«Yπάρχει καινούργιος σερίφης στην πόλη». Με αυτή τη φράση ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Τζέι Ντι Βανς αναφέρθηκε στις σχέσεις της χώρας του με την Ευρώπη κατά την έναρξη των εργασιών της 61ης Διάσκεψης του Μονάχου για την Ασφάλεια (MSC) χθες, Παρασκευή (14/02). Η ομιλία Βανς στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας άφησε σε «παγωμάρα» τους παρευρισκόμενους καθώς, ο αμερικανός αντιπρόεδρος κατηγόρησε τους ηγέτες της ΕΕ για έλλειψη ελευθερίας του λόγου αλλά και αποτυχία στην αντιμετώπιση της μεταναστευτικής πολιτικής. Είχε προηγηθεί η επιλογή του Βανς να μη συναντήσει τον γερμανό καγκελάριο Όλαφ Σολτς, αλλά τον πιθανό διάδοχό του, χριστιανοδημοκράτη Φρίντριχ Μερτς. «Αν τρέχετε από φόβο για τους ίδιους σας τους ψηφοφόρους, δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να κάνει η Αμερική για εσάς, ούτε, εν προκειμένω, υπάρχει κάτι που μπορείτε να κάνετε για τον αμερικανικό λαό που εξέλεξε εμένα και τον πρόεδρο Τραμπ», είπε ο Βανς και πρόσθεσε πως, «δυστυχώς, σήμερα, όταν κοιτάω την Ευρώπη δε μου φαίνεται και τόσο ξεκάθαρο το τι συνέβη σε κάποιους από τους νικητές του Ψυχρού Πολέμου». Η μόνη άξια αναφοράς αντίδραση στην εμπρηστική ομιλία Βανς ήρθε από τον γερμανό υπουργό άμυνας, Μπόρις Πιστόριους, ο οποίος χαρακτήρισε «απαράδεκτα» τα σχόλια του αμερικανού αντιπροέδρου του Τραμπ. «Μιλάει για τον αφανισμό της δημοκρατίας. Και αν τον κατάλαβα σωστά, συγκρίνει τις συνθήκες σε ορισμένα μέρη της Ευρώπης με αυτά σε αυταρχικά καθεστώτα και αυτό είναι απαράδεκτο. Δημοκρατία, όμως, δε σημαίνει ότι μια θορυβώδης μειοψηφία θα έχει αυτόματα δίκιο. Δεν μπορούν να αποφασίσουν ποια είναι η αλήθεια. Είμαι χαρούμενος που ζω στην Ευρώπη, όπου υπερασπιζόμαστε τη δημοκρατία ενάντια σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς», είπε ο γερμανός αξιωματούχος.
«Χθες ήμασταν αιρετικοί. Σήμερα είμαστε mainstream»
Μία εβδομάδα πριν, το Σάββατο 8 Φεβρουαρίου, οι ακροδεξιοί του κόμματος Vox της Ισπανίας υποδέχθηκαν στη Μαδρίτη τη Μαρίν Λεπέν, τον Ματέο Σαλβίνι, τον Βίκτορ Όρμπαν και άλλους ακροδεξιούς πολιτικούς. Η σύνοδος αυτού που χαρακτηρίζεται ως «Μαύρη Διεθνής» θα μπορούσε να συνοψιστεί σε μία φράση από την ομιλία του Όρμπαν: «Χθες ήμασταν αιρετικοί. Σήμερα είμαστε mainstream». Και, πράγματι, οι δυνάμεις της ακροδεξιάς μετά και τη νίκη του Ντόναλντ Τραμπ, ξεχειλίζουν αυτοπεποίθηση. Με πρόφαση την «επιστροφή της λογικής» οι πλέον αντιδραστικές, εθνικιστικές, ρατσιστικές και σεξιστικές φωνές της γηραιάς ηπείρου εμπνέονται από το κίνημα MAGA (Make America Great Again) του Τραμπ, και επιχειρούν να το φέρουν στα καθ’ ημάς μέτρα. «MEGA, MEGA, MEGA», έγραψε στο Χ, αμέσως μετά την ομιλία Βανς στο Μόναχο, ένας άλλος επιφανής ακροδεξιός (που πρόσφατα όλος ο κόσμος τον παρατήρησε να επιδίδεται σε ναζιστικό χαιρετισμό), ο Ίλον Μασκ. Ο νοτιοαφρικανός μεγιστάνας αποθέωσε τον αμερικανό αντιπρόεδρο για την ομιλία του στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας και παρακίνησε τους ευρωπαίους πολίτες να κάνουν «Ξανά την Ευρώπη Μεγάλη!» (Make Europe Great Again).
Γιατί ένα μάτσο πολιτικοί που, μέχρι πρόσφατα, θα χαρακτηρίζονταν γραφικοί, αποτελούν, πλέον, απειλή για τα ευρωπαϊκά κεκτημένα; Ποιες συνθήκες διαμόρφωσαν την ακροδεξιά στροφή των πολιτών και τι λάθη έχουν γίνει από τις προοδευτικές δυνάμεις; Υπάρχει ελπίδα; Το ethnos.gr συνομίλησε με τον Βαγγέλη Βιτζηλαίο, συντονιστή Κύκλου Διεθνών κ’ Ευρωπαϊκών Αναλύσεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ και υποψήφιο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Πειραιά για τις νέες ισορροπίες που φέρνει στην Ευρώπη η δεύτερη προεδρία Τραμπ.
«Στρίβοντας πολύ δεξιότερα, η σοσιαλδημοκρατία δημιούργησε ένα ρήγμα στην εμπιστοσύνη της με τις κοινωνίες»
Ας ξεκινήσουμε από τη Μαύρη Διεθνή. Πριν από κάποια χρόνια αυτές οι ακροδεξιές φωνές θα ήταν γραφικές στην πραγματικότητα. Ωστόσο, αυτοί οι τύποι δεν είναι πια γραφικοί, υπάρχει η Μελόνι, ο Τραμπ, ο Μασκ.Η απειλή είναι σοβαρή. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποιες είναι οι κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν την άνοδο της ακροδεξιάς;
Αυτή τη στιγμή όντως βλέπουμε τη νίκη του Τραμπ να έχει δώσει αέρα στα πανιά των ακροδεξιών δυνάμεων στην Ευρώπη και όχι μόνο, βλέπουμε και στην Αργεντινή την περίπτωση του Χαβιέρ Μιλέι. Αλλά και στην Ευρώπη, δυνάμεις όπως ο Όρμπαν, η Μελόνι, στην Αυστρία είδαμε τον Κικλ. Τους βλέπουμε να αισθάνονται μια έντονη αυτοπεποίθηση βλέποντας και τα πολιτικά οφέλη να μεταφράζονται σε εκλογικά, επίσης. Όλο αυτό, στην ουσία, δε διαμορφώθηκε μέσα σε μία ημέρα αλλά πρόκειται μια μακρά διαδικασία, είναι το αποτέλεσμα λίγο - πολύ παραγόντων ετών, όπως είναι για παράδειγμα οι «χαμένοι» της παγκοσμιοποίησης – ενός μοντέλου που διεθνώς δημιούργησε νικητές και ηττημένους. Εκτός από αυτή την εξέλιξη έχουμε και μια αλληλουχία κρίσεων όπως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η πανδημική κρίση, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι πληθωριστικές πιέσεις, η ενεργειακή κρίση που ενέτεινε όλη αυτή η συνθήκη μετά το 2022. Έχουμε δηλαδή μια αλληλουχία κρίσεων η οποία δημιουργεί ισχυρές πιέσεις προς τα μεσαία και τα κατώτερα στρώματα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, τα οποία βλέπουν τις κυβερνήσεις τους και την ΕΕ να μην μπορούν να διαχειριστούν τις κρίσεις αυτές, με αποτέλεσμα να υπάρχουν συνέπειες στο επίπεδο διαβίωσής τους. Συνεπώς, όπως ξέρουμε και όπως έχουμε δει σε πολύ μαύρες εποχές κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, οι οικονομικές αυτές πιέσεις δημιουργούν και μία ευαλωτότητα στις κοινωνίες στο να έχουν ευήκοα ώτα σε μία ρητορική, όπως της ακροδεξιάς, που στοχεύει στο θυμικό και δημιουργεί ένα «εύκολο» αφήγημα και μια διέξοδο - απατηλή, αλλά διαμορφώνει μέσω του θυμικού μία διέξοδο προς τα κατώτερα στρώματα που βλέπουν στις δυνάμεις αυτές μία επιλογή που μπορεί να οδηγήσει σε λύση των προβλημάτων τους. Ασφαλώς αυτό είναι πολύ προβληματικό και καταλαβαίνουμε ότι οι αριστερές, προοδευτικές και κεντρώες δυνάμεις, βλέπουν την ακροδεξιά να «απορροφά» όλη αυτη την αντίδραση – πολύ χαρακτηριστική περίπτωση η Γερμανία, όπου εργαζόμενοι εκφράζονται από τη ρητορική της ακροδεξιάς. Είναι πολύ ανησυχητικό για το παρόν και το μέλλον ότι, ένα κόμμα όπως η Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), με πολύ σκοτεινές συνδέσεις με το παρελθόν, κακά τα ψέματα -τώρα έχουν κατηγορηθεί στελέχη του ότι έχουν νεοναζιστικές σχέσεις και συνδέσεις- είναι πολύ πιθανόν να είναι δεύτερη δύναμη στις εκλογές της 23ης Φεβρουαρίου. Επίσης ανησυχητικό το ότι, το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα του πιθανού καγκελάριου Μερτς δε διστάζει να συνεργαστει με το AfD στη Bundestag για το μεταναστευτικό ζήτημα, το οποίο ξέρουμε ότι στην περίπτωση της Γερμανίας είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο. Ειδικά με δεδομένο ότι μιλάμε για μία οικονομία που έχει ανάγκη τους μετανάστες για να αντέξει το βιομηχανικό της μοντέλο τα επόμενα χρόνια. Ζούμε σε μια τέτοια αντίφαση. Νομίζω ότι και η γερμανική οικονομία τώρα, ειδικά με το ενεργειακό ζήτημα έχει βρεθεί σε εξαιρετικά δεινή θέση και φαίνονται και οι πολιτικές της δυνάμεις εξαιρετικά αδύναμες να διαχειριστούν μια τέτοια πολύ δύσκολη συγκυρία.
Επειδή αναφέρθηκες στον 20ο αιώνα, ωστόσο, τότε από την άλλη πλευρά υπήρχε ο κομμουνισμός που πράγματι αποτελούσε σοβαρό αντίβαρο. Σήμερα, φαίνεται σαν η ακροδεξιά να παίζει «μπάλα» μόνη της. Τι λάθη έχουν γίνει;
Η σοσιαλδημοκρατία και η Αριστερά σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ξεκάθαρα σε αμηχανία, κακά τα ψέματα. Όταν η σοσιαλδημοκρατία επί της ουσίας έστριψε πολύ δεξιότερα δημιούργησε κι ένα ρήγμα στην εμπιστοσύνη της με τις κοινωνίες. Και, στην ουσία, δημιούργησε συνθήκες ώστε να θεωρηθούν όλοι -οπως αυτό που λένε στην Ελλάδα-, «όλοι ίδιοι είναι». Με αποτέλεσμα να θεωρούνται συστημικοί «παίκτες». Και κάπως έτσι υπάρχει αυτός ο απατηλός αντισυστημισμός, που εκφράζει η ακροδεξιά. Απατηλός, γιατί όπως βλέπουμε και στην περίπτωση των ΗΠΑ, μεγιστάνες -ο Τραμπ με περιουσία δισεκατομμυρίων, ο Ίλον Μασκ, πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου δίπλα του- να δείχνουν ότι θα εκφράσουν τον εργαζόμενο των αποβιομηχανοποιημένων Πολιτειών. Καταλαβαίνουμε ότι όλο αυτό, στο τέλος, είναι πολύ προβληματικό.
Αφού αναφερόμαστε στην Αμερική, δεν μπορώ να μην ρωτήσω για όλη αυτή την ιστορία με τους δασμούς που, κατ’ αρχάς, απευθύνεται προς Καναδά, Κίνα κλπ. Μπορεί, ωστόσο, αυτό να επηρεάσει την Ευρώπη;
Σίγουρα η επιβολή δασμών στη λογική του δόγματος του Τραμπ, «America First», μοιραία θα φέρει και αντίποινα- τόσο από την Κίνα όσο και από την ΕΕ, αλλά και από γείτονες των ΗΠΑ, όπως ο Καναδάς, το Μεξικό. Ένας εμπορικός πόλεμος καταλαβαίνουμε ότι, εκτός του ότι θα εντείνει τον γεωοικονομικό κατακερματισμό που είχε προωθήσει ιδιαίτερα ο πόλεμος στην Ουκρανία, θα φέρει ακόμη μεγαλύτερη πίεση στις οικονομίες. Για παράδειγμα, οικονομικοί αναλυτές κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις επιπτώσεις που θα έχει ένας εμπορικός πόλεμος και η επιβολή δασμών στις τιμές αγαθών. Αυτή η αύξηση των τιμών που θα φέρουν οι δασμοί, αφενός θα φέρει κέρδη προς την κυβέρνηση των ΗΠΑ, για παράδειγμα, την ίδια στιγμή όμως θα δημιουργήσει πρόσθετες πιέσεις προς τα μεσαία και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα που θα κληθούν να πληρώσουν περισσότερα για σειρά αγαθών. Καταλαβαίνουμε ότι αυτό θα επεκταθεί και προς την Ευρώπη και προς άλλες χώρες που επηρεάζονται από αυτά τα εμπόδια στην ελεύθερη διακίνηση προϊόντων και αγαθών.
Στην Ευρώπη υπάρχουν μεγάλες χώρες, όπως η Βρετανία και η Γερμανία, με ισχυρές οικονομίες που παραδοσιακά έχουν πολύ στενούς δεσμούς με τις ΗΠΑ. Φαντάζομαι ότι καμία από αυτές τις κυβερνήσεις δε τη συμφέρει να πέσει περαιτέρω το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της.
Αυτή τη στιγμή από τις ΗΠΑ έχουμε μια ολική αναθεώρηση ακόμα και παραδοσιακών συμμαχιών, σε σχέση με τη μεταπολεμική περίοδο. Η Γερμανία και η Ιαπωνία αποτελούσαν τους παραδοσιακότερους συμμάχους των ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι ΗΠΑ τις βοήθησαν να ορθοποδήσουν οικονομικά μετά την ήττα τους. Βλέπουμε τη Γερμανία να βρίσκεται, ουσιαστικά, σε ένα αδιέξοδο. Η αυτοκινητοβιομηχανία της, που ήδη ασθμαίνει, θα αντιμετωπίσει ακόμη μεγαλύτερη πίεση. Θα πρέπει, βέβαια, να περιμένουμε να δούμε και μέχρι που θα φτάσουν οι απειλές / εξαγγελίες Τραμπ. Διότι γνωρίζει και εκείνος ότι και η Αμερική θα αντιμετωπίσει αντίποινα και, όπως καταλαβαίνουμε, δεν θα είναι πολύ έξυπνο σε ορισμένες περιπτώσεις να δεχθεί ένα μπούμερανγκ το οποίο θα προκαλέσει κλυδωνισμούς και στην ίδια του την οικονομία.
Όλο το πλαίσιο ακούγεται τρομερά ασφυκτικό. Έχουμε ένα παγκόσμιο σκηνικό το οποίο θυμίζει τις πιο μαύρες σελίδες της σύγχρονης ιστορίας ενώ φαίνεται να οδηγούμαστε στη διατάραξη ισορροπιών που είχαμε τον 20ο και - μέχρι πρόσφατα- 21ο αιώνα, με μαθηματική ακρίβεια. Τελικά, υπάρχει ελπίδα;
Σίγουρα είμαστε σε μια κρίσιμη καμπή και σε μια περίοδο ανακατατάξεων σε διεθνές επίπεδο. Ασφαλώς δεν μπορούμε να είμαστε ιδιαίτερα αισιόδοξοι για τις προοπτικές σε γεωπολιτικό επίπεδο και σε επίπεδο παγκόσμιας οικονομίας. Ωστόσο θα πρέπει να δούμε με ψυχραιμία και νηφαλιότητα τα γεγονότα. Ας μείνουμε μακριά λίγο από τους τίτλους περί «ψυχροπολεμικής σύγκρουσης», για παράδειγμα, ανάμεσα σε ΗΠΑ και Κίνα. Γιατί μιλάμε για ένα ήδη διασυνδεδεμένο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, στο οποίο οι κύριοι δρώντες - ασχέτως από τη βούλησή τους να αυξήσουν την ισχύ της πλευράς τους, όπως κάνουν ΗΠΑ- θεωρώ ότι θα λάβουν υπόψη τους την ήδη ισχυρή αυτή διασύνδεση και δεν θα τραβήξουν το σχοινί πολύ περισσότερο απ' όσο θα πρέπει για τους ίδιους. Αλλά σίγουρα οι προοπτικές δεν είναι ευοίωνες. Θα πρέπει να τηρήσουμε μια στάση αναμονής κυρίως λόγω του παράγοντα της απρόβλεπτης στάσης του Τραμπ. Σίγουρα θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι πολλές από τις εξαγγελίες του αποτελούν και μοχλούς πίεσης. Ωστόσο, δείχνει μία νέα ιμπεριαλιστικού τύπου προσέγγιση, βλέπε Γροιλανδία, Γάζα, Παναμά , που είναι πολύ διαφορετική σε σχέση με τα όσα είχαμε συνηθίσει μέχρι σήμερα, δείχνει μια επαναφορά του δόγματος Μονρόε που έδειχνε κυριαρχία των ΗΠΑ στο δυτικό ημισφαίριο. Από κει και πέρα, νομίζω ότι πρέπει να βλέπουμε με νηφαλιότητα τα γεγονότα και κυρίως, να αναφερθώ και στην Ελλάδα, απαιτείται μια προσαρμογή στις συνθήκες, μια ευέλικτη στάση, και όχι, ας πούμε, αφηγήματα περί «σωστής πλευράς της ιστορίας» και πορεία με την πεπατημένη άλλων συνθηκών.
