Λεονάρντο Ντα Βίντσι: Ηταν πράγματι ιδιοφυΐα;

Εδώ και αιώνες ο Λεονάρντο ντα Βίντσι γοητεύει τον κόσμο σαν ένας πολυμαθής που δημιούργησε μοναδικά έργα τέχνης, επινόησε φανταστικές ιπτάμενες μηχανές και αποκάλυψε μυστικά για το σώμα και, γενικότερα, για τον κόσμο. Η φήμη του ενέπνευσε τον Dan Brown να γράψει τον Κώδικα ντα Βίντσι και γέννησε ένα σωρό άλλες υπερβολικές θεωρίες. Είναι μια απίστευτη κληρονομιά για έναν άνθρωπο που στη διάρκεια της καριέρας του δεν ζωγράφισε ούτε 20 πίνακες, δεν ολοκλήρωσε κανένα γλυπτό και άργησε πολύ να αποκτήσει φήμη στην εποχή του.

Άφησε πάντως πίσω του πολλά προσωπικά ημερολόγια και σημειώσεις γεμάτες από επιστημονικές παρατηρήσεις και ιδέες για εφευρέσεις, αν και ελάχιστες από τις εμπνεύσεις του προχώρησαν πέρα από το αρχικό σχέδιο. Σύμφωνα με τους σύγχρονους μηχανικούς, οι περισσότερες από αυτές ήταν ανεφάρμοστες. Για ποιον λόγο λοιπόν ο ντα Βίντσι θεωρείται τόσο σπουδαίος; Το αξίζει άραγε πραγματικά; 

Μια ένδειξη της διαστρεβλωμένης άποψης που έχουμε γι’ αυτόν, είναι ότι αποκαλούμε έναν καλλιτέχνη «ντα Βίντσι». Ο Λεονάρντο γεννήθηκε το 1452 στο Αντσιάνο, ένα χωριουδάκι κοντά στην κωμόπολη Βίντσι της Τοσκάνης. Ήταν νόθος γιος του εύπορου συμβολαιογράφου Πιέρο ντ’ Αντόνιο ντα Βίντσι και κάποιας Κατερίνας που πιθανολογείται ότι ήταν χωρική ή υπηρέτρια. Αν και στην αναγεννησιακή Ιταλία τα νόθα παιδιά δεν ήταν ντροπή, υπήρχαν κάποιοι νομικοί περιορισμοί.

Επειδή λοιπόν δεν μπορούσε να πάρει το επώνυμο του πατέρα του, λεγόταν απλώς Λεονάρντο. Όταν ενηλικιώθηκε, ζήτησε από τον Πιέρο να αποκτήσει τον τίτλο «ντα Βίντσι» για να διαφέρει από άλλους συνονόματους Τοσκανούς καλλιτέχνες. Ο πατέρας του συμφώνησε, αν και το «ντα Βίντσι» δεν ήταν νόμιμο όνομα και η οικογένειά του το είχε απλώς υιοθετήσει ως διακριτικό. Όταν ο Λεονάρντο πήγε στο Μιλάνο συστηνόταν ως «Λεονάρντο ο Φλωρεντίνος», αλλά το παλιό του όνομα είχε πια κολλήσει.

Ο Λεονάρντο στάθηκε τυχερός που ο Πιέρο τον είχε αναγνωρίσει και, μάλιστα, όταν ήταν πέντε χρονών ο πατέρας του τον πήρε μαζί του στη Φλωρεντία. Ο Λεονάρντο δεν μπορούσε να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του επειδή ήταν νόθος κι έτσι έμαθε μόνο γραφή και τα στοιχειώδη μαθηματικά.

Το 1466 ο Πιέρο είχε πλέον διακρίνει το ταλέντο του 14χρονου γιου του κι έτσι τον στέλνει να μαθητεύσει δίπλα στον Αντρέα ντελ Βερόκιο, έναν φημισμένο καλλιτέχνη και προστατευόμενο της οικογένειας των Μεδίκων. Κοντά του ο ντα Βίντσι εκτός από ζωγραφική και γλυπτική, διδάχτηκε μεταλλοτεχνία και μηχανική και καθώς μάθαινε γρήγορα άρχισε να ξεπερνά τον δάσκαλό του. Λέγεται μάλιστα ότι ο άγγελος που ζωγράφισε ο ντα Βίντσι για το έργο του Βερόκιο Η Βάπτιση του Χριστού ήταν τόσο υπέροχος που ο δάσκαλός του δεν ξανάπιασε πινέλο.  

«Αυτό που πάνω απ’ όλα δηλώνει τη δίψα του ντα Βίντσι για γνώση είναι τα ανατομικά του σχέδια»

Ο Βερόκιο επέμενε ότι οι μαθητές του έπρεπε να ζωγραφίζουν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια και δίδαξε τον ντα Βίντσι ανατομία για να απεικονίζει καλύτερα το ανθρώπινο σώμα. Ο ντα Βίντσι ανέλυσε διάφορες πλευρές του ανθρώπινου σώματος, από τον σκελετό μέχρι έμβρυα και τα ανατομικά του σχέδια είναι λεπτομερή και εξίσου συναρπαστικά με τα έργα τέχνης του.

Χάρη στα σχέδιά του για την καρδιά των βοοειδών και των χοίρων, αλλά και την καρδιά ενός 100χρονου άνδρα αργότερα, παρατήρησε τη λειτουργία της καρδιάς, κάτι αδιανόητο για την ιατρική σκέψη της εποχής. Περιέγραψε λεπτομερώς ότι η καρδιά ήταν ένας μυς με τέσσερις θαλάμους και ότι οι αρτηριακές βαλβίδες ανοιγόκλειναν λόγω της ροής του αίματος.

Η ανάλυσή του τον οδήγησε να περιγράψει για πρώτη φορά τη στεφανιαία νόσο. Αυτό όμως που πάνω απ’ όλα φανερώνει τη δίψα του ντα Βίντσι για γνώση είναι τα ανατομικά του σχέδια. Επειδή ο διαμελισμός των ζώων δεν τον ικανοποιούσε, κατάφερε να βρίσκει πτώματα και να τα ανατέμνει για την έρευνά του. Τότε δεν υπήρχε τρόπος συντήρησης των πτωμάτων και το γεγονός ότι ο ντα Βίντσι ήταν πρόθυμος να ανέχεται την αποκρουστική μυρωδιά της σήψης δείχνει πόσο σοβαρά αντιμετώπιζε το ερευνητικό του έργο. 

Ταυτόχρονα όμως δείχνει κι έναν άνθρωπο που εύκολα μπορούσε να χάσει τον ειρμό του. Ο αρχικός σκοπός του ήταν να βελτιώσει την ακρίβεια των πινάκων του αλλά τελικά τον απορρόφησαν οι προσπάθειές του να κατανοήσει τη βιολογία. Αυτό ήταν ένα μοτίβο που θα τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή, με αποτέλεσμα πολλά έργα του να μείνουν ημιτελή.

Πέρασαν ολόκληρα χρόνια μέχρι να ολοκληρώσει ακόμα και τα γνωστότερα έργα του, τη Μόνα Λίζα και τον Μυστικό Δείπνο. Από τη μελέτη των πολλών κωδίκων του που διασώζονται διαπιστώνεται ότι τα ενδιαφέροντα του ντα Βίντσι άλλαζαν συνεχώς και πέρασαν αιώνες μέχρι να συγκεντρωθούν τα διάφορα σκόρπια σχέδια και χειρόγραφά του.

Το μεγαλύτερο, ο Ατλαντικός Κώδικας, περιέχει πάνω από 1.000 χειρόγραφα του ντα Βίντσι που πραγματεύονται ένα πλήθος θεμάτων, από υδραυλική και μαθηματικά, μέχρι αστρονομία και βοτανική. Σε ένα σημειωματάριο δίνει εντολή στον εαυτό του: «Περιέγραψε τι είναι το φτέρνισμα, τι είναι το χασμουρητό, η επιληψία, ο ιδρώτας, η κόπωση, η πείνα, ο ύπνος, η δίψα, η λαγνεία».

Οι κώδικες παρέχουν μια συναρπαστική εικόνα της σκέψης ενός ανθρώπου που μπορούσε να συλλαμβάνει μοναδικές και ασυνήθιστες ιδέες σε μια σελίδα και στην επόμενη να σημειώνει τη λίστα με τα ψώνια του. Ο ντα Βίντσι είχε επίγνωση της αναβλητικότητάς του. Σίγουρα, η μεγαλύτερη δύναμή του ήταν και η αιτία της μεγαλύτερης αδυναμίας του – ένα μυαλό που μπορούσε να συλλάβει απίθανα πράγματα και ταυτόχρονα τον εμπόδιζε να τα ολοκληρώνει. Το πάθος για γνώση και η τελειομανία κυριαρχούσαν απόλυτα στη ζωή του. Δούλευε με ανορθόδοξο τρόπο, περνώντας ολόκληρες μέρες νηστικός και ξάγρυπνος και μετά σταματούσε για πολλές μέρες προκειμένου να αναλύσει σε βάθος το έργο του. 

Αν και διατήρησε το ενδιαφέρον του για την ανατομία σε όλη του τη ζωή, ο ντα Βίντσι εγκατέλειψε τον Βερόκιο το 1478. Δύο χρόνια νωρίτερα τον είχαν κατηγορήσει για σοδομισμό σε βάρος μαθητή του, μαζί με άλλους τρεις άνδρες. Τελικά όλοι τους απαλλάχθηκαν, αλλά ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να παρέμεινε κρατούμενος για τουλάχιστον ένα σύντομο διάστημα. Στη φυλακή θα είχε τον χρόνο να αναλογιστεί την ενδεχόμενη τιμωρία που κυμαινόταν από πρόστιμο μέχρι κάψιμο στην πυρά. Το περιστατικό αυτό τον επηρέασε σε βάθος. Το 1482 μετακόμισε στο Μιλάνο επειδή φοβόταν ότι η φήμη του είχε αμαυρωθεί στη Φλωρεντία.

Όταν πληροφορήθηκε ότι ο Λουντοβίκο Σφόρτσα, ο κυβερνήτης του Μιλάνου, χρειαζόταν πολεμικές μηχανές για την άμυνα της πόλης, του έγραψε περιγράφοντας με λεπτομέρεια κινητές γέφυρες, κανόνια και θωρακισμένα οχήματα. «Ξέρω τρόπους για να καταστρέψω κάθε φρούριο ή οχυρό, έστω κι αν είναι φτιαγμένο πάνω βράχο», έγραψε.

«Ο ντα Βίντσι έκανε πολλές προσπάθειες να σχεδιάσει ιπτάμενες μηχανές»

Ο Σφόρτσα έγινε πάτρωνας του ντα Βίντσι χωρίς ωστόσο να του αναθέσει την υλοποίηση  κάποιας από τις στρατιωτικές του ιδέες, τον έβαλε απλώς να επιδιορθώσει έξι υδραυλικές εγκαταστάσεις. Αργότερα σχεδίαζε πομπές για την αυλή του Μιλάνου και ζωγράφιζε πορτρέτα.   

Η δουλειά ήταν εφήμερη και έτσι ο ντα Βίντσι έβρισκε χρόνο να ασχολείται με τα σχέδιά του, που περιλάμβαναν την κατασκευή μηχανισμών. Μελετούσε τη λειτουργία του πιστονιού, της τροχαλίας και των ρουλεμάν και γέμιζε τα σημειωματάριά του με ιδέες για εξωφρενικά έργα μηχανικής, όπως άρματα μάχης και πολιορκητικές μηχανές. Τα τελευταία χρόνια οι μηχανικοί που προσπάθησαν να τα κατασκευάσουν κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν θα λειτουργούσε κανένα.

Οι ταχύτητες στο θωρακισμένο όχημα ήταν σχεδιασμένες για να λειτουργούν η μία σε βάρος της άλλης. Κάποιοι πιστεύουν ότι το λάθος αυτό ήταν εσκεμμένο, ίσως ένας τρόπος προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας του. Άλλοι το ερμηνεύουν σαν εσκεμμένη δολιοφθορά από έναν άνθρωπο που κατά βάθος ήταν ειρηνιστής. Ο ντα Βίντσι έκανε πολλές προσπάθειες να σχεδιάσει ιπτάμενες μηχανές. Η πρώτη ήταν ένας έλικας, το λεγόμενο ελικόπτερο του ντα Βίντσι, το 1483. Τέσσερις άνθρωποι θα στέκονταν στη βάση του έλικα και θα περιστρέφονταν μέχρις ότου συγκεντρωθεί αρκετή ενέργεια για να απογειωθούν. Οι σύγχρονοι μηχανικοί έχουν αποφανθεί ότι το βάρος θα το εμπόδιζε να απογειωθεί.

Μια άλλη ιπτάμενη μηχανή του 1485 είναι γνωστή ως ορνιθόπτερο και σχεδιάστηκε αφού ο ντα Βίντσι παρακολούθησε για μήνες το πέταγμα των πουλιών. Ο πιλότος έπρεπε να είναι ξαπλωμένος μπρούμυτα και να τραβά με χέρια και πόδια τους μοχλούς που λειτουργούσαν σαν φτερά. Περιττό να πούμε ότι δεν θα λειτουργούσε ούτε αυτή. Αυτό πάντως δεν σημαίνει ότι όλα τα σχέδια του Λεονάρντο ήταν λάθος. Το 1485 σχεδίασε ένα αλεξίπτωτο με το οποίο «ένας άνθρωπος θα μπορεί να πέφτει από μεγάλο ύψος χωρίς να παθαίνει τίποτα». Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πολύ βαρύ καθώς αποτελείται από ένα ξύλινο πλαίσιο σε σχήμα πυραμίδας τυλιγμένο καλά με λινό πανί. Ωστόσο, το 2000, ο Βρετανός Έιντριαν Νίκολας κατασκεύασε το αλεξίπτωτο του ντα Βίντσι σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο και απέδειξε ότι λειτουργούσε. 

Μια άλλη εφεύρεση που αποδεικνύει τις γνώσεις του στη μηχανική ήταν το αυτόματον που σήμερα είναι γνωστό ως το «ρομπότ του Λεονάρντο». Μια τροχαλία και ένα σύστημα με σχοινιά του επέτρεπαν να κινεί ανεξάρτητα τα χέρια και το κεφάλι του αλλά και να κάθεται. Το 2002 ο ρομποτιστής Μαρκ Ρόσχαϊμ κατασκεύασε ένα αντίγραφο με βάση τα σχέδια του καλλιτέχνη.

Το 1499 η γαλλική εισβολή στο Μιλάνο ανέτρεψε τον Σφόρτσα και ο ντα Βίντσι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη. Κατέληξε στη Βενετία και εκεί συνέλαβε την ιδέα μιας αναπνευστικής συσκευής για την πραγματοποίηση υποβρύχιων επιθέσεων στη διάρκεια πολιορκίας. Επινόησε επίσης μια στολή με καλαμένιους σωλήνες συνδεδεμένους σε μια σχεδία σε σχήμα καμπάνας που θα επέπλεε επιτρέποντας στον δύτη να αναπνέει. Το 2003 ο Ζακί Κοζάν απέδειξε ότι η συσκευή μπορούσε να λειτουργήσει, αλλά μόνο στα ρηχά.

«Αν και η ζωή του ήταν μάλλον μοναχική, κέρδισε τον θαυμασμό μερικών από τους σημαντικότερους ανθρώπους της εποχής του, όπως του Σφόρτσα»

Με εξαίρεση το αυτόματον, ο ντα Βίντσι δεν προσπάθησε να κατασκευάσει κάποιο από τα σχέδιά του. Δεν είχε ούτε το εργαστήριο ούτε τα μέσα για να εφαρμόσει τις ιδέες του. Αν και ιδιαίτερα παρατηρητικός, δεν μπορούσε να συλλάβει την έννοια της τριβής και άλλων αρχών που απαιτούνταν για την εφαρμογή τους. Δεν κοινοποιούσε τα σχέδιά του αλλά τα έκρυβε μέσα στα σημειωματάριά του προκειμένου να τα μελετά μόνος.

Ίσως είναι καλύτερο να αντιμετωπίζουμε τις «εφευρέσεις» του ντα Βίντσι ως μέσον για την καταγραφή ή την κατανόηση των μελετών του. Εξάλλου, το θωρακισμένο του όχημα βασιζόταν στο καβούκι μιας χελώνας και οι ιπτάμενες μηχανές του στην παρατήρηση και τις αναλύσεις του πάνω στο φτέρωμα των πουλιών. Ακόμα και ο ιππότης-ρομπότ ήταν μια λογική προέκταση των ανατομικών σπουδών του.

Σίγουρα, ο ντα Βίντσι σκεφτόταν πολύ μπροστά από την εποχή του. Μετά τη Βενετία, ο ντα Βίντσι έζησε ανάμεσα στο Μιλάνο και τη Φλωρεντία και στο διάστημα αυτό του ανέθεσαν να ζωγραφίσει, μεταξύ άλλων, τη Μάχη του Ανγκιάρι – το περίφημο ημιτελές έργο που αναφέρεται ως ο «χαμένος Λεονάρντο».

Το 1513 ζούσε στο Βατικανό υπό την πατρωνία του Πάπα Λέοντα Ι΄. Δύο μόλις χρόνια αργότερα δημιούργησε ένα άλλο αυτόματον, ένα λιοντάρι, για να το δωρίσει στον βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκο Α΄. Όπως ο ιππότης, έτσι και το λιοντάρι μπορούσε να κινείται, ανοίγοντας το στήθος του για προσφέρει στον βασιλιά κρίνα – το σύμβολο της γαλλικής μοναρχίας. Ο Φραγκίσκος εντυπωσιάστηκε και το 1516 τον κάλεσε να μείνει σε ένα κτήμα κοντά στο Σατό ντ’ Αμπουάζ. Εκεί ο Λεονάρντο σχεδίαζε γιορτές για την αυλή και ασχολήθηκε με την επίλυση γεωμετρικών γρίφων. Πέθανε στη Γαλλία το 1519 και σύμφωνα με τον θρύλο ο βασιλιάς του κρατούσε το κεφάλι την ώρα που πέθαινε.

«Χάρη στο κοφτερό μάτι του και την απύθμενη περιέργειά του, ο ντα Βίντσι παρατήρησε στοιχεία από τον φυσικό κόσμο»

Ο Φλωρεντινός άφησε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του, μαζί με τα χιλιάδες σχέδια και τις σημειώσεις του, στον πιστό μαθητή του, Φραντσέσκο Μέλτσι. Όσο ζούσε ο Μέλτσι, πίστευε ότι το έργο του δασκάλου του έπρεπε να δημοσιευθεί για να γίνει γνωστό σε όλο τον κόσμο, αλλά δυστυχώς δεν κατάφερε να ταξινομήσει την τεράστια συλλογή από το έργο του Λεονάρντο. Μετά τον θάνατο του Μέλτσι, ο γιος του κληρονόμησε τα χειρόγραφα χωρίς να αντιλαμβάνεται την ανεκτίμητη αξία τους.

Τα πούλησε τμηματικά κι έτσι διασκορπίστηκαν σε όλη την Ευρώπη παραμένοντας στην αφάνεια για πάνω από 200 χρόνια. Αυτός ήταν ο λόγος που το έργο του Λεονάρντο δεν επηρέασε τη μηχανική και τη φυσική φιλοσοφία. Κατά πόσον, επομένως, ο ντα Βίντσι πρέπει να θεωρείται ιδιοφυΐα; Σίγουρα υπήρξε ένας πρωτοπόρος ζωγράφος, από το απαλό σφουμάτο της Μόνα Λίζα μέχρι τον επιβλητικό Μυστικό Δείπνο στην τραπεζαρία της μονής της Κεχαριτωμένης Μαρίας στο Μιλάνο που φιλοτεχνήθηκε με τέμπερα και λάδι σε γκέσο, πίσσα και μαστίχα. Με τη συμβολή του στη maniera moderna επηρέασε γενιές μελλοντικών καλλιτεχνών. Ενώ ο Μιχαήλ Άγγελος πάσχιζε να απαθανατίσει την ιδανική ομορφιά, ο ντα Βίντσι στόχευε στην αναπαράσταση της πραγματικότητας. 

Ο ντα Βίντσι έζησε σε μια εποχή όπου τέχνη και επιστήμη ήταν ένα. Χάρη στο κοφτερό μάτι του και την απύθμενη περιέργειά του παρατήρησε στοιχεία από τον φυσικό κόσμο, από την εσωτερική λειτουργία του ανθρώπινου σώματος μέχρι μια στοιχειώδη κατανόηση της φυσικής. Τα σχέδιά του χαρακτηρίζονται περισσότερο ως επινοήσεις παρά εφευρέσεις, αν και αρκετά ήταν πιο εξελιγμένα από άλλα. Όμως, η ικανότητά του να παρατηρεί τον κόσμο με τόσο ζωντανές λεπτομέρειες είναι πράγματι μοναδική κι έτσι ο Λεονάρντο χαρακτηρίζεται επάξια ως ιδιοφυΐα.
 

Της Jessica Leggett

To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «All About History» (10/2018), που κυκλοφορεί μία φορά τον μήνα με το «Εθνος της Κυριακής»