Σχέδιο Μάρσαλ: Τα δολάρια που ανέστησαν την Ευρώπη και η πρώτη «τρόικα» στην Ελλάδα

«Κύριοι, δεν είναι ανάγκη να σας πω ότι η διεθνής κατάσταση είναι πολύ σοβαρή». Με αυτή τη δραματική φράση επιλέγει να ξεκινήσει την ομιλία του στο υπεραιωνόβιο πανεπιστήμιο Harvard ο 67χρονος νεοδιορισθείς Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών George Catlett Marshall Jr., γνωστός στη χώρα μας απλά ως Τζορτζ Μάρσαλ. Είναι πρωί της 5ης Ιουνίου 1947 και ο ανώτατος αξιωματούχος της αντίπερα όχθης του Ατλαντικού θέλει να καταδείξει με την ομιλία του την αναγκαιότητα ενός μεταπολεμικού σχεδίου βοήθειας προς την καθημαγμένη Ευρώπη.

Το «Σχέδιο Μάρσαλ», όπως έγινε γνωστό, αποτελούσε ένα ακόμα στρατήγημα της υπερδύναμης στο πλαίσιο δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού αναχώματος απέναντι στην εξάπλωση του κομμουνισμού. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι μπορεί να έχει λήξει από το 1945 ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά τώρα βρισκόμαστε στην έναρξη ενός νέου, ακήρυχτου, Ψυχρού Πολέμου, που για τα επόμενα 44 χρόνια θα οδηγήσει δύο μπλοκ χωρών (το Δυτικό με ηγέτιδα δύναμη τις ΗΠΑ και το Ανατολικό με επικεφαλής την αχανή Σοβιετική Ένωση) σε έναν αδυσώπητο γεωπολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό ανταγωνισμό.

Για να αντιληφθούμε ακόμη καλύτερα το πλαίσιο της εποχής θα πρέπει να προσθέσουμε δύο ακόμη στοιχεία: Πρώτον, το γεγονός ότι τρεις μήνες νωρίτερα, στις 12 Μαρτίου 1947, έχει δημοσιοποιηθεί το «δόγμα Τρούμαν» (από το όνομα του τότε προέδρου των ΗΠΑ Harry S. Truman), σύμφωνα με το οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παρείχαν γενναιόδωρη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην Ελλάδα και την Τουρκία, προκειμένου να μην κάνουν το… λάθος και προσχωρήσουν στη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ• και, δεύτερον, ότι μόλις τον Μάιο έχει ιδρυθεί, πάλι με πρωτοβουλία των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου (το γνωστό ΝΑΤΟ), που λίγα χρόνια αργότερα, στα μέσα του 1955, θα αποκτήσει ως αντίπαλο δέος τη Συνθήκη Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας (το επονομαζόμενο Σύμφωνο της Βαρσοβίας), το οποίο θα συνάψει η Σοβιετική Ένωση με τις χώρες του Ανατολικού μπλοκ.

Το Σχέδιο Μάρσαλ στην Ελλάδα

Δύο εβδομάδες μετά τη δημοσιοποίηση του Σχεδίου Μάρσαλ, 20 Ιουνίου του 1947, επικυρώνεται στην Αθήνα η επίσημη συμφωνία παροχής βοήθειας από τη σύμμαχο υπερδύναμη προς τη χώρα μας, που μπορεί μεν να απελευθερώθηκε από τον κατακτητή, τώρα όμως σπαρασσόταν από ανοικτό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ δεξιών και αριστερών πεποιθήσεων ένοπλων ομάδων• επισήμως, μεταξύ του Εθνικού Στρατού και των αντάρτικων δυνάμεων του Δημοκρατικού Στρατού, που τελούσε υπότον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος.

Για τους περισσότερους ιστορικούς, αυτή η σύρραξη θεωρείται η πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου παγκοσμίως. Αυτό και μόνο αρκούσε για να εγκύψει ο Αμερικανός πρόεδρος Χάρι Τρούμαν στη χώρα μας. Η σχετική συμφωνία υπογράφεται από τον υπουργό Εξωτερικών Κωνσταντίνο Τσαλδάρη και τον πρεσβευτή των ΗΠΑ στην ελληνική πρωτεύουσα, Lincoln MacVeagh.

Πρώτο μέλημα των τεχνοκρατών που αφίχθησαν από την Ουάσιγκτον ήταν να δημιουργήσουν έναν νέο θεσμό, τον Οργανισμό Εξωτερικού Εμπορίου, ώστε να ρυθμίζονται
καλύτερα οι εισαγωγές και οι εξαγωγές προϊόντων. Διοικητής ορίστηκε ένας Αμερικανός, ο οποίος εξέδιδε και τις απαραίτητες άδειες. Το άμεσο ζήτημα που προέκυψε ήταν ποιοι θα τις πάρουν.

Όπως αναφέρουν οι δημοσιογράφοι Χρίστος Βασιλόπουλος και Δημήτρης Πετρόπουλος στο βιβλίο τους «Ένοχοι και Αθώοι» (εκδόσεις Πατάκη), πρώτοι στη λίστα των ενδιαφερομένων ήταν… οι μαυραγορίτες, που είχαν πλουτίσει στην Κατοχή εκμεταλλευόμενοι την πείνα του λαού.

Χαστούκισε υπουργό

Οι επιτετραμμένοι όμως είχαν άλλα σχέδια. Ζήτησαν τις λίστες των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνταν πριν από τον πόλεμο, ώστε να πάρουν αυτοί και πάλι στα χέρια τους το εμπόριο. Οι πιέσεις των μαυραγοριτών ήταν ασφυκτικές• όχι προς τους ξένους τεχνοκράτες, που ήταν απλησίαστοι, αλλά προς τους Έλληνες πολιτικούς, που ήταν συνηθισμένοι να εκχωρούν παρόμοιες διευκολύνσεις.

Στον Τύπο διέρρευσε ότι ένας Αμερικανός αξιωματούχος έφτασε στο σημείο να χαστουκίσει υπουργό της κυβέρνησης επειδή ο τελευταίος επέμενε να δοθεί άδεια σε έναν μαυραγορίτη. Κυκλοφόρησε δε και η φήμη ότι ο υπουργός έδειξε… υποδειγματική γενναιοψυχία. Δέχτηκε στωικά το χαστούκι κι έκανε ένα ακριβό δώρο στη σύζυγο του ξένου επιβλέποντα.

Στο επεισόδιο δεν υπήρχαν μάρτυρες, άρα η αλήθεια του δημοσιεύματός ελέγχεται. Γεγονός, πάντως, είναι ότι το χαστούκι θα μπορούσε να είχε πέσει χωρίς καμία συνέπεια για εκείνον που το έδωσε! Ένας άλλος τρόπος που επελέγη για να ελέγχεται ο προορισμός των χρημάτων του σχεδίου Μάρσαλ (αλλά και του δόγματος Τρούμαν) ήταν να εγκατασταθούν επίτροποι σε κάθε υπουργείο – σας θυμίζει κάτι;

Εννοείται πως αυτοί είχαν σε κάθε περίπτωση και τον τελικό λόγο. Κάποτε ένας υπουργός ρώτησε τον Αμερικανό σύμβουλο: «Δηλαδή αυτό σημαίνει ότι εγώ τώρα δεν μπορώ να αποφασίσω χωρίς την έγκρισή σου;» και εκείνος του απάντησε με τον πιο φυσιολογικό τρόπο «yes». Οι αξιωματούχοι και οι δημοσιογράφοι που επισκέπτονταν την Ελλάδα έμεναν έκπληκτοι με την έκταση της διαφθοράς και της ολιγωρίας που κυριαρχούσε στη δημόσια διοίκηση και δεν εμπιστεύονταν καμία δημόσια υπηρεσία. Παντού ασκούσαν επιτήρηση.

Επενδύσεις σε πλοία και ενέργεια

Για να αναγεννηθεί η ελληνική ναυτιλία, χορηγήθηκαν χαμηλότοκα δάνεια ώστε να αγοραστούν σε δελεαστική τιμή τα πρώτα περίπου 100 φορτηγά πλοία τύπου Λίμπερτι από πλοιοκτήτες. Οι Αμερικανοί πρότειναν να φορολογηθούν τα κέρδη που θα προέκυπταν, ώστε να υπάρξει όφελος για το ταλαιπωρημένο κράτος. Το ελληνικό δαιμόνιο όμως έβαλε το ιδιωτικό όφελος πάνω από το δημόσιο κι έτσι με διάφορα κόλπα δεν εισπράχθηκε ούτε μία δραχμή.

Δόθηκε, ωστόσο, δουλειά σε χιλιάδες ναυτικούς που μπάρκαραν χωρίς δεύτερη σκέψη. Με τα δολάρια που ήρθαν αποκαταστάθηκαν επίσης οι κατεστραμμένες τηλεπικοινωνίες, δημιουργήθηκε ενιαίο σύστημα παραγωγής και παροχής ηλεκτρικής ενέργειας (το 1950 ιδρύθηκε η ΔΕΗ), αποκαταστάθηκε το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, δόθηκε βάρος στην εξάλειψη της ελονοσίας, της φυματίωσης και του τύφου, ενώ από την αρχή προτάθηκε η αλλαγή του φορολογικού συστήματος και η διοικητική μεταρρύθμιση σε πολλαπλά επίπεδα.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο προϋπολογισμός που κατέθεσε το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης για το έτος 1948 προέβλεπε έλλειμμα της τάξης του 45% του ΑΕΠ. Οι Αμερικανοί, μόλις τον βλέπουν, τον επιστρέφουν αυθωρεί – όπως έχει συμβεί τα τελευταία μνημονιακά χρόνια στη χώρα μας, μέχρι να φθάσαμε στο σημείο να συνεργαζόμαστε μαζί με τους δανειστές μας για την κατάρτισή του.

Απαιτούν την ισοσκέλισή του, η οποία πράγματι τους επόμενους μήνες του 1948 τηρήθηκε ευλαβικά, καθώς οι ξένοι σύμβουλοι δεν επέτρεψαν ούτε για μια στιγμή να υπάρξουν οι συνηθισμένες σε τέτοιες περιπτώσεις παρεκκλίσεις. Ήταν η μία και μοναδική φορά στα χρονικά της σύγχρονης ιστορίας που ο ελληνικός προϋπολογισμός δεν βγήκε ελλειμματικός ούτε πριν ούτε μετά την ψήφισή του – χωρίς τερτίπια, οικονομικές αλχημείες και πειραγμένα οικονομικά στοιχεία.

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «All About History», που κυκλοφορεί μία φορά τον μήνα με το «Eθνος της Κυριακής»