σωμάτια (όπως νετρόνια). Κατά τη παραπάνω διαδικασία παράγονται τεράστια ποσά θερμότητας που χρησιμοποιούνται για την υπερθέρμανση ατμού, ο οποίος κινεί τους ατμοστροβίλους και έτσι παράγεται ηλεκτρική ενέργεια.

Οι δυσκολίες ξεκινούν όταν ο αντιδραστήρας πρέπει να κλείσει. Αυτό δεν γίνεται απλώς με το πάτημα ενός κουμπιού, όπως στα υπόλοιπα εργοστάσια, αλλά πρέπει να εισαχθούν στον πυρήνα του αντιδραστήρα ράβδοι ελέγχου για να μετριάσουν και τελικά να σταματήσουν την πυρηνική αντίδραση.

Τι προκάλεσε την καταστροφή του Τσερνόμπιλ

Στο πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρική ενέργειας «Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν» στη σημερινή Ουκρανία, γνωστό και ως Τσερνόμπιλ, λειτουργούσαν τέσσερις πυρηνικοί αντιδραστήρες RBMK, ενώ ακόμα δύο θα ξεκινούσαν τη λειτουργία τους μερικούς μήνες αργότερα.

Η αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση που προκάλεσε την καταστροφή, ξεκίνησε από τον αντιδραστήρα Νο 4 του εργοστασίου, του οποίου το πάνω μέρος του εξερράγη. Οι δύο συνολικά διαδοχικές εκρήξεις προκλήθηκαν από μια δοκιμή που πραγματοποιούσαν τη μοιραία εκείνη νύχτα οι χειριστές του πυρηνικού αντιδραστήρα για να βεβαιωθούν ότι το σύστημα ψύξης θα εξακολουθούσε να λειτουργεί σε περίπτωση μιας αναγκαστικής διακοπής.

Όπως απέδειξε η δεύτερη έρευνα για την καταστροφή που πραγματοποιήθηκε το 1991 στη Σοβιετική Ένωση, την έκρηξη δεν προκάλεσαν οι χειριστές του αντιδραστήρα με κάποια δική τους ενέργεια, όπως είχε γίνει αρχικά γνωστό, αλλά κάποια ατέλεια στην αρχική σχεδίαση του αντιδραστήρα RBMK και των διαδικασιών λειτουργίας του. Ίσως οι χειριστές να μεγέθυναν το πρόβλημα στην προσπάθειά τους να κλείσουν τον αντιδραστήρα.

Ολική καταστροφή και ολέθριες συνέπειες

Το 1990 ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) δημιούργησε τη Διεθνή Κλίμακα Πυρηνικών και Ραδιολογικών Συμβάντων (INES) για να αξιολογεί τη σοβαρότητα των πυρηνικών ατυχημάτων. Η έκρηξη του Τσερνόμπιλ είναι η μία από τις δύο καταστροφές «μεγέθους 7» στην Ιστορία, η έτερη είναι η πυρηνική καταστροφή στο εργοστάσιο Ντάιτσι της Φουκουσίμα το 2011.  

Επίσημα, όπως αναφέρει το περιοδικό Time, 31 άνθρωποι έχασαν άμεσα τη ζωή τους από το Τσερνόμπιλ. Δύο από την έκρηξη στον πυρήνα (εργάτες στον αντιδραστήρα) και άλλοι 29 (μέσα σε 3 μήνες) επειδή βρέθηκαν κοντά στον αντιδραστήρα εκείνο το βράδυ (εργάτες πυροσβέστες κλπ). Συνολικά 237 άνθρωποι μεταφέρθηκαν στην πρωτεύουσα Μόσχα για να νοσηλευτούν σε ειδική κλινική τις επόμενες ημέρες. Επιπλέον, 50 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από σύνδρομο οξείας ακτινοβολίας, ενώ ακόμα τουλάχιστον 4.000 μελλοντικοί θάνατοι προκλήθηκαν από αίτια που σχετίζονταν με την ακτινοβολία.

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, οι συνολικοί θάνατοι από το Τσερνόμπιλ είναι πολύ περισσότεροι. Η Greenpeace υποστήριξε πως κυμαίνονται γύρω στους 90.000, ωστόσο αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί.

Αυτό που είναι σίγουρο όμως είναι πως μετά την καταστροφή, οι παιδικοί καρκίνοι στην Ουκρανία αυξήθηκαν κατά 90% ενώ στην Ανατολική Ευρώπη παρουσιάστηκαν περίπου 4.000 καρκίνοι του θυρεοειδούς που πιθανότατα σχετίζονταν με τη ραδιενέργεια. Μέχρι το 2005 στην Ουκρανία 19.000 οικογένειες λάμβαναν κρατική βοήθεια διότι κάποιο μέλος τους είχε χαθεί από τις παρενέργειες του Τσερνόμπιλ.

Εάν συνυπολογίσουμε τις αλλοιώσεις στο ανθρώπινο DNA, την περιβαλλοντολογική καταστροφή, τη μόλυνση του νερού και του αιθέρα και τους θανάτους των ζώων που προκλήθηκαν από το Τσερνόμπιλ σίγουρα μιλάμε για μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ανθρώπινη ιστορία.

Μάλιστα, οι επιστήμονες έχουν υπολογίσει πως η ραδιενέργεια που απελευθερώθηκε στο Τσερνόμπιλ ήταν 200 φορές περισσότερη από εκείνη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Το ραδιενεργό νέφος παρασύρθηκε από τον αέρα και κάλυψε μεγάλα τμήματα της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας και της Ευρωπαϊκής Ρωσίας, φτάνοντας μέχρι τη Σκανδιναβία στα βόρεια, την Ελλάδα και την Ιταλία στα νότια και την Ελβετία στα δυτικά.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, περίπου 8,4 εκατομμύρια άνθρωποι στις τρεις παραπάνω χώρες της πρώην ΕΣΣΔ έχουν εκτεθεί στη ραδιενέργεια, 150.000 τετραγωνικά χιλιομέτρων έχουν μολυνθεί (η έκταση της Ελλάδα είναι συνολικά 132.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα).

Επιπλέον, σε έκθεση του 2005 ο ΟΗΕ αναφέρει, ότι 350.000 άνθρωποι της ευρύτερης περιοχής εγκατέλειψαν τις εστίες τους από φόβο, ενώ περίπου 5 εκατομμύρια ζουν ακόμη σε μολυσμένες ζώνες.

Πώς αντιμετωπίστηκε η καταστροφή

Αρχικά η Σοβιετική Ένωση προσπάθησε να καλύψει το γεγονός από τον Δυτικό Κόσμο. Προφανώς η ηγεσία του δεν είχε αντιληφθεί το μέγεθος της καταστροφής.

Όταν όμως Σουηδοί επιστήμονες άρχισαν να παρατηρούν υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας και απαίτησαν μια εξήγηση, η σοβιετική κυβέρνηση αναγκάστηκε να παραδεχτεί πως υπήρξε ένα «μικρό ατύχημα».

Ο ίδιος ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ηγέτης της ΕΣΣΔ τότε, παραδέχτηκε αργότερα: «Την πρώτη μέρα δεν αντιληφθήκαμε ότι ο πυρήνας του αντιδραστήρα είχε εκραγεί και ότι υπήρχε μια τεράστια εκπομπή πυρηνικής ενέργειας στην ατμόσφαιρα».

Όπως αναφέρει το history.com, όταν οι αρχές άρχισαν να αντιλαμβάνονται το μέγεθος της καταστροφής προσπάθησαν να καλύψουν τον πυρήνα ρίχνοντας άμμο και βόριο με ελικόπτερα (το νερό θα έκανε την κατάσταση χειρότερη) και εκκένωσαν την κοντινή πόλη Πρίπιατ. Όχι όμως και την υπόλοιπη περιοχή η οποία είχε πληγεί από την υπέρμετρη ακτινοβολία.

Επιπλέον οι κάτοικοι της πόλης βρίσκονταν στο απόλυτο σκοτάδι. Δεν είχαν ενημερωθεί για το τι ακριβώς συνέβαινε ούτε πώς θα μπορούσαν να προστατεύσουν τον εαυτό και τα παιδιά τους. Κάποιοι από αυτούς μάλιστα αποφάσισαν να μείνουν στην μολυσμένη πόλη.

Από εκείνο το σημείο και έπειτα άρχισε το δύσκολο έργο, σύμφωνα με το «Σαν Σήμερα» χρειάστηκαν 7.000 τόνοι μετάλλου και 400.000 κυβικά μέτρα σιδηροπαγούς σκυροδέματος, προκειμένου να θαφτούν οι εκατοντάδες τόνοι πυρηνικών καυσίμων και ραδιενεργών συντριμμιών μέσα σε μια σαρκοφάγο και να περιοριστεί κάπως η εκπομπή της ραδιενέργειας.

Οι συνέπειες στην Ελλάδα

Στις καταστροφικές επιπτώσεις που έχει μέχρι και σήμερα σε Ευρώπη και Ελλάδα η καταστροφή του Τσερνόμπιλ είχε αναφερθεί με άρθρο της στην «Αυγή» στις 26 Απριλίου 2018, η πρόεδρος της Πανελλήνιας Ιατρικής Εταιρείας κατά της Πυρηνικής και Βιοχημικής Απειλής (ελληνικός κλάδος της IPPNW), Μαρία Αρβανίτη - Σωτηροπούλου.

Η Μαρία Αρβανίτη - Σωτηροπούλου τόνιζε πως σύμφωνα με μελέτη της IPPNW, υπάρχουν ισχυρότατες ενδείξεις ότι το Τσερνόμπιλ οδήγησε σε αύξηση της θνησιμότητας του γενικού πληθυσμού.

Τραγική ήταν και η μοίρα χιλιάδων παιδιών που γεννήθηκαν νεκρά ή πέθαναν κατά τη βρεφική τους ηλικία, που γεννήθηκαν με ανωμαλίες στη σωματική τους διάπλαση ή που μεγάλωσαν (και εξακολουθούν να μεγαλώνουν) με ασθένειες τις οποίες δεν θα είχαν σε κανονικές συνθήκες.

Μέχρι το 2050 χιλιάδες νέες αιτίες ασθενειών θα διαγνωσθούν που θα έχουν ως αίτιο εκείνη την καταστροφή. Είναι χαρακτηριστικό πως μετά το πυρηνικό δυστύχημα, ένα εκατομμύριο λιγότερες γεννήσεις κατεγράφησαν στην Ευρώπη.

Όσον αφορά την Ελλάδα, σύμφωνα με τη μελέτη του Δημήτρη Τριχόπουλου, 23% των κυήσεων του πρώτου τριμήνου τερματίστηκαν, δηλαδή 2.500 επιθυμητές κυήσεις. Για τις τερατογενέσεις, οι οποίες έχουν καταγραφεί σε όλη την Ευρώπη,δεν υπάρχει στατιστική στην Ελλάδα, όμως υπάρχει για τις λευχαιμίες των παιδιών  οι οποίες αυξήθηκαν λόγω ενδομήτριας μόλυνσης κατά 2,6 φορές (σχεδόν τριπλασιάστηκαν).

Το Τσερνόμπιλ δεν έχει τελειώσει. Οι επιπτώσεις του εξακολουθούν να προκαλούν θύματα και θα συνεχίσουν να το κάνουν για τουλάχιστον 60 χρόνια, όσο δηλαδή θα εξακολουθεί να ακτινοβολεί το καίσιο, που περιέχεται ακόμα και σήμερα σε αυξημένες ποσότητες στα τρόφιμα όλης της Ευρώπης.