Μεσαίωνας: Ολα όσα θα θέλατε να ξέρετε, αλλά φοβόσασταν να ρωτήσετε

Τι ακριβώς ήταν ο Μεσαίωνας;

Ο «Σκοτεινός Αιώνας», όπως χαρακτηρίζεται ο Μεσαίωνας, είναι ένας όρος που σήμερα θεωρείται εν γένει απαρχαιωμένος και ανακριβής. Από παλιά πίστευαν ότι η Ευρώπη πέρασε σε μια τεχνολογική, πολιτιστική και κοινωνική οπισθοδρόμηση μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά τον 4ο αιώνα, γι’ αυτό και η εποχή έχει χαρακτηριστεί ως «σκοτεινός αιώνας». Ένας άλλος λόγος γι’ αυτόν τον καθόλου κολακευτικό χαρακτηρισμό οφείλεται στην έλλειψη τεκμηριωμένων στοιχείων από τη συγκεκριμένη περίοδο. Ωστόσο, νεότερες έρευνες έχουν αποκαλύψει ότι η ερμηνεία αυτής της εποχής ως βάρβαρης και απολίτιστης είναι τελείως άδικη. Σήμερα οι ιστορικοί προτιμούν να τη χαρακτηρίζουν Πρώιμο Μεσαίωνα ή Πρώιμη Μεσαιωνική Εποχή, αφήνοντας πίσω τους τα ανακριβή συμπεράσματα περί σκότους. Μερικοί θεωρούν ότι ο «Σκοτεινός Αιώνας» έλαβε τέλος με την έλευση της Μεσαιωνικής Θερμής Περιόδου το 900, άλλοι όμως πιστεύουν (όπως κι εμείς εδώ) ότι κράτησε ως τις αρχές της Αναγέννησης τον 14ο αιώνα.

Πόσο γρήγορα κατέρρευσε η ρωμαϊκή αυτοκρατορία;

Σύμφωνα με το ρητό, η Ρώμη δεν χτίστηκε μέσα σε μία μέρα, ούτε έπεσε μέσα σε μία μέρα. Η πάλαι ποτέ πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δέχτηκε αναρίθμητες επιθέσεις και η πτώση της ήταν ένας σταδιακός οικονομικός και κοινωνικός εκφυλισμός μιας πάλαι ποτέ κατακτητικής δύναμης και όχι ένα και μοναδικό καταστροφικό γεγονός. Ως τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί μια ξεχωριστή σημαντική στιγμή, η άλωση της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410, όταν η Αιώνια Πόλη λεηλατήθηκε από ξένους εισβολείς. Εκείνη την περίοδο η αυτοκρατορία είχε ήδη χωριστεί στα δύο και τώρα η Κωνσταντινούπολη ήταν η πιο ακμάζουσα από τις ρωμαϊκές πόλεις. Η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρέπαιε μέχρι το 476, όταν ο τελευταίος αυτοκράτορας, Ρωμύλος Αύγουστος, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τον Οδόακρο, τον πρώτο Γότθο αυτοκράτορα της Ιταλίας. Στο μεταξύ, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία άνθησε έως το 1453, χωρίς ωστόσο να αποκτήσει σημαντικά εδαφικά οφέλη στην Ευρώπη – απεναντίας, επεκτάθηκε στη Μικρά Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Στο μεταξύ, η Δυτική και Κεντρική Ευρώπη ήταν πλέον διαιρεμένες και εκεί κυριαρχούσαν διάφορες πολεμοχαρείς φατρίες, όπως οι Βησιγότθοι, οι Σλάβοι, οι Οστρογότθοι, οι Βάνδαλοι, οι Άγγλοι και οι Σάξονες. Για πολλούς ιστορικούς αυτό σήμανε την αρχή του Μεσαίωνα – ήταν όμως μια τόσο «σκοτεινή εποχή» όπως τείνουμε να πιστεύουμε;

Κατά πόσο η καθολική εκκλησία στάθηκε εμπόδιο στην πρόοδο της γνώσης;

Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και η συρρίκνωση των κελτικών περιοχών έστρωσαν τον δρόμο για την κυριαρχία του χριστιανισμού στην Ευρώπη. Ο παγανισμός υπήρχε ακόμα, αλλά εκεί όπου κυριάρχησε η Εκκλησία δεν πήρε στα χέρια της μόνο τον έλεγχο της θρησκείας, αλλά και της φιλοσοφίας, των ηθών, της πολιτικής, των τεχνών και της παιδείας. Γι’ αυτό και έχει επικριθεί για την παρεμπόδιση της προόδου εκείνη την εποχή, αφού προέτασσε αυστηρούς κανόνες για τη μάθηση. Οι επίσκοποι και οι ιερείς δίδασκαν ανάγνωση και γραφή λατινικών μόνο στις ανώτερες τάξεις κι έτσι το κύριο σφάλμα του συστήματος ήταν ότι οι χωρικοί και σχεδόν όλες οι γυναίκες δεν είχαν τις ευκαιρίες για εκπαίδευση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάποιοι δεν μορφώνονταν. Τον 9ο αιώνα ο Καρλομάγνος, ο ηγεμόνας της Καρολίγγειας Αυτοκρατορίας, αποφάσισε ότι κάθε καθεδρικός έπρεπε να έχει δική του σχολή, συνειδητοποιώντας ότι η παιδεία ήταν 
το κλειδί της ισχύος. Τελικά, η Εκκλησία δεν εμπόδισε την εξέλιξη της γνώσης, απλώς έπεισε τον κόσμο να παίξει με τους κανόνες της, οι οποίοι επιβράδυναν αλλά δεν εκμηδένισαν την πρόοδο της σκέψης. Υπήρξε κάποια ένταση με τους αποκαλούμενους αιρετικούς, αυτή όμως θα κυριαρχούσε κυρίως κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Το ότι η Εκκλησία παρεμπόδισε την ελεύθερη σκέψη είναι μια άποψη παραπλανητική και ανακριβής, που εξαπλώθηκε την περίοδο του Διαφωτισμού, κατά τον 18ο αιώνα.

Είναι αλήθεια ότι κανείς δεν ζούσε σε πόλεις;

Εκ των υστέρων, είναι εύκολο να πιστέψουμε ότι η πτώση της Ρώμης σήμανε το τέλος των πολιτισμένων αστικών κέντρων και τις απαρχές μιας βαρβαρικής Ευρώπης ρημαγμένης από τον πόλεμο. Η πόλη της Ρώμης ήταν σκιά του πρότερου εαυτού της και δεν υπήρξε πρωτεύουσα μετά τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας. Παρά την απόστασή τους από το ιστορικό κέντρο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πόλεις όπως η Ραβέννα και η Φλωρεντία συνέχισαν να λειτουργούν ομαλά και διατήρησαν –εν μέρει τουλάχιστον– το μεγαλείο που είχαν τις μέρες της αυτοκρατορίας. Πάντως, είναι αλήθεια ότι πολλοί υιοθέτησαν έναν πιο νομαδικό τρόπο ζωής – οι Ούννοι υπήρξαν ένα προφανές παράδειγμα, εισβάλλοντας ορμητικά από την Ασία το 445. Με επικεφαλής τον διαβόητο Αττίλα, οι βίαιες επιθέσεις τους εμπόδισαν για αιώνες την ανάπτυξη σημαντικών οικισμών στην Ανατολική Ευρώπη. Η τακτική τους να καταστρέφουν τα πάντα στον διάβα τους αντί να δημιουργούν οικισμούς ήταν ένας βασικός λόγος για την απουσία πόλεων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για τους Βίκινγκς στη Βόρεια Ευρώπη – εκείνοι όμως, παρά την τάση τους για λεηλασίες, δημιούργησαν μόνιμες εγκαταστάσεις στο Γιορκ και το Δουβλίνο, μεταξύ άλλων. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, οι γερμανικές ορδές συνήθιζαν να κατασκευάζουν οχυρά, αλλά όχι πόλεις, για εμπορικούς λόγους. Με όλους αυτούς τους πολέμους, το χτίσιμο των πόλεων έπαιρνε πολύ χρόνο. Τον 13ο αιώνα πόλεις όπως το Λονδίνο, το Παρίσι και η Κολονία είχαν γίνει σημαντικά εμπορικά κέντρα κι έτσι γνώρισαν οικιστική ανάπτυξη.

Πίστευαν όλοι ότι η γη είναι επίπεδη;

Ας απομυθοποιήσουμε μια άποψη: η Καθολική Εκκλησία ουδέποτε δίδαξε την άποψη ότι η Γη ήταν επίπεδη. Συγκεκριμένα, δεν υπάρχει κανένα απολύτως στοιχείο που να υποδηλώνει ότι τον Μεσαίωνα ο κόσμος πίστεψε ποτέ ότι αυτό ήταν αλήθεια. 

Υπήρξαν εξελίξεις στην Ιατρική;

Η ενθάρρυνση της Εκκλησίας για θεραπείες μέσω προσευχών εμπόδισε τους μελετητές να ανακαλύψουν τρόπους πρόληψης ασθενειών, ενώ σύμφωνα με την κοινή αντίληψη οι ασθένειες ήταν τιμωρία από τον Θεό. Ωστόσο, μια σχετική πρόοδος υπήρξε, έστω κι αν σε μερικές περιπτώσεις αυτή οφειλόταν στην τύχη και στις προλήψεις παρά σε πραγματική γνώση. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με πρόσφατη ανακάλυψη, η θεραπεία για τις μολύνσεις των ματιών από τους Σάξονες τον 10ο αιώνα αποδεικνύεται χρήσιμη ακόμα και σήμερα. Οι επιστήμονες δοκίμασαν το συγκεκριμένο φάρμακο και διαπίστωσαν ότι το μείγμα από κρεμμύδι, σκόρδο και χολή αγελάδας μπορεί να εξοντώσει εντελώς το υπερβακτήριο MRSA. Πιο ανατολικά, ο ισλαμικός Χρυσός Αιώνας βίωσε τις δικές του πρωτοποριακές ιατρικές εξελίξεις, π.χ. ανέγερση νοσοκομείων και τήρηση μητρώων, κάτι που θα συνέβαλλε σημαντικά στην κατανόηση των αιτίων που προκαλούν τις ασθένειες.

Είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι έτρωγαν μόνο ψωμί και χυλό;

Η μεσαιωνική κουζίνα έχει κακή φήμη, ιδίως σε σύγκριση με τα περίφημα συμπόσια των Ρωμαίων. Ωστόσο, δεν ήταν μόνο ψωμί και χυλός. Η πρόσβαση στην τροφή εξαρτιόταν από τον πλούτο, αλλά ως επί το πλείστον ακόμα και οι φτωχοί είχαν τουλάχιστον κάποια πρόσβαση σε κρέας αγελάδας, αλόγου, κατσίκας και  χοίρου, ενώ μπορούσαν να ψαρεύουν μπακαλιάρους, λούτσους και πέρκες. Τα βασικά τρόφιμα στη Βρετανία ήταν αβγά, ψωμί, κουρκούτι, λάχανο, ραπανάκια και τυρί, κι έτσι η κουζίνα δεν ήταν καθόλου άνοστη. Εξαρτιόταν από το πόσο καλή ήταν εκείνη τη χρονιά η σοδειά.

Είναι αλήθεια ότι κανένας δεν έκανε μπάνιο;

Όχι. Το σαπούνι μπορεί να ήταν είδος πολυτελείας και να το χρησιμοποιούσαν σπάνια ακόμα και οι ανώτερες τάξεις (που προτιμούσαν να καλύπτουν τη μυρωδιά του σώματος με έντονα αρώματα), αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τους ανθρώπους να μπανιάρονται. Υπάρχουν αντικρουόμενες αφηγήσεις για το πόσο καθαροί ήταν οι άνθρωποι της εποχής και μερικές πηγές δηλώνουν ότι η προσωπική υγιεινή ήταν ανύπαρκτη, ενώ άλλες λένε ότι οι Αγγλοσάξονες χλεύαζαν την ιδέα των Βίκινγκς να κάνουν μπάνιο  μία φορά την εβδομάδα. Πρόσφατη έρευνα έχει αναδείξει ότι ο πληθυσμός ήξερε τη σημασία του πλυσίματος και ότι η βρόμα ήταν εν γένει κάτι κακό. Είναι γνωστό ότι όταν ο βασιλιάς Ιωάννης περιόδευε στην Αγγλία, έπαιρνε μαζί του μια μπανιέρα. Ενώ τα περισσότερα ρωμαϊκά λουτρά σε όλη την Ευρώπη ερειπώθηκαν, αντικαταστάθηκαν από άλλα και τον 13ο αιώνα το Παρίσι είχε 32. Επομένως, η Ευρώπη ήταν πιο υγιεινή απ’ όσο ενδεχομένως θεωρούμε.

Τι είδους ψυχαγωγία υπήρχε;

Η μελέτη για τη συγκεκριμένη περίοδο εστιάζεται σχεδόν πάντα στον πόλεμο, στις συγκρούσεις και στις εισβολές, αλλά ο κόσμος δεν ξεχνούσε να διασκεδάζει. Η μουσική ήταν δημοφιλής διασκέδαση και ο λόγιος Μπέντε αναφέρει μια εκδήλωση στο Αββαείο του Ουίτμπι, όπου το ψυχαγωγικό μέσο ήταν μια άρπα. Η λογοτεχνία επίσης ήταν δημοφιλής και, όπως με τα πολλά γραπτά του Μπέντε, το επικό ποίημα Μπέογουλφ γράφτηκε 
κάπου ανάμεσα στον 8ο και τον 11ο αιώνα. Μεγάλο μέρος της ποίησης δεν γραφόταν, αλλά την απομνημόνευαν και την απήγγειλλαν. Οι γρίφοι επίσης ήταν δημοφιλείς, όπως και τα επιτραπέζια παιχνίδια και τα απλά παιχνίδια όπως το κρυφτό. Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχαν διατηρηθεί πολλές ρωμαϊκές ανέσεις κι έτσι οι ιπποδρομίες και τα θέατρα προσέφεραν μαζική ψυχαγωγία.

Είναι αλήθεια ότι χιλιάδες γυναίκες κάηκαν σαν μάγισσες;

Πολλοί πιστεύουν ότι η ανόητη ιδέα της μαγείας ήταν κυρίαρχο φαινόμενο κατά τον Μεσαίωνα και τον Ύστερο Μεσαίωνα, που ακολούθησε. Ωστόσο, η μαζική υστερία ξέσπασε ουσιαστικά πολύ αργότερα, την εποχή της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, με πιο γνωστή την περίπτωση των δικών του Σάλεμ το 1692-1693. Κάηκαν όντως άνθρωποι στην πυρά, αλλά μόνο εκείνοι που σύμφωνα με την Εκκλησία ήταν αιρετικοί και, κατά περίσταση, στρατιωτικοί αντίπαλοι. Οι δίκες των μαγισσών κυριάρχησαν στην Πρώιμη Σύγχρονη Ευρώπη και όχι κατά τον Μεσαίωνα.

Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος έπινε μόνο μπύρα;

Οι άνθρωποι της εποχής πρέπει να έπιναν νερό από κοινά πηγάδια ή κατευθείαν από κάποιο ποτάμι. Χωρίς κάποια γνώση για τη μετάδοση των μικροβίων, οι πηγές αυτές συχνά μολύνονταν και προκαλούσαν ασθένειες. Αυτό κυρίως οφειλόταν στις ανεπαρκείς συνθήκες δημόσιας υγιεινής σε κοινότητες όπου οι άνθρωποι πλένονταν και έπιναν από το ίδιο νερό και πετούσαν τα σκουπίδια στον δρόμο. Εξαιτίας αυτού, μερικές φορές (αλλά όχι πάντα) ήταν πιο ασφαλές να πίνεις αλκοόλ. Πέρα από αυτό, είναι μύθος ότι  ο κόσμος κατά τον Μεσαίωνα δεν έπινε καθόλου νερό. Στην ουσία συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο, και αυτό το γνωρίζουμε από τα γραπτά του Βυζαντινού γιατρού Παύλου του Αιγινήτη, ο οποίος έγραψε για τα οφέλη του παλιού καλού Η2Ο. Επίσης, η «μπίρα» περιείχε ελάχιστο αλκοόλ. Το συνηθέστερο ποτό ήταν υδρόμελο χαμηλής περιεκτικότητας σε αλκοόλ ή ζύθος, τα οποία λειτουργούσαν ως ενδιάμεσα ανάμεσα στο μολυσμένο νερό και το μεθύσι με ένα δυνατό αλκοολούχο.

Είναι αλήθεια ότι πέρα από την Ευρώπη ο κόσμος ήταν μια ερημιά;

Ενώ η Ευρώπη βίωνε τον Μεσαίωνα, οι ισλαμικός κόσμος περνούσε τη Χρυσή Εποχή του. Το Ισλάμ εξαπλωνόταν στη Μέση Ανατολή, την Αφρική και την Ασία, φέρνοντας μαζί του έναν πλούσιο πολιτισμό μάθησης. Υπό τα χαλιφάτα των Ουμαγιάντ (661-750) και των Αββασιδών, η Βαγδάτη έγινε μία από τις σπουδαιότερες πόλεις του κόσμου. Τα ισλαμικά χαλιφάτα ήταν οι μεγαλύτερες οικονομικές δυνάμεις της εποχής και θα βρίσκονταν στον κολοφώνα της κοινωνίας και της βιομηχανίας, με την Ευρώπη να πασχίζει να τα προλάβει

Είναι αλήθεια ότι τα κράτη πολεμούσαν συνεχώς μεταξύ τους;

Η Ρωμαϊκή Ειρήνη ήταν μακρινή ανάμνηση και εκείνη την περίοδο υπήρχαν πολλές συγκρούσεις στην Ευρώπη, αλλά αυτό ήταν πολύ διαφορετικό σε σχέση με ό,τι είχε συμβεί λίγο πριν και ό,τι θα συνέβαινε μετά. Αντίθετα από τη ρωμαϊκή εποχή, συνήθως δεν υπήρχαν μεγάλες στρατιές και οι φυλές και οι πολιτισμοί συνήθως διεξήγαν μικρής κλίμακας αψιμαχίες και σπανίως παρατεταμένες εκστρατείες. Οι Βίκινγκς από τον Βορρά, οι Σαρακηνοί από τον Νότο και οι Ούννοι από την Ανατολή ήταν οι αριστοτέχνες της νέας και αποτελεσματικής πολεμικής τακτικής «χτυπάω και φεύγω». Οι πόλεμοι δεν διεξάγονταν σε μεγάλη κλίμακα μέχρι την Πρώτη Σταυροφορία, το 1095.

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History που κυκλοφορεί μια φορά το μήνα με το Εθνος της Κυριακής