Πώς ο «Μωυσής» έσωσε την Βενετία από τρομακτική πλημμύρα

Το κινητό φράγμα MOSE ή «Μωυσής» έσωσε τη Βενετία από πρωτοφανή πλημμύρα αφού την Τρίτη, 22 Νοεμβρίου, παλίρροια έπληξε τη βόρεια Αδριατική θάλασσα. Η παλίρροια θα μπορούσε να επιφέρει μία ακόμα, καταστροφική πλημμύρα στην ιστορική, ιταλική πόλη, που είναι και μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Οι συχνές πλημμύρες μέσα στη Βενετία γίνονται ολοένα και πιο συχνές, με τις αλλαγές που επιφέρει η κλιματική κρίση, και απειλούν τη συνέχιση της ύπαρξης της πλωτής πόλης. Με μία τέτοια απειλή βρέθηκε και χθες αντιμέτωπη η Βενετία, της οποίας το 82% θα είχε βυθιστεί κάτω από περίπου 170 εκατοστά νερού, αν δεν είχε ενεργοποιηθεί. Σύμφωνα με τον υπουργό υποδομών της Ιταλίας, Ματέο Σαλβίνι, η χθεσινή ήταν η υψηλότερη παλίρροια των τελευταίων 50 ετών.

Οι 78 κινητοί υδατοφράκτες του «Μωϋσή» ενεργοποιήθηκαν από νωρίς τα ξημερώματα, όταν ήταν πια σαφές ότι η στάθμη του νερού σημείωνε επικίνδυνη άνοδο.

Λίγες ώρες αργότερα, πράγματι, είχε φτάσει στα 173 εκατοστά ύψος. Η άνοδος του νερού σημειώθηκε όσο, στη γειτονική χώρα, εξελίσσεται ένα κύμα σφοδρής κακοκαιρίας από τις αρχές της εβδομάδας.

Παρότι η παλίρροια αναμένεται να είναι αισθητά μειωμένη, λόγω των δυσμενών καιρικών συνθηκών, τα φράγματα θα παραμείνουν υψωμένα  μέχρι αύριο 24 Νοεμβρίου.

Η ιστορική πόλη «βουλιάζει» από την κλιματική αλλαγή, την πολεοδομία και τον ανεξέλεγκτο τουρισμό

Η αμφίβια ιταλική πόλη έχει μία εκπληκτική παραδοξότητα. Είναι χτισμένη στην κορυφή περίπου 120 νησιών, τη διασχίζουν 177 κανάλια και ο καλύτερος τρόπος να την εξερευνήσει κανείς πεζή, είναι μέσω των 391 γεφυρών της. Πρόκειται για έναν υδάτινο λαβύρινθο, γεμάτο μικροσκοπικά μονοπάτια και κρυμμένες πλατείες, κρυμμένα μουσεία και απομονωμένες, αιωνόβιες εκκλησίες. Δεν είναι όλα ειδυλλιακά στη «La Serenissima», όμως. Αν δε ληφθούν άμεσα, δραστικά μέτρα, οι μέρες της Βενετίας μπορεί να είναι μετρημένες. 

Η παραπάνω διαπίστωση δεν είναι καθόλου υπερβολική: η πόλη πραγματικά κινδυνεύει να βυθιστεί στη θάλασσα. Το χειρότερο σενάριο αναφέρει ότι, τα κύματα θα μπορούσαν να την «καταβροχθίσουν» έως το 2100. Εντωμεταξύ, η στάθμη του νερού ανεβαίνει σταθερά σε πολλά, εμβληματικά κτίρια της, τα οποία επιπλέον μπορεί να υφίστανται ζημιές και από τα κύματα που προκαλούν τα σκάφη. Ακόμα, όσο ο τοπικός πληθυσμός της βρίσκεται σε κατάσταση συνεχούς μείωσης, η Βενετία κατακλύζεται συστηματικά από τουρίστες. Το χειρότερο πιθανό σενάριο, αυτό της αύξησης της θερμοκρασίας κατά 4 βαθμούς Κελσίου, θα μπορούσε να οδηγήσει σε άνοδο του μέσου όρου της στάθμηςτων νερών στην περιοχή, κατά 180 εκατοστά, έως το 2100. 

Πολλές είναι οι πόλεις που πλήττονται με παρόμοιο τρόπο σε όλο τον κόσμο. Η κάθε μία από αυτές έχει τις δικές της προκλήσεις να αντιμετωπίσει. Αλλά στην περίπτωση της Βενετίας, με δεδομένα το μικρό της μέγεθος, την ιστορικότητά της, αλλά και τις δυνατότητες για πρόσβαση σε χρηματοδότηση, η ιταλική πόλη θα μπορούσε να αποτελέσει υπόδειγμα τεχνολογικών δοκιμών και προσεγγίσεων, οι οποίες πιθανώς θα διαδραματίσουν  καθοριστικό ρόλο στην παγκόσμια καταπολέμηση της ανόδου της στάθμης του νερού. Από περίτεχνα ωκεάνια φράγματα έως κυμματοθραυστικά σκάφη, θα μπορούσε η δύσκολη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η Βενετία να οδηγήσει σε απτές, πρακτικές λύσεις με δυνατότητα ανάπτυξής τους σε όλο τον κόσμο;

Τον Νοέμβριο του 2019, η πόλη υπέστη τη δεύτερη χειρότερη πλημμύρα από την αρχή των καταγραφών, πριν από σχεδόν 100 χρόνια. Σε όλο τον κόσμο, οι πολίτες παρακολουθούσαν άναυδοι τις εικόνες από την πλατεία του Αγίου Μάρκου, που αποτελεί μία από τις πιο εμβληματικές και χαμηλοβαθείς τοποθεσίες της Βενετίας, καλυμμένης από μέτρα νερού. Η παλίρροια του 2019 έφτασε σε μέγιστο ύψος 187 εκατοστών πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, με αποτέλεσμα περισσότερο από το 80% της πόλης να βρίσκεται κάτω από το νερό. Κηρύχθηκε κατάσταση έκτακτης ανάγκης ενώ το συνολικό ύψος των ζημιών έφτασε το 1 δισ. ευρώ, σύμφωνα με τον δήμαρχο, Λουίτζι Μπρουγκνάρο.

Το 1966, κατά τη χειρότερη πλημμύρα που σημειώθηκε ποτέ, τα επίπεδα των υδάτων ανέβηκαν κατά 194 εκατοστά πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ενώ πιστεύεται ότι προκάλεσε ζημιές τουλάχιστον στα τρία τέταρτα των καταστημάτων, επιχειρήσεων και στούντιο της πόλης. Οι δύο πλημμύρες μπορεί να απέχουν πάνω από 50 χρόνια χρονικά, ωστόσο, οι πρόσφατες καταγραφές δείχνουν ότι, πιθανότατα, δε θα χρειαστεί να περιμένουμε μισό αιώνα για να δούμε την επόμενη καταστροφική πλημμύρα στη Βενετία. Από το 1923, όταν ξεκινάει η επίσημη καταγραφή της στάθμης των υδάτων, μόνο 10 είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες αυτή έχει φτάσει τα 150 εκατοστά πάνω από τη θάλασσα. Οι 5 από αυτές τις περιπτώσεις, όμως, έχουν καταγραφεί τα τελευταία τρία χρόνια. «Η κλιματική αλλαγή έχει προκαλέσει άνοδο της στάθμης της θάλασσας, οπότε κάθε πόλη που είναι χτισμένη στο επίπεδο της θάλασσας είναι ιδιαίτερα ευάλωτη», λέει στο BBC η καθηγήτρια της αρχιτεκτονικής σχολής του Μάντσεστερ,  Sally Stone. 

Η αέναη μάχη με τη θάλασσα

Η Βενετία ανέκαθεν έδινε τη δική της μάχη με τη θάλασσα. Οι μικρές, προσωρινές και διαχειρίσιμες πλημμύρες, γνωστές στους βενετσιάνους ως «acqua alta», συμβαίνουν εδώ και αιώνες. Η πρόσφατη έξαρση των πλημμυρών, όμως, είναι πρωτοφανής. Και αναμένεται να έχει και συνέχεια. 

Σύμφωνα με έκθεση του 2021, ακόμη και αν η παγκόσμια θερμοκρασία διατηρηθεί κάτω από την αύξηση 2 βαθμών Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, η στάθμη της θάλασσας στη Βενετία θα ανεβεί κατά 32 εκατοστά μέχρι το 2100. Το χειρότερο πιθανό σενάριο αυτής της αύξησης, που συνδέεται και με το λιώσιμο των πάγων, θα μπορούσε να φτάσει τα 180 εκατοστά μέχρι τότε. «Είμαστε βέβαιοι ότι η στάθμη της θάλασσας θα συνεχίσει να αυξάνεται τις επόμενες δεκαετίες λόγω του συνεχιζόμενου λιωσίματος των πάγων της Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας, καθώς και των ορεινών παγετώνων», αναφέρει η αναπληρώτρια καθηγήτρια τεταρτογενούς περιβαλλοντικής αλλαγής στο Πανεπιστήμιο του Leeds, Natasha Barlow, η οποία και σημειώνει ότι ακόμη και μια μικρή αύξηση της στάθμης της θάλασσας μπορεί να προκαλέσει σημαντική αύξηση της συχνότητας και της έντασης των παράκτιων πλημμυρών, επειδή η υψηλότερη στάθμη της θάλασσας αυξάνει τη βασική στάθμη του νερού των καταιγίδων, των παλιρροιών και των κυμάτων.

Και σαν η κλιματική κρίση να μην ήταν αρκετή, η Βενετία καθαυτή βυθίζεται. Τα θεμέλια των κτιρίων της είναι κατασκευασμένα με τη χρήση ενός πολύ συγκεκριμένου και συνεκτικού συστήματος πασσάλων. Μεγαλομήκεις σανίδες ξυλείας ωθούνται κάθετα στη λάσπη και τον άργιλο της λιμνοθάλασσας κάτω από τη στάθμη του νερού. Το στερεό υπόβαθρο της λιμνοθάλασσας βρίσκεται πολύ πιο κάτω από αυτή τη λάσπη. Τα θεμέλια των κτιρίων της Βενετίας, εν ολίγοις, ωθούνται σε ένα ουσιαστικότερο αλλά και πιο ευάλωτο στρώμα συμπιεσμένου πηλού. Πολλά από τα κτίρια που χτίστηκαν πάνω σε αυτό το ασταθές θεμέλιο έχουν αλλάξει θέση με την πάροδο των αιώνων. Σε πολλές περιπτώσεις, τα κτίρια άρχισαν να βυθίζονται στη λάσπη. Τον τελευταίο αιώνα η Βενετία έχει βυθιστεί κατά περίπου 15 εκατοστά. 

Στην προσπάθεια να συγκρατήσει την άνοδο των υδάτων και να προστατεύσει την πόλη, η πόλη ποντάρει τα πάντα στο έργο Mose (Experimental Electromechanical Module), το οποίο αναμένεται να ολοκληρωθεί σύντομα. Πρόκειται για την εγκατάσταση θαλάσσιων αμυντικών φραγμάτων, τα οποία αποτελούνται από 78 κινητές πύλες (κατάλληλες για σκάφη), πλάτους 20 μέτρων έκαστη. Οι πύλες θα τοποθετηθούν σε στρατηγικά σημεία, ώστε να δημιουργήσουν έναν «παράκτιο κλοιό» με την ελπίδα να περιοριστούν τα μεγάλα, ανεξέλεγκτα πλημμυρικά φαινόμενα. Η ανάπτυξη του Mose δεν υπήρξε καθόλου απλή υπόθεση. Το έργο πρωτοσχεδιάστηκε το 1992 και, έκτοτε, η κατασκευή του υπέστη σοβαρές καθυστερήσεις ενώ το κόστος της εκτινάχθηκε. Η κατασκευή ξεκίνησε το  2003, με αρχικό στόχο την ολοκλήρωση των εργασιών μέχρι το 2011. Επί του πρακτέου, το Mose ενεργοποιήθηκε για πρώτη φορά μόλις το 2020 ενώ, ακόμα και σήμερα, δεν είναι  πλήρως λειτουργικό. Αναμένεται να ολοκληρωθεί στα  τέλη του 2023.

Ο αρχικός του προϋπολογισμός πλησίαζε τα 4,7 δισ. ευρώ αλλά, τελικά, θα μπορούσε να καταλήξει να κοστίσει περίπου 8 δισ. ευρώ. Η χρήση του φράγματος επίσης επιφέρει τεράστια οικονομική επιβάρυνση. Σύμφωνα με το Consorzio Venezia Nuova, κάθε φορά που σηκώνεται το φράγμα, το κόστος θα μπορούσε να φτάνει τις 323.000 ευρώ. Ωστόσο, αυτά δεν είναι τα μόνα προβλήματα αναφορικά με το Mose. Το εμβληματικό έργο απέχει πολύ από την ολοκληρωμένη λύση του προβλήματος. Με δεδομένο ότι είναι σχεδιασμένο ώστε να μετριάζει τις μεγάλες αυξήσεις της στάθμης του νερού, στις πιο «χαμηλές» περιοχές της πόλης, όπως η Βασιλική του Αγίου Μάρκου, δε θα μπορέσει να σταματήσει τις πλημμύρες. Τα φράγματά του μπορούν να ανυψωθούν μόνο εφόσον η στάθμη των υδάτων φτάσει τα 110 εκατοστά. Η ιστορική Βασιλική πλημμυρίζει περίπου στα 90 εκατοστά. 

Ταυτόχρονα, βασικό σημείο έλξης των τουριστών, στη Βενετία είναι το νερό. Η πόλη περιβάλλεται από και είναι χτισμένη πάνω στο νερό. Η μοναδική αυτή ιδιότητα την καθιστά ιδανική για τη χρήση σκαφών, ενώ παίζει καθοριστικό ρόλο στην προσέλκυση εκατομμυρίων επισκεπτών ετησίως. Για τη διατήρηση της πόλης και του τοπικού οικοσυστήματος, αυτό δεν είναι καθόλου ευνοϊκό. Οι Ιταλοί ονομάζουν «Moto Ondoso» το «κύμα» που δημιουργείται από τα  απόνερα των μηχανοκίνητων σκαφών, και αυτό είναι εν μέρει υπεύθυνο για τις ζημιές από το νερό που σχετίζονται με τα κύματα και έχουν πλήξει το 60% των βενετσιάνικων κτιρίων κατά μήκος του Μεγάλου Καναλιού. Οι ζημιές αυτές επιδεινώνουν το πρόβλημα αφού καθιστούν τα κτίρια και τα πέτρινα θεμέλια της πόλης πιο ευάλωτα ενώ αυξάνουν τα ποσά για εργασίες συντήρησης. 

Για την αντιμετώπιση του προβλήματος των φθορών στα κτίρια, έχουν ήδη γίνει ορισμένες κινήσεις. Από το 2021 απαγορεύεται στα κρουαζιερόπλοια, οποία, σύμφωνα με τους ειδικούς, προκαλούν πολύ μεγαλύτερα κύματα μέσα στους περιορισμένους χώρους των καναλιών,  να εισέρχονται στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Αντ' αυτού, ελλιμενίζονται στο βιομηχανικό λιμάνι.

Η υποχρέωση όλων των σκαφών να μειώσουν τις ταχύτητές τους είναι ένας άλλος τρόπος για να μειωθούν οι ζημιές. Κατά το παρελθόν, οι γονδολιέρηδες έχουν διοργανώσει διαμαρτυρίες με σκοπό τη μείωση των ορίων ταχύτητας στα νερά της πόλης - σήμεραμ τα σκάφη επιτρέπεται να κυκλοφορούν με μέγιστη ταχύτητα τα 11 χλμ/ώραγια την αποφυγή ζημιών από τα απόνερα. Και αυτό το όριο, όμως, από κάποιους θεωρείται υψηλό, ενώ δεν είναι λίγοι αυτοί που το αψηφούν εντελώς. 

Ο τουρισμός ερημώνει την πόλη από τους κατοίκους

Ο τουρισμός καθιστά τη Βενετία ιδανική πόλη για όσους βιοπορίζονται από αυτών, ωστόσο, δεν είανι εξίσου επωφελής για άλλες βιομηχανίες. Η πόλη μαστίζεται και από το brain drain, αφού, η πλεοψηφία των μόνιμων κατοίκων με επαγγελματικά ενδιαφέρονται εκτός του τουρισμού, συχνά αναζητά περισσότερες και καλύτερες ευκαιρίες που μπορούν να βρεθούν αλλού. Αυτό επιταχύνει την παρακμή της πόλης αφού, το ανθρώπινο δυναμικό που είναι απαραίτητο για να λυθούν τα προβλήματά της, απουσιάζει. 

Το Venice Lagoon Plastic Free είναι ένα παράδειγμα Βενετσιάνων που ενώνονται για να βελτιώσουν την πόλη. Ο τοπικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός πραγματοποιεί δειγματοληψίες και αναλύσεις νερού στα κανάλια και τη λιμνοθάλασσα για να ευαισθητοποιηθεί σχετικά με τα επίπεδα ρύπων στο νερό. Εκτελεί πρωτοβουλίες που απευθύνονται στους τουρίστες - όπως η δημιουργία ενός χάρτη δημόσιων πόσιμων ιδρυμάτων για την ελαχιστοποίηση των πλαστικών απορριμμάτων - και δραστηριότητες καθαρισμού, σε μια προσπάθεια να αυξηθεί η ποιότητα του νερού και να δημιουργηθεί αναγνώριση της εύθραυστης οικολογίας της Βενετίας.

Ως εν μέρει απάντηση στις διαμαρτυρίες σχετικά με την ερήμωση της πόλης από τους μόνιμους κατοίκους της, αναμένεται η επιβολή τέλους 5 ευρώ για τους ημερήσιους επισκέπτες της Βενετίας από το 2023, με σκοπό θα αποθαρρυνθεί ο τουρισμός της μίας ημέρας. Ωστόσο, και σε αυτό το πεδίο χρειάζεται να γίνει πολλή δουλειά ακόμη. Να γίνει μία πόλη στην οποία οι άνθρωποι θα θέλουν να ζουν και θα έχει πράγματα να προσφέρει στις μελλοντικές γενιές.

Ενδεχομένως αυτό που θα σώσει τη Βενετία να είναι η ίδια η θέση της - ένας τόσο θαυμαστός και περιζήτητος αστικός ιστός μπορεί, τελικά να αποτελέσει πεδίο μεγάλων αλλαγών με σκοπό την προστασία του. Το ερώτημα, εντέλει, είναι το αν ο κόσμος θα αφήσει τη Βενετία να εξαφανιστεί.