Περί ψυχολογικού και υβριδικού πολέμου: Τι λέει ο Wellington Dantas de Amorim, καθηγητής στην Εθνική Σχολή Άμυνας της Βραζιλίας

Περί ψυχολογικού και υβριδικού πολέμου. Συνομιλούμε με τον Wellington Dantas de Amorim, Επίκουρο Καθηγητή στην Εθνική Σχολή Άμυνας (Escola Superior de Defesa) της Βραζιλίας.

Ο όρος «υβριδικός πόλεμος» είναι σχετικά άγνωστη σε πολλούς ανθρώπους. Ο ψυχολογικός πόλεμος (έννοια η οποία είναι άμεσα συνυφασμένη με τον ψυχολογικό πόλεμο) ήρθε στο προσκήνιο συζητήσεων και ερευνών σχετικά πρόσφατα. Ο καθηγητής Wellington Dantas de Amorim και δύο συνάδελφοί του από το Πολεμικό Ναυτικό της Βραζιλίας μελέτησαν διεξοδικά αυτό το φαινόμενο.

Εκείνη την εποχή, ο Wellington Dantas de Amorim δίδασκε στη Ναυτική Ακαδημία της Βραζιλίας στο Rio de Janeiro. Όταν όμως μεταφέρθηκε στο Escola Superior de Defesa, συνάντησε έναν συνταγματάρχη από τη Βραζιλία που ασχολείτο επιστημονικά με το ίδιο θέμα. Ένωσαν τις προσπάθειές τους, και από τότε προσπαθούν να εμβαθύνουν την κατανόηση αυτού του φαινομένου και τις διακλαδώσεις του στις διεθνείς σχέσεις.

Μιχάλης Θεοδοσιάδης: Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του ψυχολογικού πολέμου;

Dantas de Amorim: Ο στόχος του δεν είναι άλλος παρά η αλλαγή του τρόπου σκέψης των ανθρώπων? δεν επικεντρώνεται μονάχα στο τι σκέφτονται τα πλήθη. Κυρίως εστιάζει στο πώς σκέφτονται και δρουν μέσα σε ένα συγεκριμένο σύνολο. Με αυτόν τον τρόπο, υβριδικές επιθέσεις αποβλέπουν στο να αποσταθεροποιήσουν κράτη και κυβερνήσεις. Πρόκειται για μια πραγματική απειλή, ιδιαίτερα για τις δημοκρατίες. Στον τομέα των συγκρούσεων, ο ψυχολογικός πόλεμος αρκετές φορές εκδηλώνεται μέσω της παραπληροφόρησης, τροφοδοτώντας γρήγορες και συχνά λανθασμένες κρίσεις χωρίς καμία απαραίτητη διερεύνηση.

Αξίζει να αναφέρουμε την περίπτωση της Ουκρανίας. Η συγκεκριμένη υπόθεση εργασίας υποδεικνύει ότι η παραπληροφόρηση μπορεί να εξαπλωθεί ιδιαίτερα γρήγορα και με εύκολο τρόπο. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν τα σχέδιά τους να στείλουν άρματα Abrams στην Ουκρανία, και μια μέρα αργότερα, ένας φίλος μοιράστηκε μια φωτογραφία από μια ομαδική συνομιλία, που έδειχνε ένα Abrams κατεστραμμένο από τη Ρωσία. Ωστόσο, κατόπιν πιο προσκετικής εξέτασης, κατέστη σαφές ότι η φωτογραφία προερχόταν από τον Πόλεμο του Κόλπου, σε μια γεωγραφική περιοχή άσχετη από την Ουκρανία. Παρόλα αυτά, πολλοί θα έτρεχαν να ισχυριστούν το εξής: «Δείτε, οι ΗΠΑ έστειλαν άρματα και ήδη καταστράφηκαν από τη Ρωσία».

Υπάρχει ένα εξαιρετικό βιβλίο, The First Casualty του Βρετανού δημοσιογράφου Philip Knightley, το οποίο βασίζεται σε ανταποκρίσεις από τον πόλεμο στην Κριμαία και πραγματεύεται τις προκλήσεις της δημοσιογραφικής δράσης σε περιόδους πολέμου. Θυμάμαι μια άλλη περίπτωση από τον Πόλεμο του Κόλπου το 1991. Μια ευρέως διαδεδομένη φωτογραφία έδειχνε ένα πουλί βουτηγμένο στο πετρέλαιο και υποτίθεται ότι αποδείκνυε την περιβαλλοντική καταστροφή λόγω της ανάφλεξης διυλιστηρίων από τον Σαντάμ Χουσεΐν. Ωστόσο, η φωτογραφία είχε τραβηχτεί 600 χιλιόμετρα νοτιότερα, σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Ωστόσο, το μήνυμα που πέρασε στο ευρύ κοινό μιλούσε για «περιβαλλοντική καταστροφή από τις δυνάμεις του Σαντάμ».

ΜΘ: Πώς παρείσφρησε η έννοια «ψυχολογικός πόλεμος», στη σύγχρονη έρευνα;

Dantas de Amorim: Ο πρώτος που μελέτησε τον γνωστικό πόλεμο ήταν o Συνταγματάρχης John Boyd της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ στις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Αν και ο Boyd δεν χρησιμοποίησε τον όρο «ψυχολογικός πόλεμος», η ανάπτυξη του κύκλου OODA (Παρατήρηση, Προσανατολισμός, Απόφαση, Δράση) αποτέλεσε το θεμέλιο για την κατανόηση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων και της γνωσιακής συμπεριφοράς στη στρατηγική. Το έργο του καταδεικνύει ότι η διατάραξη του κύκλου λήψης αποφάσεων του αντιπάλου μπορεί να προσφέρει αποφασιστικό πλεονέκτημα στον πόλεμο. Επιπλέον, ο Daniel Kahneman, διακεκριμένοςψυχολόγος που έλαβε το Βραβείο Νόμπελ Οικονομίας το 2002 για την έρευνά του πάνω στη θεωρία ορθολογικής επιλογής, ανέπτυξε μια καινοτόμα θεωρία αναφορικά με τα δύο συστήματα σκέψης του ανθρώπου. Το ένα είναι το λιμβικό σύστημα, δηλαδή ένα διαισθητικό σύστημα που δεν απαιτεί μεγάλη κατανάλωση ενέργειας, το δεύτερο είναι το λεγόμενο «ορθολογικό και αναλυτικό», το οποίο είναι ιδιαίτερα απαιτητικό ως προς την κατανάλωση ενέργειας από το ανθρώπινο σώμα. ’Όταν οι άνθρωποι λειτουργούν με γνώμονα τη διαίσθηση, συνήθως εξοικονομούν ενέργεια. Ωστόσο, όταν λαμβάνουν πληροφορίες μέσω μιας συσκευής smartphone, συνήθως δεν προβαίνουν σε κατανάλωση ενέργειας και συνεπώς απορροφούν πληροφορίες άκριτα και αβασάνιστα? δεν θα μπουν καν στη διαδικασία να κρίνουν με ορθολογικό τρόπο αν τα συμπεράσματα και οι απόψεις που αποδέχονται μπορεί να προέρχονται από λογικά σφάλματα και αναπόδεικτα επιχειρήματα. Η παραπληροφόρηση δεν απαιτεί ούτε προϋποθέτει κριτική σκέψη.

ΜΘ: Όπως βλέπουμε, η υβριδικές ή απειλές στοχεύουν στη διαδικασία της ανθρώπινης νόησης, δημιουργώντας και προβάλλοντας πρότυπα συμπεριφοράς. Ο ψυχολογικός πόλεμος επηρεάζει τις γνωστικές δομές των κοινωνικών νοοτροπιών, όχι μόνο διαμορφώνοντας μια συγκεκριμένη αντίληψη για το ποιοι είμαστε ή πώς βλέπουμε και προσλαμβάνουμε τον κόσμο, αλλά και τον τρόπο που προσεγγίζουμε αυτά τα τόσο κρίσιμα ερωτήματα. Αναδιαμορφώνει λοιπόν πλήρως τη σκέψη μας, αποδυναμώνοντας ή ακόμη και παραλύοντας την ικανότητά μας να κρίνουμε και να αξιολογούμε φαινόμενα και καταστάσεις. Σε ό,τι αφορά την περίπτωση του ψυχολογικού πολέμου, φαίνεται πως δεν μπορούμε καν να μιλήσουμε για σκληρή ή ήπια ισχύ. Πρόκειται για έναν νέο τομέα άσκησης εξουσίας, ειδικά σε ό,τι αφοράτη διάδοση προπαγάνδας μέσω των σύγχρονων δικτύων πληροφόρησης.

Dantas de Amorim: Ιδανικά, οι γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου θα πρέπει πάντα να διευρύνονται, με στόχο να μπορούμε να καταλήξουμε σε καίρια συμπεράσματα. Ωστόσο, η τάση για υπεραπλούστευση οδηγεί στη μείωση αυτών των ικανοτήτων, κανονικοποιώντας την παθητική αποδοχή επιφανειακών συμπερασμάτων και αναλύσεων. Daniel Kahneman και o Amos Tversky μελέτησαν αυτή τη διαδικασία γνωστικής αποδιοργάνωσης, εντοπίζοντας τέσσερις πτυχές της. Η πιο σημαντική, κατά τη γνώμη μου, είναι αυτή που επιχειρεί να εξηγήσει την τάση ορισμένων ανθρώπων να αποφεύγουν να εξετάσουν την ίδια την πραγματικότητα, επιλέγοντας την αναπαραγωγή απλουστευμένων απαντήσεων – άσχετα από το αν αυτές είναι εσφαλμένες. Η τάση αυτή ενισχύει τη διανοητική ένδεια, καθώς οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο δεκτικοί σε ρηχές υπεραπλουστεύσεις, αγνοώντας την πολυπλοκότητα ενός προβλήματος.

Η παραπληροφόρηση αποσκοπεί στη διάδοση ψευδών πληροφοριών και όχι αναγκαστικά στην παθητική αποδοχή εσφαλμένωνσυμπερασμάτων. Οι δυναμικές έχουν αλλάξει εξαιτίας της κυριαρχίας των ψηφιακών μέσων, τα οποία λειτουργούν πέρα από τον φυσικό κόσμο, σε έναν ψηφιακό, εικονικό χώρο που συχνά διαφεύγει του νομικού ελέγχου. Αυτό μας φέρνει αντιμέτωπους με μια νέα πραγματικότητα, η οποία πολλές φορές κινείται σε σφαίρες που εκτός των πλαισίων ενός ευνομούμενου κράτους.