Τουρκία: Ο παγκόσμιος Καζαντζάκης σαγηνεύει την Κωνσταντινούπολη

Ο Νίκος Καζαντζάκης, ο παγκόσμιας εμβέλειας Έλληνας λογοτέχνης, συνεχίζει ακόμη και σήμερα να σαγηνεύει το αναγνωστικό κοινό της Τουρκίας, όπως φάνηκε από τη μεγάλη επιτυχία της εκδήλωσης που διοργανώθηκε την Τρίτη (21/5) από το Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη.

Η εκδήλωση προσέλκυσε πλήθος κόσμου, που προσήλθε για να ακούσει για το έργο του μεγάλου λογοτέχνη, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά την ακατάπαυστη γοητεία που ασκεί το έργο του Καζαντζάκη στην Τουρκία.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο εμβληματικό Σισμανόγλειο Μέγαρο στη Μεγάλη Οδό του Πέρα στην Κωνσταντινούπολη υπό τον συντονισμό του Γραφείου Δημόσιας Διπλωματίας και σε συνεργασία με τη «Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη», με θέμα «Ο Παγκόσμιος Καζαντζάκης και η απήχησή του στην Τουρκία».

Οι παρουσίες

Την εκδήλωση τίμησε με την υψηλή παρουσία του ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, ενώ ο πρέσβης κ. Κωνσταντίνος Κούτρας, Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, καλωσορίζοντας τους πολυπληθείς προσκεκλημένους, αναφέρθηκε στην παγκοσμιότητα του Έλληνα συγγραφέα, ο οποίος, όπως σημείωσε, με το έργο του κατάφερε «να συγκινεί, να διδάσκει, να επηρεάζει ετερόκλητους ανθρώπους ανεξάρτητα από εθνικότητα, ηλικία, καταβολές» επισημαίνοντας ότι η συνεχής ανάλυση και μελέτη του έργου του, καθώς και «η απήχησή του στην Τουρκία» μαρτυρά και τη διαχρονικότητα του.

Το κατάμεστο από κόσμο Σισμανόγλειο κατέδειξε με τον πλέον αδιάψευστο τρόπο την παγκοσμιότητα του Καζαντζάκη, αλλά και την επιθυμία του Γενικού Προξένου της Ελλάδας όπως «το Σισμανόγλειο καταστεί ένας ανοιχτός χώρος πολιτισμού προς όλους τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης».

Στη συζήτηση, που πραγματοποιήθηκε, η κ. Κατερίνα Ζωγραφιστού, Πρόεδρος του Παραρτήματος Ελλάδας της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, ο κ. Νίκος Χρυσός, συγγραφέας και Α' Αντιπρόεδρος Παραρτήματος Ελλάδας της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, και ο κ. Χαρούν Ομέρ Ταρχάν, μεταφραστής πολλών έργων του Καζαντζάκη στην Τουρκία μίλησαν για την εκδοτική πορεία του έργου του συγγραφέα στην Τουρκία, την απήχηση του Καζαντζάκη στο αναγνωστικό κοινό και στους Τούρκους ομότεχνούς του, για την Τουρκία και τους Τούρκους όπως αποτυπώνονται στο έργο του Κρητικού συγγραφέα.

Τη συζήτηση συντόνισε ο κ. Βασίλης Δανέλλης, συγγραφέας και διδάσκων την ελληνική γλώσσα στο Σισμανόγλειο Μέγαρο.

Ο γνωστότερος Έλληνας λογοτέχνης στην Τουρκία

Ο μεταφραστής του Νίκου Καζαντζάκη στα τουρκικά, Χαρούν Ομέρ Ταρχάν, έχει ήδη ολοκληρώσει τη μετάφραση 6 βιβλίων και βρίσκεται στα τελευταία στάδια μετάφρασης του έβδομου, του «Τελευταίου Πειρασμού».

Από τα έργα που έχει μεταφράσει, έχουν ήδη εκδοθεί τα 4: «Ασκητική» το 2012 από τον εκδοτικό οίκο ‘Ιστός’ στην Κωνσταντινούπολη, «Αδελφοφάδες», «Ο Ανήφορος» (που εκδόθηκε ταυτόχρονα με την ελληνική έκδοση), και «Όφις και Κρίνος», ενώ σύντομα, αναμένεται η έκδοση δύο ακόμη έργων του Καζαντζάκη, «Ο Καπετάν Μιχάλης» και «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», από τον κορυφαίο εκδοτικό οίκο της Τουρκίας στη Λογοτεχνία, ‘CAN’.

Η απήχηση του Καζαντζάκη στην Τουρκία

Ο Νίκος Καζαντζάκης θεωρείται ο δημοφιλέστερος Έλληνας συγγραφέας στην Τουρκία. Μέχρι σήμερα, έχουν μεταφραστεί συνολικά 11 έργα του στα τουρκικά κι έχει καταφέρει να γοητεύσει το τουρκικό αναγνωστικό κοινό σε βαθμό που ξεπερνά ακόμη και τους δύο Έλληνες νομπελίστες, τον Σεφέρη και τον Ελύτη.

Η μεγάλη απήχηση του Καζαντζάκη στην Τουρκία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις διάσημες κινηματογραφικές μεταφορές των έργων του, όπως ο "Ζορμπάς" και ο "Τελευταίος Πειρασμός", εξήγησε ο σύγχρονος μεταφραστής των έργων του, γιατί «οι Τούρκοι αγαπούν την τριάδα: Συρτάκι, Ούζο και Ζορμπά».

«Κάθε ταινία που βασίζεται σε βιβλίο, δεν είναι παρά μια μόνο ανάγνωση της ιστορίας (η ανάγνωση του σκηνοθέτη) και καμία σχέση δεν έχει με τις προθέσεις ή τη βούληση του συγγραφέα», σημείωσε ο συγγραφέας Νίκος Χρυσός, επισημαίνοντας ότι «η δύναμη των βιβλίων του Καζαντζάκη και η αναγνωστική συγκίνηση που προσφέρουν είναι εμπειρίες αυτόνομες και ανεπανάληπτες που δεν τις υποκαθιστά η θέαση της ταινίας».

Η ταινία, σύμφωνα με τους ομιλητές, έπλασε έναν μυθικό τόπο, όπου ο Ζορμπάς χόρευε συρτάκι (έναν επινοημένο για την ταινία χορό), ενώ ο πιο γνωστός σύγχρονος Έλληνας ανά τον κόσμο είναι ο Μεξικανοϊρλανδός-Αμερικανός Άντονι Κουίν, όπως είπε με χιούμορ ο Νίκος Χρυσός.

«Ο Καζαντζάκης της Τουρκίας» και «Ο Γιασάρ Κεμάλ της Ελλάδας»

Δεν είναι όμως μόνο οι ταινίες που έκαναν τόσο δημοφιλή τον Καζαντζάκη στην Τουρκία. Για τους Τούρκους διανοούμενους, ο Καζαντζάκης είναι κάτι περισσότερο από ένας λογοτέχνης – είναι φιλόσοφος και διανοούμενος. Τον ταυτίζουν με τον Γιασάρ Κεμάλ, έναν από τους πιο επιφανείς Τούρκους συγγραφείς, τον οποίο συχνά αποκαλούν «Καζαντζάκη της Τουρκίας», όπως αντίστοιχα τον Νίκο Καζαντζάκη «Γιασάρ Κεμάλ της Ελλάδας».

Αυτή η ταύτιση δεν βασίζεται μόνο στην εμβέλεια και την απήχηση των έργων τους. Οι ζωές και τα έργα των δύο συγγραφέων παρουσιάζουν σημαντικές αναλογίες. Και οι δύο υπέστησαν διώξεις για τις πολιτικές τους απόψεις και οι δύο έζησαν εξόριστοι – ο Καζαντζάκης στη Γαλλία και ο Κεμάλ στη Σουηδία. Η Κρήτη κι ο ιδιαίτερος πολιτισμός της για τον Καζαντζάκη και το Οσμάνιγε στην εύφορη κοιλάδα Τσουκούροβα για τον Κεμάλ, αποτελούν αντίστοιχα τον τόπο-πηγή έμπνευσης για τα έργα τους.

«Και οι δύο έστρεψαν το βλέμμα στην παράδοση για να διαμορφώσουν το προσωπικό τους ύφος γραφής. Όμως η λογοτεχνία και των δύο είναι σύγχρονη, της εποχής τους», σύμφωνα με τον Τούρκο συγγραφέα Τζεϊχούν, μελετητή του έργου των δύο λογοτεχνών.

Μιλώντας για τις συνάφειες Νίκου Καζαντζάκη - Γιασάρ Κεμάλ, εκτός των συγγενών στοιχείων της βιογραφίας τους (πολιτική δράση, διώξεις, κ.λπ.) ο συγγραφέας Νίκος Χρυσός μίλησε για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν βιώματα και μνήμες ως πρώτη ύλη στα έργα τους, «καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο επέστρεφαν στη λογοτεχνική, τη μουσική, τη δημοτική παράδοση, καθένας του τόπου του, αναζητώντας πολύτιμα στοιχεία, αρμούς δηλαδή και μυστικές γέφυρες με τη λογοτεχνική γλώσσα της εποχής τους».

Ο Καζαντζάκης είναι δημοφιλής όχι μόνο για το ύφος του, αλλά και για τα θέματα που πραγματεύεται στα έργα του. Αν και συχνά εκφράζεται σκληρά κατά των Τούρκων, όπως επισήμανε η Κατερίνα Ζωγραφιστού, η θεματολογία του, που περιλαμβάνει την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τους Τούρκους, είναι κάτι επίσης που μαγνητίζει το τουρκικό αναγνωστικό κοινό, κατά τον Χαρούν Ταρχάν.

Οι απόψεις του Καζαντζάκη για τους Τούρκους

Ο Νίκος Καζαντζάκης, αν και δεν επισκέφθηκε ποτέ την Κωνσταντινούπολη ή την Τουρκία, πέρασε μόνο μια φορά από τον Βόσπορο κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του προς τον Καύκασο για να επαναπατρίσει τους Έλληνες που ζούσαν εκεί και κινδύνευαν, ωστόσο, οι αναφορές του στην Τουρκία και τους Τούρκους υπάρχουν σε όλα τα σημαντικά του έργα, από το «Καπετάν Μιχάλης», «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» μέχρι και στην «Αναφορά στον Γκρέκο».

Οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες που συχνά αντιπροσωπεύουν το άσχημο, το κακό και το σκοτάδι στα έργα του, οφείλεται, σύμφωνα με την Κατερίνα Ζωγραφιστού, στα  βιώματα των παιδικών του χρόνων στην Κρήτη, όπου συχνά ξεσπούσαν επαναστάσεις και  γεγονός ότι ο Καζαντζάκης έζησε την Οθωμανική Κρήτη και  η οποία αποτέλεσε βασική πηγή έμπνευσης για αυτόν. Στον «Καπετάν Μιχάλη», εκφράζει έντονα αρνητικά συναισθήματα κατά των Τούρκων, ωστόσο, μέσα στο ίδιο έργο -αναπτύσσει και μια ισχυρή, σχεδόν αδελφική σχέση μεταξύ του Νουρήμπεη και του Καπετάν Μιχάλη. Στο τέλος ο Καζαντζάκης καταφέρνει να δημιουργήσει έναν χαρακτήρα Τούρκου, που κερδίζει τη συμπάθεια του αναγνώστη.

Επομένως, παρά τις συχνά αιχμηρές αναφορές του στους Τούρκους, ο Καζαντζάκης διατηρεί μια πανανθρώπινη προσέγγιση απέναντι στον «Άλλο», στον Τούρκο. Οι απόψεις του, αν και πολλές φορές ‘τραχείς’, αποπνέουν έναν βαθύ ανθρωπισμό και κατανόηση, δείχνοντας ότι η γραφή του υπερβαίνει τις εθνοτικές διαφορές και αγγίζει την πανανθρώπινη υπόσταση.

Ο οικουμενικός Καζαντζάκης

«Ο διχασμός των λαών τον απωθούσε», υπογράμμισε η Κατερίνα Ζωγραφιστού. Αυτή η διεθνιστική προσέγγιση του Νίκου Καζαντζάκη αντικατοπτρίζεται εξάλλου και στη φιλία του Αγά της Λυκόβρυσης με τον Καπετάν Φουρτούνα στο «Χριστός Ξανασταυρώνεται».

Για τον Χαρούν Ταρχάν, οι Τούρκοι, διαβάζοντας τα βιβλία του Καζαντζάκη, ανακαλύπτουν την άλλη πλευρά του Έλληνα και αντιλαμβάνονται τι σημαίνει ελευθερία για αυτόν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Καζαντζάκης δεν αντιμετωπίζεται ως ένας απλός Έλληνας συγγραφέας, αλλά ως ένας λογοτέχνης με πανανθρώπινες/οικουμενικές αξίες.

Ο Μωάμεθ ως πηγή έμπνευσης για τον Έλληνα συγγραφέα

Είναι εντυπωσιακό ότι ο Νίκος Καζαντζάκης, μέσα από την ποιητική συλλογή «Τερτσίνες», εμπνέεται από τη μεγαλειώδη προσωπικότητα του Προφήτη Μωάμεθ, αφιερώνοντας ένα από τα ποιήματα στον Προφήτη, κάτι που παραμένει σχετικά άγνωστο στο ευρύ αναγνωστικό κοινό τόσο της Ελλάδας όσο και της Τουρκίας. Αυτό το ποίημα, όπως ανέφερε ο συγγραφέας Νίκος Χρυσός, είναι ένας ύμνος για τον Προφήτη, ο οποίος στην αντίληψη του Καζαντζάκη είναι μία μεγάλη ιστορική προσωπικότητα, ως ιδρυτής μιας θρησκείας.

Παράλληλα, μέσω του κινηματογραφικού σεναρίου «Μουχαμέτης» (1932), το οποίο ακόμη δεν έχει μεταφραστεί σε καμία γλώσσα, ο Καζαντζάκης εξετάζει τη ζωή του Μωάμεθ, αναδεικνύοντάς τον ως μορφή που ανατρέπει το παρελθόν για να δημιουργήσει ένα νέο κόσμο βασισμένο στη δικαιοσύνη και τη φροντίδα των αδυνάμων, σύμφωνα με το Νίκο Χρυσό.

Η απόδοση της γλώσσας του Καζαντζάκη στα τουρκικά

Η απόδοση της γλώσσας του Νίκου Καζαντζάκη σε μια άλλη ξένη και δη στα τουρκικά αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση για τους μεταφραστές του. Ο Χαρούν Ταρχάν, ο οποίος μεταφράζει τα έργα του Καζαντζάκη απευθείας από τα ελληνικά, σε αντίθεση με προηγούμενους μεταφραστές που χρησιμοποιούσαν αγγλικές εκδόσεις ως βάση, παραδέχεται τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Η γλώσσα του Καζαντζάκη, πλούσια σε διαλέκτους και νεολογισμούς, απαιτεί από τον Ταρχάν να ‘εφεύρει’ κι εκείνος καινούριες λέξεις στα τουρκικά, προκειμένου να αποδώσει πιστά την έκφραση του Έλληνα συγγραφέα.

Σύμφωνα με την Κατερίνα Ζωγραφιστού, «η γλωσσική ιδιομορφία του Καζαντζάκη αποτελεί πρόκληση για όλους τους μεταφραστές του. Την εποχή που έγραφε ο Κρητικός λογοτέχνης, η ελληνική γλώσσα δεν ήταν ακόμα κατασταλαγμένη, υπήρχε ένας γλωσσικός δυϊσμός μεταξύ της δημοτικής και της καθαρεύουσας στην Ελλάδα». Ο Καζαντζάκης επέλεξε τη δημοτική, αντλώντας όμως και λέξεις από διάφορα γλωσσικά ιδιώματα και ελληνικές διαλέκτους, γεγονός που καθιστά την απόδοση του έργου του σε άλλες γλώσσες ένα εξαιρετικά απαιτητικό εγχείρημα.

Λογοκρισία στο έργο του

Αν και δημοφιλής, ο Νίκος Καζαντζάκης υπέστη εκτεταμένη λογοκρισία στην Τουρκία και ιδίως από τους μεταφραστές του, οι οποίοι αφαιρούσαν φράσεις, μέχρι και ολόκληρες σελίδες που δεν μετέφραζαν, ειδικά όταν ο Καζαντζάκης αναφέρονταν με σκληρά λόγια στους Τούρκους ή τη μουσουλμανική θρησκεία.

Ο Χαρούν Ταρχάν αποκάλυψε και μία άλλου είδους λογοκρισία, πολιτική. Επειδή όλοι οι προηγούμενοι μεταφραστές του Καζαντζάκη, όπως εξήγησε, ήταν αριστεροί, λογόκριναν και έκοβαν τα σημεία, όπου ο Καζαντζάκης ασκούσε κριτική στον μαρξισμό και τον σοσιαλισμό. Μάλιστα δύο παλαιοί μεταφραστές του, παρόλο που είχαν κόψει οι ίδιοι αρκετά κομμάτια, όπου ο Καζαντζάκης επέκρινε στην Αριστερά, δικάστηκαν στην Τουρκία, γιατί θεωρήθηκε ότι ασκούσαν κομμουνιστική προπαγάνδα.

Στην Ελλάδα, η απήχηση της είδησης των διώξεων των δυο πρώτων μεταφραστών του Καζαντζάκη στην Τουρκία -Αχμέτ Ανγκίν και Νεβζάτ Χάτκο- (αρχές της δεκαετίας του '70), όπως επισήμανε ο συγγραφέας Νίκος Χρυσός, «δικαίωναν βέβαια και γιγάντωναν τον μύθο του μονιά, του αποσυνάγωγου, του επαναστάτη, γεγονός που συντέλεσε στη διάδοση του έργου του Κρητικού συγγραφέα». Η προβολή μάλιστα τέτοιων ειδήσεων στην Ελλάδα εκείνη την εποχή (1970) -κατά τον Νίκο Χρυσό- έδωσε τη δυνατότητα στη χούντα να υποδυθεί ένα ηπιότερο πρόσωπο έναντι της Τουρκίας ή έστω να υποβάλλει την ιδέα στους πολίτες ότι τέτοιου είδους διώξεις είναι πράξεις πάγιας τακτικής της (τουρκικής) εξουσίας.

Η λογοκρισία στην παλαιότερη μετάφραση του «Καπετάν Μιχάλη» είχε φτάσει τις 40 σελίδες και στον «Ζορμπά» τις 20 σελίδες(!), όπως ανέφερε ο σύγχρονος μεταφραστής του Καζαντζάκη.

Ο Χαρούν Ταρχάν, μετά τον «Τελευταίο Πειρασμό», ετοιμάζεται να ολοκληρώσει και τα άπαντα του Καζαντζάκη, γύρω στα 30 έργα του -όλα από τα ελληνικά και χωρίς λογοκρισία- όπως ανέφερε χαριτολογώντας.