Φρειδερίκος Β’: Αδίστακτος σαδιστής ή θύμα της παπικής προπαγάνδας;

Ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του 13ου αιώνα Φρειδερίκος Β΄ ήταν γνωστός για τις μεγάλες φιλοδοξίες του και είχε το προσωνύμιο «stupor mundi», δηλαδή «το θαύμα του κόσμου». Ωστόσο, ενεπλάκη σε μια πολύχρονη σύγκρουση με την Εκκλησία, με αποτέλεσμα να αφοριστεί τέσσερις φορές επειδή περιφρονούσε την άποψη του πάπα. Ο Φρειδερίκος ήταν διαβόητος για τη μεγάλη του επιστημονική περιέργεια και, όταν αναζητούσε τη γνώση, μπορούσε να φτάσει στα άκρα, εντυπωσιάζοντας και ταυτόχρονα απωθώντας τους συγχρόνους του.

Ένα από τα πιο σκοτεινά ζητήματα γύρω από τον ηγεμόνα ήταν οι ιστορίες που αφηγήθηκε ο Σαλιμπένε ντι Άνταμ, ένας μοναχός της εποχής. Εντάχθηκε στο τάγμα των Φραγκισκανών το 1238 και παρήγαγε αρκετά έργα, αλλά αυτό που παρέχει πληροφορίες για τον ηγεμόνα είναι Οι δώδεκα συμφορές του Φρειδερίκου Β΄.

Σκοπός του ήταν να προβάλει τα ελαττώματα και τη θνητή φύση του Φρειδερίκου, τονίζοντας την έλλειψη χριστιανικής πίστης εκ μέρους του και την αδιαφορία του να υποστηρίξει την Εκκλησία της Ρώμης. Αναφέρει πολλά και χαρακτηριστικά παραδείγματα με στόχο να περιγράψει τον κακοήθη χαρακτήρα του αυτοκράτορα. Ανάμεσα στις πιο φρικαλέες πράξεις που ο μοναχός αποδίδει στον Φρειδερίκο ήταν η διεξαγωγή ειδεχθών πειραμάτων σε ανθρώπους.

Ανατριχιαστική η εικόνα που δίνει ο Σαλιμπένε

Σύμφωνα με τον Σαλιμπένε, σε μια περίπτωση ο ηγεμόνας διέταξε να σφραγίσουν έναν αιχμάλωτο μέσα σε ένα ξύλινο βαρέλι χωρίς τροφή και νερό, μέχρι που τελικά ο άτυχος άνδρας πέθανε βασανιστικά. Λίγο προτού εκπνεύσει, άνοιξαν στο βαρέλι μια τρύπα για να διαπιστώσουν αν η ψυχή του θα άφηνε ή όχι το σώμα.

Ο Σαλιμπένε ισχυριζόταν επίσης ότι κάποτε ο Φρειδερίκος διέταξε να ετοιμάσουν το ίδιο ακριβώς γεύμα για δύο φυλακισμένους. Αφού έφαγαν, έστειλε τον έναν για κυνήγι και είπε στον άλλο να κοιμηθεί προκειμένου να χωνέψει το πλούσιο δείπνο που μόλις είχε φάει. Χωρίς να το γνωρίζουν, ο αυτοκράτορας ήθελε να ερευνήσει τα διαφορετικά αποτελέσματα της άσκησης και του ύπνου κατά τη διαδικασία της χώνεψης. Και το πέτυχε με τον πιο ειδεχθή τρόπο – μερικές ώρες αφότου οι άνδρες είχαν ολοκληρώσει αυτό που έπρεπε να κάνουν, διέταξε να τους σκοτώσουν και να τους ξεκοιλιάσουν για να εξετάσει και να συγκρίνει το περιεχόμενο του στομαχιού τους.

Ίσως τα πιο αποκρουστικά από όλα να ήταν τα πειράματα που φημολογείται ότι διεξήγαγε ο Φρειδερίκος σε βρέφη. Προκειμένου να καθορίσει ποια γλώσσα μιλούσαν ο Αδάμ και η Εύα στον Κήπο της Εδέμ, έβαλε μερικά βρέφη υπό τη φροντίδα βρεφοκόμων με την αυστηρή διαταγή να μην αλληλεπιδρούν μαζί τους, εκτός κι αν ήταν απολύτως αναγκαίο. Έπρεπε μόνο να τα ταΐζουν και να τα πλένουν, ενώ δεν έπρεπε να τους μιλούν σε καμία περίσταση. Το τραγικό για τους εμπλεκόμενους ήταν ότι οι απορίες του Φρειδερίκου έμεναν πάντα αναπάντητες. Τελικά, τα παιδιά πέθαναν από έλλειψη αγάπης, στερημένα κάθε μορφή τρυφερότητας, θαλπωρής και στοιχειώδους επαφής.

Αν υπάρχει κάποιο ίχνος αλήθειας σε όσα περιγράφει ο Σαλιμπένε, η εικόνα που δημιούργησε για τον αυτοκράτορα είναι ανατριχιαστική. Ποια απόδειξη όμως υπάρχει για τους συγκλονιστικούς ισχυρισμούς του μοναχού; Ένα πράγμα που είναι εξαρχής ξεκάθαρο για τον Φρειδερίκο είναι το έντονο και ενίοτε υπερβολικό ενδιαφέρον που εκδήλωνε για τα πάντα γύρω από τη βιολογία. Δημιούργησε αρκετά καταφύγια ζώων σε διάφορες τοποθεσίες του εκτεταμένου βασιλείου του, με πιο εντυπωσιακό ένα φυσικό περιβάλλον για νεροπούλια, το οποίο συντηρούσε με δικά του έξοδα. Ο Φρειδερίκος είχε επίσης πολλά ζώα, όπως λιοντάρια και ελέφαντες, που τα έπαιρνε μαζί του στα ταξίδια του. Έγκυρες πηγές, όπως τα γραπτά του ίδιου του Φρειδερίκου, αναφέρουν ότι έκανε όντως πειράματα, όχι όμως τόσο αμφισβητούμενα όπως εκείνα που είχε καταγράψει ο Σαλιμπένε.

Ένα από αυτά διερευνούσε τη μακροβιότητα των ψαριών. Τοποθέτησαν στα βράγχια ενός ψαριού ένα χάλκινο δακτυλίδι και μετά το έριξαν ξανά στη λίμνη απ’ όπου το είχαν ψαρέψει. Σύμφωνα με τον θρύλο, το ίδιο ακριβώς ψάρι ανακαλύφθηκε ξανά το 1497 – το δαχτυλίδι βρισκόταν ακόμα στη θέση του και το αναγνώρισαν από την εξής εγχάρακτη ελληνική επιγραφή: «Είμαι το ψάρι που ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος έριξε σε αυτή τη λίμνη με το ίδιο του το χέρι την πέμπτη μέρα του Οκτωβρίου του 1230». Ανεξάρτητα από το εάν αυτό είχε ή όχι αποκρυφιστικό χαρακτήρα, η διεξαγωγή του πειράματος δεν αμφισβητείται.

Ο Φρειδερίκος εκδήλωνε επίσης μεγάλο ενδιαφέρον για την ιερακοτροφία, δημοσίευσε μάλιστα και σχετικό έργο. Εκτός του ότι είναι ένα από τα πρώτα του είδους, το κείμενο παρέχει περισσότερα στοιχεία για το φιλοπερίεργο πνεύμα του αυτοκράτορα, περιγράφοντας διάφορα πειράματα που πραγματοποιούσε για να ικανοποιήσει την περιέργειά του γύρω από τη φύση και τις συνήθειες των πουλιών. Με μια πρώτη ματιά, θα έλεγε κανείς ότι η επιστημονική φύση που διέκρινε τον Φρειδερίκο θα μπορούσε να ενισχύσει τα επιχειρήματα του Σαλιμπένε.

Όμως, ο μοναχός είχε λόγους να είναι προκατειλημμένος εναντίον του αυτοκράτορα και οι προσωπικές του απόψεις ενδέχεται να διαστρέβλωσαν κατά κάποιο τρόπο τον χαρακτήρα του Φρειδερίκου. Σε μια εποχή όπου η θρησκευτική πίστη ήταν δεδομένη για έναν ηγεμόνα, ο Φρειδερίκος εκδήλωνε τον σκεπτικισμό του απέναντι στη θρησκεία, κάτι που σκανδάλιζε το περιβάλλον του. Παρότι είχε μεγαλώσει ως προστατευόμενος του πάπα, ο Φρειδερίκος δεν φαίνεται να είχε καλλιεργήσει κάποια θρησκευτική ιδιοσυγκρασία. Σε όλη του τη ζωή τον κατηγορούσαν ως βλάσφημο και αιρετικό. Επειδή έδειχνε μια ξεκάθαρη περιφρόνηση απέναντι στην Εκκλησία και αδιαφορούσε πλήρως για τις κυρώσεις σε βάρος του, έλεγαν ότι ο Φρειδερίκος αποκαλούσε τον Μωυσή, τον Μωάμεθ, ακόμα και τον Χριστό, απατεώνες.

Ο Σαλιμπένε, ένας άνθρωπος του Θεού και πιστός υποστηρικτής της παποσύνης, αυτό το θεώρησε μία επιπλέον απόδειξη ότι ο Φρειδερίκος ήταν επικίνδυνος. Ένα άλλο επιχείρημα σε βάρος της αξιοπιστίας του Σαλιμπένε είναι ότι ο μοναχός ουδέποτε συνάντησε τον Φρειδερίκο. Τον είχε δει μόνο φευγαλέα σε μια επίσκεψή του στην Πάρμα και δεν είχε την παραμικρή επαφή μαζί του. Έτσι, η πραγματεία του βασίστηκε μάλλον σε αφηγήσεις από δεύτερο χέρι ή ήταν καθαρή επινόηση.

Όμως, ο μοναχός δεν ήταν ο μόνος που απεχθανόταν τον Φρειδερίκο – ο πάπας Γρηγόριος Θ΄ τον είχε αποκαλέσει πρόγονο του Αντιχρίστου, ενώ ο ποιητής Δάντης έλεγε ότι ανήκε στην έκτη περιφέρεια της κόλασης, τον τελικό προορισμό των αιρετικών. Υπάρχουν όμως και άλλες περιπτώσεις αληθινών πειραμάτων. Έχει επιβεβαιωθεί ότι η φρικαλέα φύση των υποτιθέμενων πειραμάτων του Φρειδερίκου είναι αυτή ακριβώς που δικαιώνει τα επιχειρήματα περί της γνησιότητάς τους – ήταν τόσο φοβερά και τόσο ασυνήθιστα που οι λεπτομέρειες δεν μπορεί να είναι απλώς επινόηση. Τουλάχιστον στην περίπτωση των πειραμάτων για τη γλώσσα, ο Φρειδερίκος δεν ήταν ο μόνος ηγεμόνας που λέγεται ότι ενδιαφερόταν γι’ αυτό το πεδίο. Ο Αιγύπτιος φαραώ Ψαμμήτιχος Α΄ προφανώς έκανε ένα παρόμοιο πείραμα τον 6ο αιώνα π.Χ., όπως και ο βασιλιάς της Σκωτίας, Ιάκωβος Δ΄, στα τέλη του 15ου αιώνα.

Ο αυτοκράτορας ήταν πάτρωνας των τεχνών

Ήταν άραγε ο αυτοκράτορας ένα τέρας, όπως τον περιγράφουν τόσο συχνά; Σίγουρα, ακόμα και ο Σαλιμπένε, με τις ανοιχτές επικρίσεις του, δεν μπορούσε να αρνηθεί ότι ο Φρειδερίκος είχε και καλές πλευρές, ομολογώντας ότι ήταν γοητευτικός και ευφυής, φιλόπονος και ευγενικός. Το 1224 ο Φρειδερίκος ίδρυσε το Πανεπιστήμιο της Νάπολης Φεντέρικο Β΄, το οποίο ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ιδρυτή του, και ήταν γνωστός πάτρωνας των τεχνών και του πολιτισμού στην επικράτειά του και πέρα από αυτήν.

Ο Φρειδερίκος εισήγαγε επίσης πρακτικές σωστής υγιεινής στον στρατό του κατά τη διάρκεια ιατρικών διαδικασιών όπως η αφαίμαξη και σε ό,τι αφορούσε τη διατροφή και το πλύσιμο του σώματος. Αν και η έλλειψη πίστης εκ μέρους του προκαλούσε καχυποψία, ταυτόχρονα σήμαινε ότι ο Φρειδερίκος ήταν πολύ ανεκτικός σε σύγκριση με άλλους. Για παράδειγμα, όχι μόνο δεν εκτελούσε μουσουλμάνους όποτε παρουσιαζόταν η ευκαιρία, αλλά τους έπαιρνε στον στρατό του, ακόμα και στην προσωπική του φρουρά.

Με τον ίδιο τρόπο ο αυτοκράτορας χρησιμοποίησε Σικελούς Εβραίους, πολλοί από τους οποίους είχαν εκδιωχθεί από αλλού, ως μεταφραστές αραβικών και ελληνικών κειμένων, αναθέτοντας στη Σικελία τη συντήρηση των γραπτών της Ανατολής και τη διάδοσή τους στη Δυτική Ευρώπη. Όταν ο Φρειδερίκος πέθανε, μερικοί από τους υποστηρικτές του πίστευαν αληθινά ότι ο stupor mundi μπορεί να επέστρεφε στη ζωή. Ενώ η σαρκοφάγος του βρίσκεται στον καθεδρικό του Παλέρμο, μύθοι από τον 13ο αιώνα θεωρούν την Αίτνα ως τον τόπο της τελευταίας κατοικίας του αυτοκράτορα.

Σύμφωνα με μια ιστορία που θυμίζει τον θρύλο του βασιλιά Αρθούρου, ο Φρειδερίκος απλώς κοιμάται μέσα στο βουνό, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να επιστρέψει στον κόσμο. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Φρειδερίκος ήταν μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, κι έτσι παραμένει έως σήμερα, ενώ το άγαλμά του στην πλατεία του Τζέσι, της γενέτειράς του, αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών. Τέρας και τύραννος ή φωτισμένος και εκσυγχρονιστής, η αλήθεια για τα πειράματα του Φρειδερίκου δεν θα αποκαλυφθεί ποτέ – και προς το παρόν ο αυτοκράτορας παραμένει άγνωστος πίσω από τον θρύλο.

Του Willow Winsham

To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History στις 16/12/2019