Γιατί απολαμβάνουμε τον φόβο; Η προετοιμασία για τα χειρότερα σενάρια και οι ταινίες τρόμου ως... οδηγός

Οι παλάμες ιδρώνουν, οι παλμοί της καρδιάς αυξάνουν, οι μύες «τσιτώνουν». Το δέρμα σας «μυρμηγκιάζει» και το στομάχι σας «ανακατεύεται». Όταν ο φόβος υποχωρεί, μπορεί να μείνουμε με συναισθήματα ευχαρίστησης. Είναι αυτό απλώς ανακούφιση ή είναι κάτι περισσότερο;

Μάχη ή φυγή;

Η αμυγδαλή, μια δέσμη νευρώνων με σχήμα αμυγδάλου βαθιά στο κέντρο του εγκεφάλου, ελέγχει την αντίδραση του φόβου. Σε μια τρομακτική κατάσταση, η αμυγδαλή διεγείρει τον υποθάλαμο, ο οποίος ενεργοποιεί δύο συστήματα του σώματος -το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και το σύστημα του φλοιού των επινεφριδίων- προκαλώντας μια αστραπιαία «πλημμύρα» ορμονών και πυροδοτώντας μία αντίδραση μάχης ή φυγής.

Η αδρεναλίνη ενισχύει την εγρήγορση του οργανισμού. Επιταχύνει τον καρδιακό ρυθμό και «στέλνει» το αίμα από τον πυρήνα στους μυς που απαιτούνται για την κίνηση. Η κορτιζόλη αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Τα αιμοφόρα αγγεία γύρω από τα ζωτικά όργανα διαστέλλονται, πλημμυρίζοντάς τα με οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά. Η αναπνοή επιταχύνεται, παρέχοντας φρέσκο οξυγόνο στον εγκέφαλο, ενώ τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα αυξάνονται, δίνοντας στο σώμα μια γρήγορη ενεργειακή ώθηση -κάνοντάς το έτοιμο για δράση.

«Αν και έχουμε κατανοήσει ορισμένες πτυχές των νευρωνικών δικτύων φόβου και του τρόπου με τον οποίο συντονίζουν τη συμπεριφορά, υπάρχουν ακόμα πολλά που δεν ξέρουμε», λέει η Δρ Σάρλοτ Λόρενσον, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ.

Όταν εκτεθούμε σε αισθητηριακά ερεθίσματα ή σε ένα περιβάλλον που είναι δυνητικά απειλητικό, λέει η ίδια, ενεργοποιούνται δύο οδοί στον εγκέφαλο. Η πρώτη είναι άμεση. Οι πληροφορίες μεταφέρονται στον αισθητηριακό θάλαμο και στη συνέχεια στην αμυγδαλή, επιτρέποντας την άμεση δράση στα απειλητικά ερεθίσματα.

Η δεύτερη είναι μια πιο αργή, έμμεση διαδρομή. Οι πληροφορίες αποστέλλονται από τον θάλαμο στον φλοιό, το εξωτερικό στρώμα του εγκεφάλου, που σχετίζεται με τη συνείδηση, τη λογική και τη μνήμη. Αυτό αναλύει την απειλή και μας επιτρέπει να καθορίσουμε αν βρισκόμαστε σε πραγματικό κίνδυνο, σύμφωνα με το δημοσίευμα της Guardian.

«Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πού εμφανίζεται το αίσθημα του φόβου στον εγκέφαλο», λέει ο Lawrenson, «αλλά είναι πιθανό να προέρχεται από τη συντονισμένη ενεργοποίηση ενός δικτύου φόβου που περιλαμβάνει πολλές περιοχές του εγκεφάλου».

Εάν η απειλή διαπιστωθεί ότι είναι πραγματική, άλλες περιοχές του εγκεφάλου θα ενεργοποιηθούν για να ξεκινήσει μια αντίδραση ολόκληρου του σώματος στον κίνδυνο.

«Η μνήμη (του κινδύνου) θα μεταφερθεί και θα αποθηκευτεί στον ιππόκαμπο», προσθέτει η συνερευνήτρια του Lawrenson, Elena Paci, «έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να θυμόμαστε και να αναγνωρίζουμε την απειλή στην επόμενη συνάντηση».

Ένα «παράθυρο» στους συλλογικούς μας φόβους

Ο φόβος είναι ένα αρχαίο συναίσθημα και οι τρομακτικές ιστορίες είναι βαθιά ριζωμένες στην ανθρώπινη ιστορία. Στις πρώιμες κοινωνίες, τα παραμύθια που προκαλούσαν φόβο χρησιμοποιούνταν για να διδάξουν στα παιδιά τους κινδύνους που μπορεί να αντιμετώπιζαν, όπως οι λύκοι και άλλα αρπακτικά. Σήμερα, ο κινηματογράφος προσφέρει ένα «παράθυρο» στους συλλογικούς φόβους της κοινωνίας. Στην ταινία επιστημονικής φαντασίας του 1954, ο Γκοτζίλα δημιουργήθηκε από πυρηνική ακτινοβολία, αποκαλύπτοντας το άγχος για τις ατομικές επιθέσεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι ταινίες τρόμου έχουν συχνά παρουσιάσει ρομπότ που επαναστατούν ενάντια στον δημιουργό τους, όπως οι ξενιστές του Westworld ή η δολοφονική τεχνητή νοημοσύνη όπως ο Hal στο 2001: Μια Οδύσσεια του Διαστήματος και ο Skynet στον Εξολοθρευτή. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και τη δεκαετία του 1980, ο Μάικλ Μάιερς και ο Φρέντι Κρούγκερ έκαναν την εμφάνισή τους παράλληλα με την ανάδυση του κατά συρροή δολοφόνου στη συνείδηση του κοινού.

Τον Μάρτιο του 2020, τα downloads της ταινίας Contagion -με θέμα μια θανατηφόρα πανδημία- αυξήθηκαν κατακόρυφα. Γιατί οι άνθρωποι ήθελαν να παρακολουθήσουν μια ταινία τρόμου για κάτι τόσο πραγματικό γι' αυτούς εκείνη τη χρονική στιγμή; Ο καθηγητής Marc Malmdorf-Andersen και οι συνάδελφοί του πιστεύουν ότι οι ταινίες τρόμου έχουν μαθησιακές δυνατότητες για τη διαχείριση της αβεβαιότητας.

Ο τρόμος - «οδηγός» για τα χειρότερα σενάρια

Η αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Aarhus της Δανίας, Malmdorf-Andersen, ερευνά τις γνωστικές διεργασίες που εμπλέκονται στο παιχνίδι και τη μάθηση. «Το να περνάς χρόνο σε αυτά τα φανταστικά βασίλεια μπορεί σχεδόν να θεωρηθεί ως μια ευκαιρία να συντάξεις το δικό σου βιβλίο οδηγιών για τα χειρότερα σενάρια», λέει.

Μια μελέτη για τους οπαδούς του τρόμου κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που απολάμβαναν να παρακολουθούν τρομακτικές ταινίες ήταν πιο ανθεκτικοί ψυχολογικά από τους μη οπαδούς του τρόμου.

«Έχουν, κατά κάποιο τρόπο, εκτεθεί σε παρόμοια σενάρια και μπορεί να χρησιμοποιήσουν αυτή την εμπειρία για την πλοήγηση σε νέες, αβέβαιες πραγματικότητες», λέει η Malmdorf-Andersen. «Είναι πιθανό ότι οι ψυχαγωγικές μορφές φόβου γενικά μπορούν να βοηθήσουν στη βελτίωση του "ελέγχου" των συναισθημάτων και των δεξιοτήτων αντιμετώπισης».

Η απόλαυση του φόβου, λέει η Malmdorf-Andersen, έχει νόημα αν το δούμε ως μια «μορφή παιχνιδιού». «Η απόλαυση των τρομακτικών ερεθισμάτων φαίνεται να σχετίζεται με το να αποκτά κανείς μια επαφή με απρόβλεπτες καταστάσεις», λέει.

«Με τον ίδιο τρόπο, το παιχνίδι των παιδιών χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση μίας μέτριας ποσότητας αβεβαιότητας, μέτριων εκπλήξεων, σε μια προσπάθεια να τις κατανοήσουν».

Μάλιστα, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Έξετερ λένε ότι όταν το παιχνίδι των παιδιών περιλαμβάνει ρίσκο και φόβο, μπορεί να λειτουργήσει ως προστατευτικός παράγοντας έναντι του άγχους. Το παιχνίδι, λέει η Malmdorf-Andersen, είναι μια στρατηγική για να μάθουμε πώς να αντιμετωπίζουμε άγνωστες καταστάσεις και να κάνουμε το απρόβλεπτο προβλέψιμο.

Το καλύτερο σημείο

Για να διερευνήσουν τη σχέση μεταξύ απόλαυσης και φόβου, ο Malmdorf-Andersen και οι συνάδελφοί του στο Εργαστήριο Ψυχαγωγικού Φόβου του Πανεπιστημίου Aarhus μελέτησαν μια ομάδα ανθρώπων που πήγαν σε ένα στοιχειωμένο σπίτι ως επισκέπτες. Εκεί, υπέγραψαν οικειοθελώς για να... τρομοκρατηθούν από ζόμπι που τρώνε τον εγκέφαλο, μανιακούς με αλυσοπρίονα και δολοφόνους που τρώνε παιδιά. Οι ερευνητές βιντεοσκόπησαν τους επισκέπτες, παρακολούθησαν τους καρδιακούς τους παλμούς και τους ρώτησαν πώς ένιωθαν σε διάφορα σημεία κατά τη διάρκεια της εμπειρίας.

«Στο Dystopia Haunted House υπάρχουν περίπου 70-100 ηθοποιοί τρόμου κάθε βράδυ», λέει η Malmdorf-Andersen «και ένα μεγάλο τμήμα ειδικών εφέ. Προκαλούν τους επισκέπτες τους σε πολλά διαφορετικά επίπεδα - αηδία, φόβος, jump scare, ανησυχία, μοναξιά, σκοτάδι, κλειστοφοβία...».

Τα ευρήματα έδειξαν ότι οι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν να βρίσκονται πολύ μακριά από την κανονική φυσιολογική τους κατάσταση, αλλά απολαμβάνουν να βρίσκονται λίγο έξω από τη ζώνη άνεσής τους.

«Τα αποτελέσματά μας υποδηλώνουν ότι μπορεί να υπάρχει ένα "γλυκό σημείο" μεταξύ φόβου και απόλαυσης», λέει η Malmdorf-Andersen. «Ένα ακριβώς σωστό σημείο όπου το πλαίσιο δεν είναι πολύ τρομακτικό, αλλά ούτε και πολύ ήμερο. Αυτό το γλυκό σημείο φαίνεται να είναι το σημείο όπου η απόλαυση μεγιστοποιείται».

Σε αυτό το σημείο, μια «πλημμύρα» φόβου που ακολουθείται γρήγορα από ανακούφιση έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση χημικών ουσιών ευεξίας στον εγκέφαλο -ενδορφίνες και ντοπαμίνη- που σας ανταμείβουν με μια έξαρση ευφορίας.

Όταν ο φόβος... παρατραβάει

Ωστόσο, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι ο καθένας είναι διαφορετικός. Όλοι έχουμε μια μοναδική αίσθηση του τι θεωρούμε τρομακτικό -και είναι λεπτή η γραμμή μεταξύ της ακίνδυνης διασκέδασης και του πραγματικού τρόμου.

Ο υπερβολικός φόβος μπορεί να οδηγήσει σε αγωνία και δυσλειτουργία. Σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου 275 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές, οι οποίες μπορεί να γίνουν χρόνιες και εξουθενωτικές και να επηρεάσουν την πορεία της ζωής ενός ατόμου.

«Διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικό επίπεδο ενεργοποίησης ορισμένων περιοχών (του εγκεφάλου)», λέει ο Paci.

Αυτό που μπορεί να είναι μια συγκίνηση για ένα άτομο μπορεί να είναι πραγματικά τρομακτικό για ένα άλλο. Τολμήστε λοιπόν να τρομάξετε αυτές τις Απόκριες -αλλά στον σωστό βαθμό.