«Οι "σκληροί" παίζουν σκάκι» των Franz Blaha και Marge Cathcart

Tο σκάκι, αυτό το παράξενα γοητευτικό παιχνίδι, από τότε που έγινε γνωστό στην Ευρώπη, γύρω στον 10ο αιώνα, κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του στη λογοτεχνία.

Οι δυνατότητες του παιχνιδιού είναι τόσο περίπλοκες που είναι αδύνατο να συλλογιστεί κανείς όλα τα ενδεχόµενα, µε τους συνδυασµούς των επιλογών να καθορίζονται από 32 κοµµάτια που κινούνται σε 64 τετράγωνα. Εάν αυτά που µετράνε είναι η τακτική και η στρατηγική, οι κινήσεις βάσει σχεδίου αλλά και οι αυτοσχεδιασµοί, οι έξυπνοι συνδυασµοί, οι λεπτοί ελιγµοί, τότε καταλαβαίνει κανείς τον λόγο για τον οποίο ένα σκακιστικό παιχνίδι σαγήνευε πάντοτε τη συγγραφική φαντασία. Συνήθως το σκάκι αξιοποιείται για να αναδειχθεί µια σύγκρουση ανάµεσα σε αντίθετες ιδέες και αρχές, να γίνει ένας παραλληλισµός µε τη ζωή και να τεθούν προσφιλή στους λογοτέχνες ερωτήµατα για τον διχασµό της ανθρώπινης προσωπικότητας, τη µοναξιά της ευφυΐας και τις ολέθριες συνέπειες της ακραίας εξειδίκευσης.

Ο Στέφαν Τσβάιχ το χρησιµοποίησε στη σύγκρουση φαντασίας και ψυχρής λογικής, ο Ναµπόκοφ στην αναµέτρηση της ιδιοφυΐας µε το πλήθος, ο Όργουελ για να καταδείξει τη µαταιότητα του αγώνα ενάντια στον «Μεγάλο Αδελφό». Νωρίτερα, οι τροβαδούροι του Μεσαίωνα διέδωσαν την ιδέα ότι ο έρωτας είναι µάχη µεταξύ αντιπάλων αντιθέτου φύλου, µε συγκεκριµένους κανόνες, όπως στο σκάκι.

Στο «Γαργαντούας και Παντακρουέλ» του Ραµπελέ γίνεται η πρώτη αναφορά στην κίνηση του ροκέ, ενώ στον «∆ον Κιχώτη» ο Σάντσο Πάντσα επισηµαίνει µια αναλογία µεταξύ των κοµµατιών και των κοινωνικών ρόλων. Μάλιστα, ο Θερβάντες παροµοιάζει τα χαµένα κοµµάτια που µπαίνουν στο ίδιο σακούλι, χωρίς την ιεραρχία που είχαν στη σκακιέρα, µε τον θάνατο όπου είναι όλοι ίσοι.

Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Σταδιακά το σκάκι θα αποβάλει τη ροµαντική εικόνα της µεσαιωνικής περιόδου και θα µετατραπεί σε πεδίο όπου η λογοτεχνία προβάλλει τις πολιτικές και υπαρξιακές ανησυχίες της. Στο «Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε η Αλίκη εκεί» του Λιούις Κάρολ, οι περιπέτειες της Αλίκης παρουσιάζονται µε τη µορφή σκακιστικής σύνθεσης. Όσο για την «Αµυνα του Λούζιν» του Βλαντιµίρ Ναµπόκοφ, αποτυπώνει το αδιέξοδο της µεγαλοφυΐας.

Ο εσωστρεφής Λούζιν στρέφεται στο σκάκι για να αποφύγει τη ζωή. Αλλά ενώ το ταλέντο του τον φέρνει στην κορυφή, η έλλειψη πρακτικής αίσθησης θα τον καταστρέψει. Πάντως, εάν υπάρχει ένα µυθιστόρηµα που να πραγµατεύεται το θέµα της ψυχικής φθοράς Μέσα από πλείστα παραδείγµατα, οι Blaha και Cathcart ανιχνεύουν την περίπτωση του σκακιστή ο οποίος στην αστυνοµική λογοτεχνία σκιαγραφείται από τη µία ως ένας ανελέητος, συνωµοτικός άνθρωπος-µηχανή και από την άλλη ως µια παθολογικά εκκεντρική ιδιοφυΐα. µιας ολόκληρης εποχής µέσα από το σκάκι, αυτή είναι η συναρπαστική «Σκακιστική Νουβέλα» του Στέφαν Τσβάιχ. Ενας φυλακισµένος από τους ναζί σε ένα άδειο δωµάτιο ανακαλύπτει ένα βιβλίο µε παρτίδες σκακιού, το οποίο θα τον απορροφήσει, εξωθώντας τον στα όρια της τρέλας. Και αυτό γιατί το µυαλό του τον οδήγησε σε παρτίδες µε αντίπαλο τον... ίδιο του τον εαυτό.

Η σκακιέρα είναι ταυτόχρονα σύµβολο περιορισµού και ανεξαρτησίας, ένα αυστηρά οριοθετηµένο µέρος στο οποίο µπορείς να κάνεις άπειρες κινήσεις, λιγότερο ή περισσότερο ελεύθερες – κάτι που συνοψίζει τη ζωή και την ανθρώπινη φύση.

Και αυτό το αξιοποίησαν ποικιλοτρόπως και οι αστυνοµικές ιστορίες, όπως αναδεικνύει µοναδικά η έκδοση «Οι "σκληροί" παίζουν σκάκι - Εικόνες του σκακιού στην αστυνοµική λογοτεχνία» των Franz Blaha και Marge Cathcart. Οι συγγραφείς καταπιάνονται µε την αστυνοµική λογοτεχνία, όπου η ενασχόληση µε το σκάκι παρουσιάζεται κυρίως ως δολιότητα του χαρακτήρα.

Αρχής γενοµένης από την πρώτη ιστορία της σύγχρονης αστυνοµικής λογοτεχνίας, τους «Φόνους στην οδό Μοργκ» του Εντγκαρ Αλαν Πόε, στην οποία γίνονται δυσφηµιστικά σχόλια για το παιχνίδι του σκακιού! Μέσα από πλείστα παραδείγµατα, οι Blaha και Cathcart ανιχνεύουν την περίπτωση του σκακιστή, ο οποίος στην αστυνοµική λογοτεχνία σκιαγραφείται απ’ τη µία ως ένας ανελέητος, συνωµοτικός άνθρωπος-µηχανή και από την άλλη ως µια παθολογικά εκκεντρική ιδιοφυΐα. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις πριµοδοτείται µε ανώτερα πνευµατικά χαρίσµατα.

Εγκληµατίες και ντετέκτιβ έπαιζαν σκάκι, ως µια καταφανή ένδειξη της ικανότητάς τους για µια αναλυτική σκέψη που διαπρέπει στη δολιότητα, µε τους µεν να µπορούν να διαπράξουν ένα στρατηγικής εµπνεύσεως και εκτέλεσης έγκληµα και τους δε να µπορούν µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο να το αποκωδικοποιήσουν, να το αναλύσουν και να το εξιχνιάσουν. Αυτό που τελικά µένει -για ακόµη µία φορά- είναι η αναγνωστική απόλαυση.

Άλλωστε, οι εγκεφαλικές απολαύσεις που προσφέρει το σκάκι, µπροστά στην προοπτική της νίκης ή της ήττας, γίνονται από τον εκάστοτε συγγραφέα αστυνοµικών ιστοριών ο καθρέφτης των ιδεών και των επιλογών του αλλά και το ιδανικό σκηνικό για να ξεδιπλωθεί η αµείλικτη γεωµετρία του εγκλήµατος...

Franz Blaha και Marge Cathcart
«Οι "σκληροί" παίζουν σκάκι - Εικόνες του σκακιού στην αστυνοµική λογοτεχνία» 
Μετάφραση: Ηλίας Διάμεσης 
Εκδόσεις: Ουαπίτι
Σελίδες: 44

Ακολουθήστε το ethnos.gr στο Instagram