Το επικίνδυνο παιχνίδι της Τουρκίας με τα σύνορα στη γειτονιά μας

Η κούρσα για την ανακατανοµή της «πίτας» στην περιοχή της Μέσης Ανατολής έχει ήδη ξεκινήσει, διαµορφώνοντας συνθήκες που θα µπορούσαν να οδηγήσουν ακόµη και σε (de facto, εάν όχι de jure) αλλαγές ή «ρευστοποιήσεις» συνόρων. Η διαµάχη για τις νέες σφαίρες επιρροής δεν αποτελεί πια επαπειλούµενο σενάριο, ούτε δηµοσιογραφικό κλισέ, αλλά σκληρή πραγµατικότητα, µε τις εξελίξεις να λαµβάνουν χώρα µάλιστα µόλις µια «ανάσα» από τα σύνορα Ελλάδας και Κύπρου. Μετακινήσεις πληθυσµών και πολεµικές συγκρούσεις, εσωτερικές αναταραχές (συχνά πολύνεκρες) και ενεργειακοί ανταγωνισµοί (για οδεύσεις, αγωγούς και κοιτάσµατα), συµµαχίες που αναδιαµορφώνονται και ισορροπίες που ανατρέπονται στη σκιά µιας τζιχαντιστικής απειλής που παραµένει, εστίες αστάθειας και αµφισβητήσεις συνόρων, δολιοφθορές σε τάνκερ και επιθέσεις σε πετρελαϊκές εγκαταστάσεις... οριοθετούν το τοπίο-ναρκοπέδιο όπως εκείνο διαµορφώνεται πλέον στη Μέση Ανατολή στη δύση του 2019, µε τον πόλεµο της Συρίας να παραµένει φυσικά στον πυρήνα των εξελίξεων.

Συνολικά πάνω από 18 εκατοµµύρια άνθρωποι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στη Μέση Ανατολή τα τελευταία χρόνια, άλλοι παίρνοντας τον δρόµο της προσφυγιάς και άλλοι καταλήγοντας εσωτερικά εκτοπισµένοι. Στρατιωτικές δυνάµεις έχουν παράλληλα εισβάλει στα εδάφη ξένων χωρών, όπου και παραµένουν, µε χαρακτηριστικότερο το παράδειγµα της Τουρκίας που πραγµατοποίησε όχι µία, ούτε δύο, αλλά τρεις στρατιωτικές εισβολές στη Συρία την περίοδο 2016-2019.

Νέες συμμαχίες

Συµµαχίες που ίσχυαν (µεταξύ ΗΠΑ - Τουρκίας και ΗΠΑ - Κούρδων) πλέον δεν ισχύουν, τουλάχιστον όχι στον βαθµό ή όχι υπό το καθεστώς βάσει του οποίου λειτουργούσαν µέχρι πρότινος. Οι Αµερικανοί αποσύρονται πια όχι µόνο από περιοχές (όπως είναι, για παράδειγµα, η Συρία) αλλά και από συµφωνίες (για το πυρηνικό πρόγραµµα της Τεχεράνης), αφήνοντας πίσω τους κενά, τα οποία έρχεται να καλύψει η Ρωσία του Βλαντιµίρ Πούτιν. Την ίδια ώρα, περιφερειακές δυνάµεις (η Τουρκία, το Ιράν, το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία κ.ά.) αναδιατάσσονται στη µεσανατολική σκακιέρα επαναξιολογώντας τις συµµαχίες τους (µε τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και µεταξύ τους), στη σκιά της αποµάκρυνσης των Αµερικανών. Ρωσία και Κίνα διεκδικούν πια µεγαλύτερη επιρροή στις περιοχές από τη Βόρεια Αφρική έως και τον Περσικό Κόλπο, µε την Τουρκία από την πλευρά της να δρα κατά τρόπο αναθεωρητικό, αµφισβητώντας ως αναχρονιστική τη Συνθήκη της Λωζάνης, και τη Σαουδική Αραβία (υπό τον «σκληρό» πρίγκιπα διάδοχο Μοχάµεντ Μπιν Σαλµάν) να δείχνει τα δόντια της µε ποικίλους τρόπους (µέσα από τον πόλεµο στην Υεµένη, µέσα από την κόντρα της µε το Κατάρ, µε τη δολοφονία του Σαουδάραβα δηµοσιογράφου Τζαµάλ Κασόγκι και τη φερόµενη ως «απαγωγή» του Λιβανέζου πρωθυπουργού Σαάντ Χαρίρι).

Κοιτώντας την ευρύτερη εικόνα βλέπει κανείς σιίτες εναντίον σουνιτών (Ιράν εναντίον Σαουδικής Αραβίας) αλλά και σουνίτες εναντίον σουνιτών (µε την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία και τα Εµιράτα να παίρνουν θέση ενάντια στην Τουρκία και στο Κατάρ). Τρεις χώρες της ευρύτερης περιοχής βρίσκονται σήµερα σε πόλεµο: η Συρία, η Υεµένη και η Λιβύη. Στους εν λόγω πολέµους, ωστόσο, δεν παίρνουν µέρος µόνο ντόπιοι αλλά και δυνάµεις προερχόµενες από το εξωτερικό. Παράλληλα, τουλάχιστον δύο χώρες, το Ιράκ και ο Λίβανος, βαδίζουν τις τελευταίες εβδοµάδες µέσα σε συνθήκες επιδεινούµενου εσωτερικού αναβρασµού, ευρισκόµενες αµφότερες σε κλοιό σφοδρών αντικυβερνητικών διαµαρτυριών. Μόνο στο Ιράκ οι νεκροί από τις εσωτερικές ταραχές τον τελευταίο µήνα υπολογίζονται σε περίπου 150, ενώ οι τραυµατίες έχουν ξεπεράσει τους 3.000.

Οι «αντιπρόσωποι»

Στην πολύπαθη περιοχή της Μέσης Ανατολής υπάρχουν σήµερα κράτη που δεν ελέγχουν το σύνολο των εδαφών τους (Συρία, Υεµένη, Λιβύη). Υπάρχουν όµως και µη κρατικοί δρώντες (non-state actors) που σε ορισµένες περιπτώσεις λειτουργούν ή επιδιώκουν να λειτουργήσουν ωσάν κρατικές οντότητες (Χούθι, τζιχαντιστές κ.ά.). Είναι µάλιστα τέτοιου τύπου δυνάµεις που δρουν ταυτόχρονα ως «αντιπρόσωποι» (proxies) για λογαριασµό άλλων µεγαλύτερων δυνάµεων στα πεδία των µαχών αλλά και ως ανεξάρτητοι παίκτες µε δική τους ατζέντα, καθιστώντας την απόδοση ευθυνών σχεδόν αδύνατη στην περίπτωση πολλών επιθέσεων. Οσο για το Παλαιστινιακό, εκείνο παραµένει, «φυσικά», άλυτο ως χαίνουσα πληγή, όπως άλλωστε και το Κυπριακό. Οι ανταγωνισµοί «οργιάζουν», όµως,παράλληλα και στο µέτωπο της Ενέργειας. Για πρώτη φορά έπειτα από χρόνια, επιθέσεις αµφίβολης προέλευσης εξαπολύονται µε ολοένα και µεγαλύτερη συχνότητα ενάντια σε τάνκερ και πετρελαϊκές εγκαταστάσεις στον Περσικό Κόλπο, επιθέσεις για τις οποίες στην πλειονότητα των περιπτώσεων κανείς δεν αναλαµβάνει επισήµως την ευθύνη.

Οσο για τις συνοριακές γραµµές, εκείνες έναν αιώνα µετά τη Συµφωνία των Σάικς - Πικό αποτελούν και πάλι πεδίο αντιπαράθεσης. Η Τουρκία ερίζει µε Ελλάδα και Κύπρο για τα όρια των µεταξύ τους θαλασσίων ζωνών σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο. Λίβανος και Ισραήλ, ωστόσο, επίσης ερίζουν για τα µεταξύ τους θαλάσσια όρια, µε την Αγκυρα από την πλευρά της να µην κρύβει τις αναθεωρητικές διαθέσεις της έναντι όλων, τόσο προς δυσµάς (Ελλάδα, Κύπρος) όσο και προς ανατολάς (Συρία), προκαλώντας µεταξύ άλλων κρίση και στις τάξεις του ΝΑΤΟ. ∆εν είναι, άλλωστε, µικρό πράγµα ο δεύτερος µεγαλύτερος στρατός της Βορειοατλαντικής Συµµαχίας (που είναι εν προκειµένω ο τουρκικός) να φλερτάρει έντονα µε τη Ρωσία, έχοντας προηγουµένως εργαλειοποιήσει την τζιχαντιστική απειλή στη Συρία. Στον πυρήνα των µεσανατολικών εξελίξεων εξακολουθεί, ωστόσο, να βρίσκεται η Συρία.

Από την έκβαση των εκεί εξελίξεων αναµένεται άλλωστε να κριθούν πολλά: το µέλλον της τζιχαντιστικής απειλής (που υπάρχει ορατός κίνδυνος να επανέλθει δριµύτερη), το εύρος της ρωσικής επιρροής (που µεγαλώνει), η από εδώ και πέρα πορεία της κουρδικής αυτονοµίας (που µετράει ήττες και προδοσίες) αλλά και το µέλλον των τουρκικών επεκτατικών διεκδικήσεων (που εάν τελικώς κυριαρχήσουν στη Συρία, έπειτα ίσως στραφούν αλλού). Σχεδόν εννέα χρόνια µετά την έναρξη του συριακού εµφυλίου το 2011, στο µέτωπο της Συρίας υπάρχουν πια νικητές και ηττηµένοι. Στους νικητές συγκαταλέγονται: το καθεστώς του Σύρου προέδρου Μπασάρ αλ Ασαντ (που όχι µόνο επιβίωσε αλλά και ανακάµπτει ανακτώντας σταδιακά τον πλήρη έλεγχο της χώρας), η Ρωσία και το Ιράν που στήριξαν τον Ασαντ, αλλά και η Τουρκία που κατάφερε τελικώς να αποµακρύνει τους Κούρδους από τα νοτιοανατολικά σύνορά της µε τις ευλογίες Ρώσων και Αµερικανών.

Η «ζώνη ασφαλείας» που προέκυψε από τη συνάντηση που είχαν οι Πούτιν και Ερντογάν στις 22 Οκτωβρίου στο Σότσι δεν είναι ακριβώς εκείνη που θα ήθελε η Αγκυρα. Το µήκος της είναι περιορισµένο και οι περιοχές που τίθενται υπό τουρκικό έλεγχο κατά βάση ηµιερηµικές. Ακόµη και έτσι, ωστόσο, συνεπάγεται κέρδη για την Τουρκία, εάν συγκριθεί µε τα δεδοµένα όπως ήταν για το καθεστώς Ερντογάν στην περιοχή πριν από την έναρξη της στρατιωτικής επιχείρησης «Πηγή Ειρήνης» στις 9 Οκτωβρίου. Στους ηττηµένους, αντιθέτως, συγκαταλέγονται: οι Κούρδοι που χάνουν µεγάλο µέρος όσων εκείνοι είχαν de facto κερδίσει (δοµές αυτονοµίας και φυλάκια) στο έδαφος της Βόρειας Συρίας µετά το 2013, οι ΗΠΑ (που έχασαν όχι µόνο τον πόλεµο αλλά και την αξιοπιστία τους), καθώς και οι σύµµαχοι των Αµερικανών (που αναζητούν τώρα τρόπο να προσαρµοστούν στις νέες συνθήκες, ενισχύοντας τους δεσµούς τους µε άλλες δυνάµεις). 

Τα ενεργειακά κοιτάσματα

Το «παιχνίδι» στη Συρία, ωστόσο, δεν έχει ακόµη κριθεί οριστικά. Μένει, επί παραδείγµατι, να φανεί τι θα γίνει µε τα ενεργειακά κοιτάσµατα που βρίσκονται κυρίως στα βόρεια και βορειοανατολικά της χώρας. Ο Ντόναλντ Τραµπ λέγεται πως θα ήταν διατεθειµένος να αφήσει τελικώς πίσω στη Συρία έναν µικρό αριθµό περίπου 200 Αµερικανών στρατιωτών, αποστολή των οποίων θα είναι να φυλάσσουν τα πετρελαϊκά κοιτάσµατα (πριν από το 2011 η Συρία «έδινε» περίπου 385.000 βαρέλια αργού ηµερησίως, εκ των οποίων περίπου 100.000 προέρχονταν από τα βορειοανατολικά) και να συνεχίσουν να πολεµούν την τζιχαντιστική απειλή.

Ειδικότερα ως προς την τζιχαντιστική απειλή υπάρχει πια έντονη ανησυχία, καθώς περισσότεροι από 11.000 τζιχαντιστές µαχητές (µεταξύ αυτών και 2.000 ξένοι) που κρατούνταν σε φυλακές υπό κουρδικό έλεγχο στη Βόρεια Συρία, αναζητούν πλέον τρόπους απόδρασης εκµεταλλευόµενοι το «χάος» που προκάλεσε η Αγκυρα µε την επιχείρηση «Πηγή Ειρήνης». Το ίδιο επιδιώκουν και πολλοί από τους δεκάδες χιλιάδες συγγενείς τζιχαντιστών που βρίσκονταν στον καταυλισµό Αλ-Χολ στα βορειοανατολικά. Με ενδιαφέρον θα πρέπει όµως να αναµένονται και οι εξελίξεις σε άλλα τρία αλληλένδετα µέτωπα. Η πολιτική µετάβαση της Συρίας σε µια νέα εποχή (µε τη Ρωσία να προωθεί ως ζητούµενο την κατάρτιση ενός νέου µεταπολεµικού Συντάγµατος), η κατάσταση εντός της καλούµενης «ζώνης ασφαλείας» στον Βορρά και οι επαφές στο µέτωπο Κούρδων - Ρωσίας - Ασαντ αναµένεται να κρίνουν σε σηµαντικό βαθµό την επόµενη µέρα όχι µόνο στη χώρα αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

«Συνθήκες ώριµες για πόλεµο»

«Οι συνθήκες για έναν ολοκληρωτικό πόλεµο στη Μέση Ανατολή είναι σήµερα περισσότερο ώριµες από κάθε άλλη στιγµή στην πρόσφατη µνήµη» προειδοποιεί µε πρόσφατο άρθρο του στο αµερικανικό περιοδικό «Foreign Affairs» ο πρόεδρος του «International Crisis Group» και άλλοτε σύµβουλος εθνικής ασφαλείας του Μπαράκ Οµπάµα, Ρόµπερτ Μάλεϊ. Από την πλευρά του ο Στίβεν Ουόλτ, καθηγητής ∆ιεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήµιο του Χάρβαρντ, βγαίνει πλέον ανοιχτά και υποστηρίζει ότι το «καλύτερο σενάριο» για τη Συρία είναι η χώρα να υπαχθεί εκ νέου υπό τον έλεγχο του Ασαντ.