Παλαιά Βουλή: Η ιστορική δίκη των έξι στην Ελλάδα

Τρεις πρώην πρωθυπουργοί, πέντε υπουργοί και ένας αρχιστράτηγος περιμένουν με αγωνία στα κελιά τους να μάθουν την ετυμηγορία των δικαστών. Επί δύο εβδομάδες πηγαινοέρχονται στην αίθουσα του Κοινοβουλίου (εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η Παλαιά Βουλή), η οποία είναι ειδικά διαμορφωμένη ώστε να φιλοξενήσει τις ολιγοήμερες συνεδριάσεις του Εκτάκτου Επαναστατικού Στρατοδικείου. Η πορεία της δίκης, που κράτησε μόλις δύο εβδομάδες, δεν τους κάνει να αισιοδοξούν.

Αντιλαμβάνονται ότι τους περιμένει ο θάνατος, αν και πάντα ο άνθρωπος κρύβει βαθιά μέσα του μια μικρή ελπίδα ότι μπορεί και να ανατραπούν οι  πιθανότητες. Η θέση τους όμως είναι εξαιρετικά δύσκολη. Κατηγορούνται για εσχάτη προδοσία, ως υπαίτιοι της Μικρασιατικής Καταστροφής, που ξερίζωσε ολοκληρωτικά τον ελληνισμό της Σμύρνης από τη γενέθλια γη του. Δεν έχουν περάσει ούτε καν δύο μήνες από τη μέρα που οι τελευταίοι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα, κυνηγημένοι από τις τουρκικές ορδές του Κεμάλ Ατατούρκ, αναζητώντας απεγνωσμένα ένα μέρος για να εγκατασταθούν.  Έχουν χάσει συγγενείς, φίλους, το βιος τους, την τιμή τους, και κάποιοι απ’ αυτούς ακόμη και τα λογικά τους με αυτά που αντίκρισαν στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου.

Ετυμηγορία στις 06:45 το πρωί

Ξημερώνει η 15η Νοεμβρίου 1922 και οι δικαστές, άπαντες βενιζελικοί αξιωματικοί, ετοιμάζονται να ανακοινώσουν την απόφασή τους. Ο διορισμένος από τους στρατιωτικούς πρωθυπουργός της χώρας και νομικός Σωτήριος Κροκιδάς, αντιλαμβανόμενος την κατάληξη που θα είχε η ακροαματική διαδικασία, την οποία δεν μπορούσε να σταματήσει, έχει παραιτηθεί δύο μέρες νωρίτερα και έχει αντικατασταθεί από τον 46χρονο συνταγματάρχη Στυλιανό Γονατά, ηγετικό στέλεχος του στρατιωτικού κινήματος που είχε προηγηθεί. Ένα τέταρτο μετά τα μεσάνυχτα οι στρατοδίκες κλείνονται στη Βουλή και συσκέπτονται.

Στις 06:45 το πρωί ο προεδρεύων υποστράτηγος Αλέξανδρος Οθωναίος (μετέπειτα πρωθυπουργός της χώρας για… πέντε μέρες), εξέρχεται και διαβάζει μεγαλόφωνα την ετυμηγορία. Το δικαστήριο καταδικάζει σε θάνατο διά τυφεκισμού τους: -  Δημήτριο Γούναρη (59 ετών, πρώην πρωθυπουργό) -  Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (68 ετών, πρώην πρωθυπουργό) -  Νικόλαο Στράτο (50 ετών, πρώην πρωθυπουργό) -  Νικόλαο Θεοτόκη (44 ετών, υπουργό Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη) -  Γεώργιο Μπαλτατζή (56 ετών, υπουργό Εξωτερικών στις κυβερνήσεις Δημητρίου Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη) -  Γεώργιο Χατζανέστη, αντιστράτηγο (59 ετών, αρχιστράτηγο Μικράς Ασίας και Θράκης). Οι συγκατηγορούμενοί τους, ο υποστράτηγος ε.α. Ξενοφών Στρατηγός (53 ετών, υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Γούναρη) και ο υποναύαρχος ε.α. Μιχαήλ Γούδας (54 ετών, υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Γούναρη), καταδικάζονται σε ισόβια κάθειρξη.

«Θα εκτελεστείτε σε δύο ώρες»

Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, ο επαναστατικός επίτροπος και υποστράτηγος του πεζικού Νεόκοσμος Γρηγοριάδης μεταβαίνει στις φυλακές Αβέρωφ (στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το κτήριο του Αρείου Πάγου επί της λεωφόρου Αλεξάνδρας) προκειμένου να ανακοινώσει στους κρατουμένους την καταδικαστική απόφαση. Είναι πλέον 09:00 το πρωί, όταν ενημερώνει τους έξι θανατοποινίτες ότι θα εκτελεστούν σε… δύο ώρες, χωρίς να προβλέπεται οποιαδήποτε ένσταση ή άλλη υποβολή ένδικων μέσων!

Οριακά προλαβαίνουν να χαιρετήσουν για τελευταία φορά τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Ο μέχρι και πριν από έξι μήνες πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης δεν μπορεί καν να σταθεί στα πόδια του. Είναι στα όρια της πλήρους κατάρρευσης. Κατά τη διάρκεια της δίκης ασθένησε σοβαρά από τύφο, μεταφέρθηκε σε ιδιωτική κλινική και ζήτησε αναβολή της δίκης λόγω της οξείας λοιμώδους νόσου, ωστόσο το αίτημά του απορρίφθηκε.

Αρνήθηκαν να τους δέσουν τα μάτια

Ώρα 10:30 π.μ. δύο καμιόνια παραλαμβάνουν τους καταδικασθέντες και τους μεταφέρουν στον γνώριμο για εκείνη την εποχή τόπο εκτελέσεων, ακριβώς πίσω από το νοσοκομείο «Σωτηρία». Τότε η περιοχή αυτή υπαγόταν στην περιοχή Γουδή, ενώ σήμερα ανήκει εντός των συνόρων του δήμου Παπάγου-Χολαργού. Η απόσταση, την οποία τα φορτηγά διανύουν σε περίπου 10 λεπτά, δεν είναι πάνω από 4 χιλιόμετρα. Σε όλη τη διαδρομή άπαντες είναι σιωπηλοί. Οι έξι στέκονται απέναντι στο εκτελεστικό απόσπασμα, που στρέφει τις κάννες των τουφεκιών εναντίον τους. Κανένας δεν δέχεται να του δέσουν τα μάτια.

Στις 11:27 π.μ. δίνεται το παράγγελμα και μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου τα κορμιά σωριάζονται άψυχα στο χώμα. Οι λιγοστοί παρόντες, δικηγόροι των εκτελεσθέντων, λίγοι δημοσιογράφοι και στρατιωτικοί παρακολουθούν αποσβολωμένοι. Την απόλυτη σιγή που επικρατεί θα διακόψει ο ξερός κρότος έξι ακόμη πυροβολισμών από ισάριθμους υπαξιωματικούς, που θα δώσουν τη χαριστική βολή. Στις 14:30 το μεσημέρι οι νεκροί κηδεύονται υπό αυστηρά μέτρα ασφαλείας στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. 

Πώς οδηγηθήκαμε στην παράνομη δίκη

Οι εκτελέσεις προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις. Από την πρώτη στιγμή πολλοί θεώρησαν ότι αναζητούνταν απλώς εξιλαστήρια θύματα για την παταγώδη αποτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας και πως με τη θανάτωση των έξι θα καταπραϋνόταν ο θυμός για τα δεινά που υπέστη το στράτευμα και ο ξεριζωμένος ελληνισμός. Μετά την Καταστροφή της Σμύρνης η χώρα παρουσιάζει σημάδια πλήρους διάλυσης. Η κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη παραιτείται προτού καν ολοκληρωθεί η Καταστροφή της Σμύρνης και τη διαδέχεται αυτή του Νικολάου Τριανταφυλλάκου, αλλά η αλλαγή αυτή δεν έχει πλέον κανένα απολύτως νόημα. Στις ένοπλες δυνάμεις που είχαν περάσει στη Χίο και τη Λέσβο η αγανάκτηση είναι μεγάλη.

Έτσι, στις 11 Σεπτεμβρίου 1922 εκδηλώνεται στα δύο αυτά νησιά στρατιωτικό κίνημα υπό τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά και τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυλιανό Γονατά, το οποίο σταδιακά επεκτείνεται, προκαλώντας την παραίτηση τόσο της κυβέρνησης όσο και του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Γνωστοποιούν τη θέση τους: ο ελληνικός στρατός δεν ηττήθηκε στη Μικρά Ασία αλλά προδόθηκε. Αρχές Οκτωβρίου πραγματοποιείται ογκώδης διαδήλωση στην Πλατεία Συντάγματος, με τους συγκεντρωμένους να απαιτούν την εκτέλεση των ιθυνόντων. Το στρατοδικείο συστήνεται εν τάχει και παρανόμως, αφού το Σύνταγμα απαγόρευε τη λειτουργία έκτακτων στρατοδικείων.

Η ετυμηγορία του δικαστηρίου

«Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β΄ το Έκτακτον Στρατοδικείον, συσκεφθέν κατά νόμον, κηρύσσει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του Θανάτου. Τους δε Μιχαήλ Γούδαν και Ξενοφώντα Στρατηγόν εις την ποινήν των ισοβίων δεσμών. Διατάσσει την στρατιωτικήν καθαίρεσιν των Γεωργίου Χατζανέστη, αρχιστρατήγου, Ξενοφώντος Στρατηγού, υποστρατήγου, και Μιχαήλ Γούδα, υποναυάρχου, και επιβάλλει αυτούς τα έξοδα και τέλη.

Επιδικάζει παμψηφεί χρηματικήν αποζημίωσιν υπέρ του Δημοσίου κατά του Δημητρίου Γούναρη δραχμών 200 χιλιάδων, Νικολάου Στράτου δραχμών 335 χιλιάδων, Γεωργίου Μπαλτατζή και Νικολάου Θεοτόκη δραχμών 1 εκατομμυρίου και Μιχαήλ Γούδα δραχμών 200 χιλιάδων. Ο Πρόεδρος, Αλέξανδρος Οθωναίος. Ο Γραμματέας, Ιωάννης Πεπόνης».

Άθωώθηκαν το… 2010

Οι συγγενείς των καταδικασθέντων τα κατοπινά χρόνια θα υποστηρίξουν ότι οι άνθρωποί τους είχαν κάνει ό,τι ήταν δυνατόν με τις επικρατούσες συνθήκες προκειμένου να σώσουν τον στρατό και τον ελληνισμό της Ιωνίας. Τον Ιανουάριο του 2008 ο Μανώλης Πρωτοπαπαδάκης, εγγονός του εκτελεσθέντος Πέτρου, προσέφυγε στον Άρειο Πάγο ζητώντας επανάληψη της δίκης, με το αιτιολογικό της ύπαρξης νέων στοιχείων (μιας επιστολής του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου προς τον επικεφαλής της αντιπολίτευσης Παναγή Τσαλδάρη από το μακρινό 1929 και ενός αποσπάσματος από ομιλία του Βενιζέλου στη Βουλή στις 31 Μαρτίου 1932). Στις 20 Οκτωβρίου 2010 το Ζ΄ Ποινικό Τμήμα του Αρείου Πάγου θα κρίνει με την απόφαση 1675/2010 αθώους και τους έξι καταδικασθέντες, ακυρώνοντας οριστικά την απόφαση του Έκτακτου Στρατοδικείου, που είχε ληφθεί 88 χρόνια νωρίτερα.

Who is Who

ΕΙΔΟΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ: Έκτακτο Επαναστατικό Στρατοδικείο

ΤΟΠΟΣ: Ελληνικό Κοινοβούλιο (κτήριο Παλαιάς Βουλής)

ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 31 Οκτωβρίου-15 Νοεμβρίου 1922

ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΝ: 14

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Αλέξανδρος Οθωναίος, υποστράτηγος

ΒΑΘΜΟΙ ΛΟΙΠΩΝ ΣΤΡΑΤΟΔΙΚΩΝ: Συνταγματάρχες (3), πλοίαρχος (1), αντισυνταγματάρχης (1), αντιπλοίαρχοι (2), ταγματάρχες (3), λοχαγός (1) και ένας στρατιωτικός δικαστικός σύμβουλος

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΊΚΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ: Κωνσταντίνος Γεωργιάδης (Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου), Ιωάννης Ζουρίδης και Νεόκοσμος Γρηγοριάδης (συνταγματάρχες)

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ: Ιωάννης Πεπονής

ΣΥΝΗΓΟΡΟΙ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΩΝ: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Αναστάσιος Παπαληγούρας, Οικονομίδης, Δουκάκης, Νοταράς, Ρωμανός και Σωτηριάδης (δικηγόροι)

ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ: 12 (στην πλειοψηφία βενιζελικοί)

ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ: 12

ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΊ & ΠΟΊΝΕΣ: ΕΙΣ ΘΆΝΆΤΟΝ:

• Δημήτριος Γούναρης (πρώην πρωθυπουργός)

• Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (πρώην πρωθυπουργός)

• Νικόλαος Στράτος (πρώην πρωθυπουργός)

• Νικόλαος Θεοτόκης (υπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη)

• Γεώργιος Μπαλτατζής (υπουργός Εξωτερικών στις κυβερνήσεις Δημητρίου Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη)

• Γεώργιος Χατζανέστης (αρχιστράτηγος Μικράς Ασίας και Θράκης)

ΙΣΟΒΙΆ ΚΑΘΕΙΡΞΗ:

• Ξενοφών Στρατηγός (υποστράτηγος ε.α., υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Γούναρη)

• Μιχαήλ Γούδας (υποναύαρχος ε.α., υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Γούναρη).  

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: Εσχάτη προδοσία κατά της πατρίδος
Ο Μανώλης Πρωτοπαπαδάκης, εγγονός του εκτελεσθέντος Πέτρου, προσέφυγε στον Άρειο Πάγο ζητώντας επανάληψη της δίκης, με το αιτιολογικό της ύπαρξης νέων στοιχείων (μιας επιστολής του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου προς τον επικεφαλής της αντιπολίτευσης Παναγή Τσαλδάρη από το μακρινό 1929 και ενός αποσπάσματος από ομιλία του Βενιζέλου στη Βουλή στις 31 Μαρτίου 1932). Στις 20 Οκτωβρίου 2010 το Ζ΄ Ποινικό Τμήμα του Αρείου Πάγου θα κρίνει με την απόφαση 1675/2010 αθώους και τους έξι καταδικασθέντες, ακυρώνοντας οριστικά την απόφαση του Έκτακτου Στρατοδικείο.

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History που κυκλοφορεί μια φορά το μήνα με το Εθνος της Κυριακής