Μέση Ανατολή: Νέα εποχή και νέα ερμηνευτικά σχήματα

H ανάλυση περιλαμβάνεται στο 25ο Δελτίο Διεθνών Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ που θα δημοσιευθεί, αύριο Παρασκευή 28 Μαρτίου 2025, στο enainstitute.org.

Μετά την πτώση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία έχουμε το τέλος όλων των «ριζοσπαστικών» αραβικών καθεστώτων. Η Λιβύη του Καντάφι, το μπααθικό Ιράκ και η Νότια Υεμένη του «αραβικού σοσιαλισμού» έχουν καταρρεύσει εδώ και χρόνια. Ο παναραβισμός αποτελεί πια παρελθόν ως κρατική πολιτική αλλά και ως ιδεολογικό πρόταγμα των αραβικών κοινωνιών. Η μάλλον υποτονική αντίδραση των κοινωνιών της Μέσης Ανατολής στην σφαγή της Γάζας δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στις δυνάμεις καταστολής των κρατών.

Σήμερα είναι αναγκαίο ένα νέο ερμηνευτικό σχήμα για την κατανόηση των περιφερειακών συσχετισμών. Στη Μέση Ανατολή αναπτύσσονται σήμερα τρία είδη κρατών. Το πρώτο είναι τα κράτη-«ηγεμόνες», δηλαδή τα κράτη εκείνα που φιλοδοξούν να δημιουργήσουν προσδοκίες ασφάλειας σε κράτη και μη κρατικούς δρώντες στην περιοχή με αντίδωρο την ευθυγράμμιση των δρώντων αυτών με τις στρατηγικές επιλογές των ηγεμονικών κρατών. Ο βαθμός ανταπόκρισης μιας περιφερειακής δύναμης σε αυτές τις προσδοκίες καθορίζει και την επίτευξη της ηγεμονίας της. Τέτοια κράτη είναι το Ιράν, η Τουρκία, το Ισραήλ και η Σαουδική Αραβία. Το δεύτερο είδος κρατών είναι τα αποτυχημένα ή δυσλειτουργικά κράτη, δηλαδή τα κράτη εκείνα που δεν έχουν εξασφαλίσει το μονοπώλιο της βίας, δεν έχουν τη δυνατότητα να ελέγξουν τα σύνορά τους και δεν μπορούν να εμποδίσουν την επέμβαση άλλων κρατών στα εσωτερικά τους. Η Συρία, το Ιράκ, η Υεμένη και η Λιβύη και εν μέρει ο Λίβανος εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή. Στο τρίτο είδος, των κρατών-αναχωμάτων, εμπίπτουν η Αίγυπτος και η Ιορδανία. Πρόκειται για κράτη που εξυπηρετούν τις ηγεμονικές περιφερειακές δυνάμεις και τις μεγάλες δυνάμεις του διεθνούς συστήματος, ανακόπτοντας τις μεταναστευτικές ροές, την επέκταση των μη κρατικών δρώντων και την διάδοση της επιρροής ριζοσπαστικών ιδεολογικών και κινημάτων, όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι. Οι σχέσεις μεταξύ των τριών αυτών ειδών κρατών διαμορφώνονται όχι τόσο μέσω του συμβατικού συσχετισμού ισχύος όσο μέσω των σχέσεων τους με τους ένοπλους μη κρατικούς δρώντες, όπως η Χεζμπολάχ, η Χαμάς, οι Κούρδοι της Συρίας και του Βόρειου Ιράκ, οι Ανσάρ Αλλάχ (γνωστοί ως Χούθι) στην Υεμένη και οι τζιχαντιστικές οργανώσεις.

Στην πρώτη κατηγορία το Ισραήλ διαμορφώνει ηγεμονικές αξιώσεις μέσα από την καταστροφή, της Χαμάς και της Χεζμπολάχ, των ένοπλων μη κρατικών δρώντων που ενισχύονται από το Ιράν. Με αυτό τον τρόπο αποδεικνύει στις ηγετικές ελίτ των μοναρχιών του Κόλπου ότι μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το Ιράν και το ένοπλο πολιτικό Ισλάμ, που αποτελούν τις βασικές απειλές για τα κράτη αυτά. Την ίδια στιγμή προσπαθεί να διαμορφώσει σημαντικούς δεσμούς με τις κουρδικές οργανώσεις και να συγκροτήσει τους Δρούζους σε έναν υπολογίσιμο μη κρατικό δρώντα, δίνοντας του τη δυνατότητα να επηρεάζει τις εξελίξεις στη Συρία και το Ιράκ.

Η Τουρκία, με τη σειρά της, διαμορφώνει στενές σχέσεις με τις τζιχαντιστικές οργανώσεις, όπως η Χαγιάτ Ταχρίρ αλ-Σαμ που σήμερα κυβερνά στη Δαμασκό, αλλά και τις διάφορες πολιτοφυλακές και οργανώσεις που ελέγχουν την κυβέρνηση της Τρίπολης στη Λιβύη. Σε συνδυασμό με τις στενές σχέσεις που αναπτύσσει με την διακυβέρνηση του Μπαρζάνι στο Ιρακινό Κουρδιστάν η Άγκυρα προβάλλει τον εαυτό της ως τον βασικό εγγυητή για τη σταθερότητα στην ευρύτερη Μεσοποταμία.

Το Ιράν ήταν το πρώτο κράτος που κατανόησε, ήδη από την δεκαετία του 1980, τη σημασία των ένοπλων μη κρατικών δρώντων και μέσω της «εξαγωγής της επανάστασης» δημιούργησε δίκτυο σιιτικών κυρίως οργανώσεων, υπό την ιδεολογική και στρατηγική ομπρέλα της Τεχεράνης. Σήμερα το δίκτυο αυτό έχει δεχθεί συντριπτικά πλήγματα και θα χρειαστούν πολλά χρόνια και αυξημένοι πόροι για να αποκατασταθεί η ζημιά. Η δυσμενής αυτή εξέλιξη μειώνει τις ηγεμονικές αξιώσεις και θέτει σοβαρά ερωτήματα για την μελλοντική περιφερειακή στρατηγική του Ιράν, η οποία θα καθοριστεί και από τις εσωτερικές εξελίξεις στην χώρα αυτή, οι οποίες θα είναι πολύ σημαντικές στα επόμενα δέκα χρόνια ίσως και συντομότερα.

Η Σαουδική Αραβία αποτελεί, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, την πιο αδύναμη από τις τέσσερις χώρες που έχουν ηγεμονικές αξιώσεις. Το βασικό της πλεονέκτημα είναι βέβαια ο πλούτος της χώρας, αλλά και το μέγεθος της σε σχέση με τα μικροσκοπικά κράτη του Κόλπου. Μειονεκτεί, όμως, στην στρατιωτική ισχύ και στην εσωτερική κοινωνική συνοχή. Ο πόλεμος που εξαπέλυσε εναντίον των Χούθι στην Υεμένη κατέληξε σε αποτυχία και γενικότερα η ασφάλεια της Σαουδικής Αραβίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την προστατευτική ασπίδα των ΗΠΑ. Η σχέση του βασιλείου με μη κρατικούς δρώντες ξεκίνησε με τον θρίαμβο της ενίσχυσης των μουτζαχεντίν εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν αλλά μετά οι τζιχαντιστικές οργανώσεις αποτέλεσαν και αποτελούν δίκοπο μαχαίρι για την σταθερότητα του θρόνου των Σαούντ. Η Σαουδική Αραβία επηρεάζει, όμως, τα κράτη-αναχώματα, την Αίγυπτο και την Ιορδανία εξασφαλίζοντας την οικονομική τους ασφάλεια και την καθεστωτική σταθερότητα.

Τα αποτυχημένα κράτη είναι αποτέλεσμα τριών παραγόντων:

• της παρέμβασης των μεγάλων δυνάμεων,
• των εσωτερικών κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών και
• του ανταγωνισμού μεταξύ των περιφερειακών ηγεμονικών δυνάμεων.

Δυστυχώς ο ανταγωνισμός αυτός εξυπηρετείται καλύτερα από την διαιώνιση της δυσλειτουργίας των αποτυχημένων κρατών και για αυτόν τον λόγο θα πρέπει να συνηθίσουμε στην ύπαρξή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Για τη Συρία ιδιαίτερα, είναι πολύ νωρίς να μιλήσουμε για σταθερότητα της κυβέρνησης της Δαμασκού. Η μόνη περίπτωση για ανασυγκρότηση της Συρίας είναι μια συμφωνία μεταξύ Άγκυρας, Τελ Αβίβ και Ριάντ για το μέλλον της χώρας αυτής. Κάτι τέτοιο όμως δεν φαίνεται στον ορίζοντα.

Η Αίγυπτος και η Ιορδανία, τα κράτη αναχώματα, βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Οι οικονομίες τους είναι σε πολύ άσχημη κατάσταση, ιδίως η αιγυπτιακή, και πιέζονται από τα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα. Εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από εξωτερικό δανεισμό ή βοήθεια. Το Κάιρο στηρίζεται στο δάνειο από το ΔΝΤ και στις επενδύσεις/βοήθεια από τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα και το Αμμάν στην αμερικανική βοήθεια και στα εμβάσματα από τον Κόλπο. Είναι αναγκασμένες και οι δύο να συνεχίσουν να παίζουν το ρόλο του αναχώματος ακόμη και αν αυτό σημαίνει προβλήματα για τη σταθερότητα του καθεστώτος. Η πίεση προς την Αίγυπτο να δεχθεί εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιους από την Γάζα είναι ενδεικτική αυτών των κινδύνων.

Είναι πολύ απλουστευτικό το σχήμα που θεωρεί τους ένοπλους μη κρατικούς δρώντες απλά εργαλεία των περιφερειακών δυνάμεων. Η επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου και η ισραηλινή επιχείρηση εθνοκάθαρσης που την ακολούθησε έπαιξαν καίριο ρόλο στην ανακατανομή ισχύος μεταξύ των τριών ειδών κρατών που περιγράψαμε. Το Παλαιστινιακό, από την άλλη πλευρά απέδειξε ακόμη μια φορά ότι έχει τη δυνατότητα να αλλάζει άρδην το περιφερειακό status quo.

Διαβάστε ακόμη

Μπλόκο στην ακροδεξιά Λεπέν: Καταδικάστηκε σε 4 χρόνια φυλάκιση - Στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων για 5 χρόνια

Εικόνες ντροπής: Άνδρας πέθανε σε πεζοδρόμιο της Θήβας - Στη Λιβαδειά το πιο κοντινό πλήρωμα του ΕΚΑΒ

Διπλωματία χωρίς φίλτρο: Άγκυρα και Τελ Αβίβ σε νέο πόλεμο λέξεων

Προσήχθη ο «Παλαιοχριστιανός» - Βρέθηκε κοντά στη δομή που φιλοξενούνται τα παιδιά του