Αζερμπαϊτζάν: H υποκρισία της «διπλωματίας του χαβιαριού»: Πώς καταφέρνει ακόμα να αποφύγει τις ευρωπαϊκές κυρώσεις

Για χρόνια, το Αζερμπαϊτζάν φλερτάρει δυτικούς δημοσιογράφους, ερευνητές, ακαδημαϊκούς και βουλευτές προσφέροντάς τους προσκλήσεις για συμμετοχή σε ταξίδια και συνέδρια αναφοράς, μια πρακτική γνωστή ως «διπλωματία χαβιαριού». Η στρατηγική του Μπακού φαίνεται να αποδίδει καρπούς. Παρά τις πρόσφατες επιθετικές στρατιωτικές ενέργειες κατά των αρμενικών συμφερόντων στην αμφισβητούμενη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Αζερμπαϊτζάν έχει αποφύγει σε μεγάλο βαθμό την επιβολή των δυτικών κυρώσεων που έχουν επηρεάσει κράτη όπως η Ρωσία, η Λευκορωσία και το Ιράν. Αντί να μετατραπεί σε διεθνή παρία, το καθεστώς του Ilham Alivyev έχει προσελκύσει αυξημένες επενδύσεις υποδομής από ευρωπαϊκές πηγές. 

Οι Ευρωπαίοι ηγέτες αντέδρασαν στην de facto εθνοκάθαρση του Αζερμπαϊτζάν σε πάνω από 100.000 ανθρώπους από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ τον περασμένο Σεπτέμβριο σαν να είχαν μόλις ξυπνήσει από έναν κόσμο φαντασίας. Ξαφνικά, τους ήταν αδύνατο να αγνοήσουν το γεγονός ότι το Αζερμπαϊτζάν ήταν υπεύθυνο για την κλιμάκωση της σύγκρουσης - επιτιθέμενοι στους Αρμένιους που ζούσαν στον αμφισβητούμενο θύλακα από τα ανατολικά, ενώ ταυτόχρονα απέκλεισαν την πιθανή οδό διαφυγής τους προς τα δυτικά. 

Το ερώτημα που οι Αρμένιοι αναλυτές και οι ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών του Αζερμπαϊτζάν θέτουν μαζί εδώ και χρόνια είναι: πού είναι οι κόκκινες γραμμές για την επιβολή κυρώσεων από την ΕΕ; 

 Η ανοχή της ΕΕ 

Η πραγματικότητα είναι ότι η ανοχή της ΕΕ, αντί να αμφισβητείται, έχει διευρυνθεί. Η πολιτική απόφαση ότι η γεωπολιτική σημασία του Αζερμπαϊτζάν βρίσκεται πάνω από τις ενέργειες του καθεστώτος είναι σαφής. Σήμερα δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχουν διαφορετικά πρότυπα για διαφορετικές χώρες στη γειτονιά της ΕΕ. 

Η καταστολή έχει προηγηθεί από τη δημιουργία ενός πιστού εθνικιστικού κινήματος που φαίνεται να αποδέχεται τη φυλάκιση των ακτιβιστών της δημοκρατίας της χώρας - μόνο όσο «το Καραμπάχ γίνεται Αζερμπαϊτζάν». Για να είμαστε σαφείς: Δεν υπάρχουν Alexei Navalnys ούτε Sviatlana Tsikhanouskayas στο Αζερμπαϊτζάν για να υποστηρίξει ο δυτικός κόσμος και να τραβήξει selfies μαζί τους. Ούτε υπάρχουν μαζικές διαμαρτυρίες για τα δικαιώματα των γυναικών που εκφράζουν οικουμενικά μηνύματα όπως «γυναίκα, ζωή, ελευθερία», όπως στο Ιράν. 

Αντίθετα, το Αζερμπαϊτζάν έχει απλώς διεξάγει πόλεμο κατά της γειτονικής του Αρμενίας τα τελευταία χρόνια, διώχνοντας τους Αρμένιους από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ παρά τις διεθνείς προσπάθειες να βρεθεί μια λύση μέσω διαπραγματεύσεων. Όταν η κριτική έχει έρθει από το εξωτερικό, ο τόνος της απάντησης από το Μπακού ήταν σε μεγάλο βαθμό επαρκής για να πείσει τους ξένους ηγέτες να υποχωρήσουν. Ενώ η γεωπολιτική θέση και οι φιλίες του Αζερμπαϊτζάν εξηγούν την προσέγγιση αναμονής της ΕΕ προς τη χώρα, υπάρχουν φυσικά και άλλοι λόγοι. Ένα από αυτά είναι το έντονο λόμπι του Αζερμπαϊτζάν. 

 «Αξιόπιστος συνεργάτης»

Πριν φτάσουμε στο ζήτημα της επιρροής του Αζερμπαϊτζάν στην ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τη θέση της χώρας στον κόσμο.  Το καλοκαίρι του 2022, μόλις δύο μήνες πριν από την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν τον Σεπτέμβριο στην Αρμενία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέγραψε μια νέα συμφωνία φυσικού αερίου με το Μπακού. Τότε ήταν που η πρόεδρος της Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν είπε τα λόγια που χαρακτήριζαν την άποψη της ΕΕ για το Αζερμπαϊτζάν τα τελευταία χρόνια: «αξιόπιστος εταίρος».  Η συμφωνία δεσμεύει το Αζερμπαϊτζάν να διπλασιάσει τις εξαγωγές του φυσικού αερίου στην ΕΕ τα επόμενα χρόνια και ακολούθησε το Αζερμπαϊτζάν που υπέγραψε προσωρινή συμφωνία φυσικού αερίου με τη Ρωσία το φθινόπωρο του 2022 για να αυξήσει τις εξαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου προς το Αζερμπαϊτζάν. Τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με το εάν ο λόγος ήταν ότι το Αζερμπαϊτζάν δεν τηρούσε τις εξαγωγικές ποσοστώσεις για τις οποίες είχε δεσμευτεί. Το γραφείο Τύπου της Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης της ΕΕ μου είπε ότι γνώριζαν αυτή τη δυνατότητα, αλλά ότι η ΕΕ βρισκόταν ακόμη στη διαδικασία σταδιακής κατάργησης των αγορών ρωσικού φυσικού αερίου.  

Ωστόσο, οι συμφωνίες για το φυσικό αέριο, οι οποίες αντιπροσωπεύουν ένα κλάσμα της κατανάλωσης της ΕΕ, έχουν λάβει υπερβολική προσοχή. Το ισχυρότερο γεωπολιτικό χαρτί του Αζερμπαϊτζάν δεν είναι πιθανότατα ο πλούτος των πόρων του, αλλά η τοποθεσία του. Η κύρια εμπορική οδός μεταξύ της ΕΕ και της Ανατολικής Ασίας διέρχεται από τη Διώρυγα του Σουέζ και γύρω από τον Κόλπο του Άντεν στο νότιο άκρο της Αραβικής Χερσονήσου, αλλά με τους αντάρτες Χούτι που υποστηρίζονται από το Ιράν να επιτίθενται σε φορτηγά στην Ερυθρά Θάλασσα από τη βάση τους στην Υεμένη παρακάμψεις είτε ακριβές είτε απρόσιτες, το Αζερμπαϊτζάν βρίσκεται ως η πύλη σε αυτό που έχει ονομαστεί «Μεσαίος Διάδρομος». Η Παγκόσμια Τράπεζα ζητά επενδύσεις για την επέκταση της διαδρομής μεταφορών μέσω της Κεντρικής Ασίας, μέσω της Κασπίας Θάλασσας και μέσω του Νότιου Καυκάσου και της Μαύρης Θάλασσας προς την Ευρώπη. Είναι κυρίως κρατικές εταιρείες υποδομής του Αζερμπαϊτζάν, της Γεωργίας και του Καζακστάν που συμμετείχαν στις εργασίες ανάλυσης. Το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν ειδικότερα ασκούν εδώ και καιρό πιέσεις για την επέκταση της εμπορικής οδού.  Η Ρωσία το έχει καταλάβει επίσης αυτό και βλέπει το Αζερμπαϊτζάν ως μια περιστρεφόμενη πόρτα, παρά ως ένα αμφίδρομο κατευθυνόμενο πέρασμα. 

Το εμπόριο δεν ρέει μόνο από ανατολή προς δύση, αλλά και από βορρά προς νότο. Μέσω της εμπορικής οδού από τη Ρωσία στην Ινδία, μέσω του Αζερμπαϊτζάν, του Ιράν και του Πακιστάν, υπάρχουν σημαντικές ευκαιρίες για τη Ρωσία να διαφοροποιήσει τις εμπορικές της σχέσεις αφού οι δυτικές κυρώσεις κατά της χώρας την απέκλεισαν σε μεγάλο βαθμό στο νόμιμο εμπόριο με την Ευρώπη. Τα τελευταία χρόνια, η σχέση της Ρωσίας με το Αζερμπαϊτζάν ήταν πιο σταθερή από εκείνη με την Αρμενία και τη Γεωργία. Επιπλέον, τα πεδινά του Αζερμπαϊτζάν είναι πολύ πιο κατάλληλα για μετακίνηση από τα ορεινά τοπία των άλλων κρατών.  Το Αζερμπαϊτζάν, όπως και οι δυτικοί γεωπολιτικοί αναλυτές, έχουν κατανοήσει τη θέση της χώρας. Αλλά λίγοι έχουν εκφράσει λόγια για αυτό που συμβολίζει πολιτικά το Αζερμπαϊτζάν: μια μεγάλη σύγκρουση μεταξύ της ανθρωπιστικής πολιτικής και της ρεαλπολιτικής που βρίσκεται ακριβώς στην άκρη της Ευρώπης. 

 «Διπλωματικό status quo» 

Δεν είναι μόνο η realpolitik που οδήγησε στην αποδοχή από την ΕΕ των ενεργειών του Αζερμπαϊτζάν, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Η ομάδα ανθρώπων που εργάζονται για την ανάπτυξη πολιτικής προς την Ανατολική Εταιρική Σχέση της ΕΕ είναι μεγάλη, αλλά πολύ λίγοι από αυτούς επικεντρώνονται στο μέρος της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης που σχετίζεται με τον Νότιο Καύκασο. 

Τούτου λεχθέντος, οι αλήθειες που φαινομενικά ήταν χαραγμένες σε πέτρα σε σχέση με τον πόλεμο στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ τη δεκαετία του 1990, μαζί με τα επόμενα χρόνια ανάλυσης με στόχο την κατανόηση της περιοχής, εξακολουθούν να επηρεάζουν τη διπλωματία σήμερα. Οι απλοποιημένες αρχές είναι οι εξής: 

• Τόσο η Αρμενία όσο και το Αζερμπαϊτζάν είναι εξίσου υπεύθυνοι για τη σύγκρουση. 
• Και οι δύο χώρες παραπονιούνται ότι ο έξω κόσμος δεν κάνει αρκετά ενάντια στην άλλη. 
• Εάν η ΕΕ κάνει κάτι βιαστικό, η επιρροή της Ρωσίας στην περιοχή θα αυξηθεί.

Αναφέρομαι στα τρία σημεία ως ένα διπλωματικό status quo που έχει αποδειχτεί απίστευτα δύσκολο να αλλάξει, παρόλο που η πραγματικότητα τα έχει ξεπεράσει από καιρό. Τα πιο έμπειρα άτομα που εργάζονται στη σύγκρουση είναι φυσικά πιο διακριτικά και δεν θα συμφωνούσαν με τις προαναφερθείσες απλουστεύσεις. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι το status quo έχει εξυπηρετήσει καλύτερα τα συμφέροντα του Αζερμπαϊτζάν από την Αρμενία, καθώς οι επενδυτικές ευκαιρίες είναι ευρύτερες εκεί και έχουν θεωρηθεί ως ένα βήμα προς την δυνητικά εποικοδομητική διπλωματία δεδομένης της αυταρχικής πραγματικότητας του Μπακού. 

Ακόμη και μετά τις εξελίξεις των τελευταίων ετών — που είδαν αρκετούς πολέμους, τον αποκλεισμό του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και την de facto εθνοκάθαρσή του, περαιτέρω καταστολές στην κοινωνία των πολιτών του Αζερμπαϊτζάν και ανοιχτές διαμάχες μεταξύ Μπακού και ΕΕ, Γαλλίας και Ηνωμένων Πολιτειών Πολιτεία — παραμένει δύσκολο να κλονιστούν αυτές οι ξεπερασμένες αλήθειες. Το μόνο ευρωπαϊκό θεσμικό όργανο που αντέδρασε σοβαρά κατά του Αζερμπαϊτζάν είναι η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης (PACE). Στις 24 Ιανουαρίου του τρέχοντος έτους, αυτό το όργανο αποφάσισε να αφαιρέσει τα διαπιστευτήριά του από το Αζερμπαϊτζάν για το 2024. Λίγες ώρες πριν από την ψηφοφορία, η αντιπροσωπεία του Αζερμπαϊτζάν συγκάλεσε συνέντευξη Τύπου στην οποία δήλωσε ότι η PACE είναι βαθιά ρατσιστική και επιλεκτική. Τα κρατικά μέσα ενημέρωσης του Αζερμπαϊτζάν άφησαν να εννοηθεί ότι το Αζερμπαϊτζάν «δεν χρειάζεται πλέον το Συμβούλιο της Ευρώπης». 

Η αμφισβήτηση των διαπιστευτηρίων έγινε από τον Γερμανό σοσιαλδημοκρατικό πολιτικό Frank Schwabe, ο οποίος στην ομιλία του επεσήμανε ότι το Αζερμπαϊτζάν έχει εμπλακεί σε δωροδοκίες πολιτικών από τότε που η χώρα πήρε τη θέση της στη PACE το 2001. Η εποχή του επιθετικού λόμπι του Αζερμπαϊτζάν στο Συμβούλιο του Η Ευρώπη —η «διπλωματία του χαβιαριού» που περιγράφεται σε δύο εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Σταθερότητας το 2012 και το 2016— μπορεί να έχει λήξει. 

Οι συνέπειες της διπλωματίας του χαβιαριού 

Σε ένα κείμενο για το Ιταλικό Ινστιτούτο Διεθνών Πολιτικών Σπουδών (ISPI), περιέγραψα την ιδέα ως εξής: «Το χαβιάρι συμβολίζει ένα πολυτελές δώρο και στη Διπλωματία υποδηλώνει μια προσδοκία. Η πράξη του δώρου δημιουργεί μια προσδοκία αμοιβαιότητας, είτε μέσω ενός άμεσου αιτήματος είτε μέσω μιας έμμεσης πίστης που χτίζεται με την πάροδο του χρόνου. Για έναν ερευνητή δημοσιογράφο, η συσχέτιση μεταξύ μιας δωροδοκίας (ή ενός δώρου) και ενός πολιτικού αποτυπώματος ή μιας θετικής δήλωσης είναι αυτό που καθορίζει τα συστατικά μιας ολοκληρωμένης πράξης Caviar Diplomacy». 

Όσον αφορά τον σκοπό των ανήθικων πρωτοβουλιών του Αζερμπαϊτζάν, όσο πιο κοντά μπορούμε να φτάσουμε σε μια σαφή περιγραφή προέρχεται από την European Society του Αζερμπαϊτζάν (TEAS), έναν κρατικό οργανισμό πίεσης που αποκλείστηκε από το PACE το 2018 μετά την αποκάλυψη των σκανδάλων δωροδοκίας. Οι εκπρόσωποί της απαγορεύτηκαν ισόβια και η οργάνωση έκλεισε μετά το περιστατικό. 

Το 2014, η TEAS περιέγραψε τις δραστηριότητές της στο μητρώο πίεσης της ΕΕ, συνοπτικά ως εξής: 

• Προώθηση του Αζερμπαϊτζάν ως σύγχρονης χώρας με τεράστιες επιχειρηματικές ευκαιρίες. 
• Ευαισθητοποίηση για τη σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. 
• Ενθάρρυνση των Αζερμπαϊτζάν της διασποράς να υποστηρίξουν την «πατρίδα».

Αυτή η περιγραφή του σκοπού του είναι πιθανώς ακόμη σχετική με τους διπλωματικούς στόχους του Αζερμπαϊτζάν σήμερα. Αν και το TEAS έκλεισε το 2018, ο οργανισμός είχε ήδη κάνει αισθητή την επιρροή του. Εκτός από τις αλληλεπιδράσεις του με τους εθνικούς βουλευτές που συμμετείχαν στο PACE, το TEAS συνεργάστηκε επίσης με ομάδες προβληματισμού, δημοσιογράφους και άλλους φορείς λήψης αποφάσεων. 

Από τη λήξη του πολέμου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ τον Νοέμβριο του 2020, τουλάχιστον 780 δημοσιογράφοι από περισσότερες από 50 χώρες έχουν προσκληθεί σε ταξίδια στο Αζερμπαϊτζάν. Αυτά είναι στατιστικά στοιχεία από το ίδιο το Υπουργείο Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν. Επιπλέον, ο αριθμός των ακαδημαϊκών συνεδρίων, στα οποία το Αζερμπαϊτζάν πληρώνει για διαμονή και μερικές φορές αεροπορικά εισιτήρια, έχει αυξηθεί από τέσσερα ή πέντε ετησίως το 2021 σε περίπου δώδεκα το 2023 (σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μου). Πιθανότατα έχουν συμμετάσχει εκατοντάδες ερευνητές. 

Επιπλέον, έχει προγραμματιστεί μεγάλος αριθμός ταξιδιών για τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων από το Ηνωμένο Βασίλειο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και πολλά κοινοβούλια σε όλη την Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια των λεγόμενων προεδρικών εκλογών του Αζερμπαϊτζάν τον Φεβρουάριο του 2024, η PACE αρνήθηκε να παραστεί, αλλά βουλευτές από το δίκτυο πίστης του Αζερμπαϊτζάν μεταφέρθηκαν στη χώρα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι εξέφρασαν ελάχιστη κριτική, παρόλο που οι εκλογές θεωρήθηκαν διεθνώς περισσότερο ως παράσταση τσίρκου παρά ως δημοκρατική διαδικασία. Ενώ η Επιτροπή της ΕΕ σημείωσε τον κρίσιμο χαρακτήρα της εκλογικής έκθεσης του ΟΑΣΕ, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συνεχάρη τον Ιλχάμ Αλίεφ. Οι αποκλίνουσες θέσεις της ΕΕ έμοιαζαν κυνικά με μια δυναμική «καλός μπάτσος, κακός μπάτσος». Αργότερα, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, Πρόεδρος της Κομισιόν της ΕΕ, έβαλε τέλος στο θέμα συγχαίροντας την ίδια τον Ιλχάμ Αλίεφ, ανοίγοντας την πόρτα σε άλλους ηγέτες της ΕΕ να κάνουν το ίδιο.  Κάτι που μας φέρνει πίσω στο πραγματικό γεωπολιτικό ατού του Αζερμπαϊτζάν. Γεγονός είναι ότι το θέμα των εξαγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Ευρώπη δεν φαίνεται να συζητείται και τόσο πολύ στις διπλωματικές συναντήσεις. Αντίθετα, το θέμα είναι οι «συγκοινωνιακές συνδέσεις» γενικά και ο «μεσαίος διάδρομος» ειδικότερα. Για παράδειγμα, ένα από τα μεγαλύτερα ακαδημαϊκά συνέδρια στο Αζερμπαϊτζάν πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 2022 με τίτλο «Along the Middle Corridor: Geopolitics, Security and Economy». 

Αρκετοί από τους ερευνητές που συμμετείχαν σε αυτά τα συνέδρια έχουν γράψει αναλύσεις —οι οποίες ομολογουμένως δεν έχουν αξιολογηθεί από ομοτίμους— και συνεχίζουν να συμμετέχουν σε αμφίβολα γεγονότα του Αζερμπαϊτζάν. Πολλές από τις αναλύσεις επικεντρώνονται σε πιθανά έργα υποδομής, συγκεκριμένες πρωτοβουλίες που περιθωριοποιούν τη σημασία πιο ήπιων ζητημάτων, όπως μέτρα κατά του Αζερμπαϊτζάν από το Διεθνές Δικαστήριο, ειρηνευτικές συμφωνίες και ανθρώπινα δικαιώματα. Η συζήτηση για μελλοντικά έργα υποδομής επίσης, εξ όσων γνωρίζω, δεν κάνει κανέναν να υψώσει τη φωνή του και να απειλήσει να διακόψει τους διπλωματικούς δεσμούς. Με άλλα λόγια, τέτοια θέματα θεωρούνται εποικοδομητικά από διπλωματική σκοπιά. 

Η στρατηγική του Αζερμπαϊτζάν ήταν πιθανότατα να επικεντρωθεί στην ποσότητα των προσκλήσεων με την ελπίδα ότι τουλάχιστον λίγοι δημοσιογράφοι, ερευνητές και υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων θα συνεχίσουν να εργάζονται προς το συμφέρον της χώρας. Μετά από δεκαετίες επίμονης προσπάθειας, υπάρχει ένα σταθερό δίκτυο ανθρώπων που έχουν κάνει καριέρα στα μέσα ενημέρωσης, την πολιτική και τον ακαδημαϊκό χώρο, εν μέρει χάρη στη γενναιοδωρία του Μπακού προς αυτούς. 

 Περιοριστικά μέτρα 

Οι υπουργοί Εξωτερικών της ΕΕ συναντήθηκαν στις 13 Νοεμβρίου 2023 για να επαναξιολογήσουν την πολιτική τους έναντι της χώρας. Με πολύ απλουστευμένους όρους, αυτό σημαίνει ότι ορισμένα μέλη ήθελαν να βάλουν το θέμα στην ημερήσια διάταξη. Μόλις το θέμα πρέπει να αντιμετωπιστεί, τα κοινοβούλια και οι κυβερνήσεις και των 27 κρατών μελών προετοιμάζουν τις θέσεις τους για παρουσίαση σε συνεδρίαση του Συμβουλίου Εξωτερικών. Έργο του Συμβουλίου Εξωτερικών είναι να βρει μια πλειοψηφική γνώμη για την οποία μπορεί να συμφωνήσει η ομάδα. 

Το θέμα της εθνοκάθαρσης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ αποτέλεσε τελικά αντικείμενο διαπραγμάτευσης και περιήλθε στα βιβλία της ιστορίας, τουλάχιστον όσον αφορά την ΕΕ. Για το Αζερμπαϊτζάν, το οποίο μέχρι πρόσφατα επαναλάμβανε την αφήγηση ότι όλοι οι Αρμένιοι είναι ευπρόσδεκτοι πίσω, η ρητορική έχει μετατοπιστεί σε μια εντατική εκστρατεία με στόχο τη διαγραφή της αρμενικής πολιτιστικής κληρονομιάς από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Τους τελευταίους μήνες, υπήρξαν βίντεο με στρατιώτες του Αζερμπαϊτζάν να βανδαλίζουν τάφους και στις αρχές του 2024 αρμενικά μνημεία κινδυνεύουν να αφαιρεθούν. Έχουν δει επίσης εικόνες από τα σπίτια των Αρμενίων να εκκενώνονται. 

Το προσωρινό μέτρο που διέταξε το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης να ακολουθήσει το Αζερμπαϊτζάν προκειμένου να διασφαλιστεί το δικαίωμα επιστροφής των Αρμενίων αγνοείται. Το Μπακού δέχτηκε την ευρωπαϊκή κριτική για τη φυλάκιση στελεχών της αντιπολίτευσης και δημοσιογράφων με οργισμένες επιθέσεις και οι κόκκινες γραμμές της ΕΕ φαίνεται ότι οδήγησαν το καθεστώς Αλίεφ να καταλάβει ότι οι καταχρήσεις του μπορούν να συνεχιστούν χωρίς να ληφθούν σοβαρά αντίμετρα από τον έξω κόσμο. Και στα τέλη Ιανουαρίου 2024, η ΕΕ αποφάσισε να αυξήσει τη χρηματοδότηση για τον Μέσο Διάδρομο κατά 10,4 δισεκατομμύρια ευρώ. Μια απόφαση για επιβολή κυρώσεων στο Αζερμπαϊτζάν πιθανότατα θα είχε καταστήσει αδύνατη αυτή την επένδυση. Αυτό που εγώ ονομάζω σύγκρουση μεταξύ ρεαλπολιτικής και ανθρωπιστικής πολιτικής, άλλοι το αποκαλούν υποκρισία. Υποθέτω ότι εναπόκειται στους αναγνώστες να κρίνουν μόνοι τους.