Λένα Διβάνη στο ethnos.gr: «Γυναίκες συγγραφείς απέφευγαν να αυτοχαρακτηριστούν "φεμινίστριες" γιατί δεν τις έπαιρναν στα σοβαρά»

Στη σύγχρονη λογοτεχνία, συναντάμε συχνά ιστορίες με πολλαπλά νοήματα και περισσότερα επίπεδα ανάγνωσης, οι οποίες επιδιώκουν να κάνουν τους αναγνώστες να σκεφτούν, να προβληματιστούν ή ακόμη και ν' αναθεωρήσουν. Ένα τέτοιο έργο είναι το «Εργαζόμενο Αγόρι» της Λένας Διβάνη, το οποίο επανακυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Η πολυγραφότατη συγγραφέας και ιστορικός γι' άλλη μία φορά ρίχνει μια γερή γροθιά στο στομάχι με τον δικό της ιδιαίτερο, χιουμοριστικό και παραστατικό τρόπο, καταφέρνοντας να θίξει αναδρομικά τις παθογένειες του ελλαδικού και παγκόσμιου χάρτη.

Συγκεκριμένα, η ιστορία του νεαρού Χάρη προκαλεί τον αναγνώστη ν' αντικρίσει τον κόσμο από μια διαφορετική οπτική γωνία. Ο πρωταγωνιστής, αντί ν' ακολουθήσει τον συμβατικό δρόμο του γάμου και της οικογένειας στην Κρήτη, αναζητά ανεξαρτησία στην Αθήνα. Στο «ταξίδι» του συναντά όλων των ειδών ανθρώπους, από καλούς, όπως έναν ταξιτζή με την κόρη του, που τον σώζει από τον λαβύρινθο που είναι γι' αυτόν η πρωτεύουσα, έως κακοπροαίρετους, που προσπαθούν με κάθε τρόπο να τον εκμεταλλευτούν. Σ' έναν κόσμο όπου οι ρόλοι των φύλων έχουν αντιστραφεί, το βιβλίο εξερευνά πώς αντιδρούν οι άνδρες όταν βρίσκονται σε θέση αδυναμίας και αντιμετωπίζουν προκλήσεις που σχετίζονται με τους παραδοσιακούς φυλετικούς ρόλους.

Η αφήγηση κινείται ανάμεσα σε αστείες και δραματικές στιγμές. Η πλοκή εξελίσσεται γρήγορα και οι διάλογοι είναι ζωντανοί, γεμάτοι χιούμορ και σαρκασμό. Παράλληλα, το «Εργαζόμενο Αγόρι» επιλέχθηκε ως η ελληνική πρόταση για την ετήσια πρωτοβουλία «Αναγνώστες της Ευρώπης» της Βιβλιοθήκης του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το 2023, καθώς αντιπροσωπεύει τον τρόπο με τον οποίο η λογοτεχνία μπορεί ν' αμφισβητήσει και να επανεξετάσει τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που κυριαρχούν ακόμα και σήμερα στην κοινωνία μας. 

Όπως αναφέρει η Λένα Διβάνη στο ethnos.gr, η ανάγκη που την έκανε να ξεσκεπάσει όλα τα ξεπερασμένα αλλά αθάνατα στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων ήταν επειδή «γεννήθηκα κορίτσι κι έβλεπα τη μοίρα των γυναικών από τη στιγμή που έμαθα να μιλάω και ν' ακούω μέσα στο ίδιο μου το σπίτι. Η μητέρα μου παντρεύτηκε 18 χρονών και στα 22 είχε τρία μωρά! Ούτε σπούδασε, ούτε τα νιάτα της έζησε, ούτε τις ικανότητές της ξεδίπλωσε. Δεν το ήθελε, δεν το διάλεξε, αλλά παρόλα αυτά το έκανε. Και μόνο η ερώτηση γιατί άραγε να το έκανε, ενώ δεν το ήθελε αρκεί για ν' αρχίσεις ν' αντιλαμβάνεσαι σε τι ζωή καταδικάστηκε δια μέσου των αιώνων το γυναικείο φύλο. Ποτέ δεν είχε το απλό, το θεμελιώδες δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει. Η μοίρα της ήταν να εξυπηρετεί τα θέλω των άλλων. Η συνειδητοποίηση αυτής της αδικίας με χτύπησε σαν χαστούκι. Μετά μεγάλωσα κι άρχισε το πιο συστηματικό ψάξιμο, καταλαβαίνετε… Έπρεπε να βρω τρόπο να ζήσω αλλιώς. Έτσι και η πρώτη μου συλλογή διηγημάτων "Γιατί δεν μιλάς για μένα" και το πρώτο μου μυθιστόρημα "Οι γυναίκες της ζωής της", αλλά και το τρίτο "Το εργαζόμενο αγόρι", τη μοίρα των γυναικών έχουν βάλει στο μικροσκόπιο». 

Ποια ήταν η ανταπόκριση του κοινού όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε αρχικά το 2000 και πώς έχει αλλάξει αυτή μετά την επανέκδοση του;

Προφανώς τότε και τα μυαλά μου και το βιβλίο μου προχωρούσαν καλπάζοντας μπροστά ενώ η κοινωνία έμενε πεισματικά πίσω. Το βιβλίο αυτό που αναποδογύριζε την υπάρχουσα κατάσταση, που έβαζε τις γυναίκες στην εξουσιαστική θέση των ανδρών σε μια φανταστική αντεστραμμένη κοινωνία, έγινε αποδεκτό με ενθουσιασμό μεν αλλά σαν ένα πρωτότυπο και αστείο εύρημα και όχι σαν ένα «εργαλείο» συνειδητοποίησης μιας τεράστιας κοινωνικής ανισότητας. Ήταν πολύ νωρίς για την Ελλάδα, δεν γινόταν καμία συζήτηση για το θέμα, η λέξη φεμινισμός προξενούσε θυμηδία -συχνά και οργή, σε στιγμάτιζε. Τώρα, 30 χρόνια μετά την υπόλοιπη Ευρώπη δηλαδή, αρχίζουν να αλλάζουν τα πράγματα και στην Ελλάδα ευτυχώς…

Ποιες ήταν οι προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη συγγραφή του βιβλίου σας; 

Η γλώσσα ήταν ο μεγαλύτερος μπελάς. Ούτε οι πιο προσεκτικοί αναγνώστες του βιβλίου δεν μπορούν να καταλάβουν τι δύσκολο ήταν να χρησιμοποιήσω μία από τις πιο φαλλοκρατικές γλώσσες σαν τη δική μας για να αναπαραστήσω μια ανάποδη γυναικοκρατούμενη κοινωνία. Θα σας πω ένα παράδειγμα για να καταλάβετε: Όταν μαζευόμαστε εννιά γυναίκες και ένας άντρας λέμε θα πάμε ΟΛΟΙ για φαγητό γιατί κατά βάθος αυτός ο ένας άντρας θεωρείται πιο σημαντικός και από τις εννιά μαζί. Στο βιβλίο μου θα έπρεπε να γίνει ανάποδα: σε μια παρέα εννιά ανδρών και μιας γυναίκας θα έπρεπε να λένε: θα πάμε ΟΛΕΣ για φαγητό. Έλα μου όμως που αυτό ακούγεται γελοίο, μας ξενίζει πολύ, δεν το «τρώει» η αναγνώστρια και ο αναγνώστης. Έπρεπε να δώσω λύσεις σε χιλιάδες τέτοια προβλήματα. Είναι πολύ χαρακτηριστικό που οι μόνες που κατάλαβαν τη δουλειά μου ήταν μια μικρή ομάδα γλωσσολόγων φεμινιστριών.

Τι ελπίζετε ν' αφήσει στον αναγνώστη η ιστορία σας; Θεωρείτε ότι με τα βιβλία σας εμπνέετε κάπως τους αναγνώστες σας να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους;

Ο καθείς και τα όπλα του κι εμένα τα όπλα μου είναι οι λέξεις, με αυτές αγωνίζομαι. Όσο για την ελπίδα, είναι γνωστό ότι η κυρία αυτή πεθαίνει τελευταία. Κι εγώ είμαι μία επίμονη κηπουρός ακριβώς σαν την ελπίδα. Πρώτα θα πεθάνω και μετά θα πάψω να ελπίζω.

Πώς θα απαντούσατε στην άποψη που υποστηρίζει ότι οι γυναίκες έχουν ήδη επιτύχει την ισότητα, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο και ότι οι φεμινίστριες το παράκαναν με την πολιτική ορθότητα;

Πρώτα θα γελούσα και μετά θα έκλαιγα: Μετά θα του έδινα τη σημερινή εφημερίδα που γράφει ότι σύζυγος στη Λάρισα ξυλοκόπησε μέχρι αναισθησίας τη γυναίκα του που ήθελε να τον χωρίσει γιατί την κακοποιούσε. «Κάνε υπομονή παιδί μου», της έλεγε κάθε μέρα η μάνα της, «δεν είναι ωραίο να αφήσεις το σπίτι σου και να γίνουν τα παιδιά σου χωρισμένων γονιών». Με αυτήν την είδηση θ' απαντούσα και θα περίμενα ν' ακούσω τι θα τολμούσαν να μου απαντήσουν αυτοί.

Πώς θα ορίζατε τον σημερινό φεμινισμό, τι διεκδικεί μια γυναίκα του σήμερα;

Οι γυναίκες σήμερα διεκδικούμε κάτι πολύ απλό και στοιχειώδες: Δεν θέλουμε να είμαστε ούτε πάνω από τους άντρες, ούτε πίσω τους. Θέλουμε να ζούμε δίπλα τους, με τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Γιατί άραγε είναι τόσο δύσκολο να το καταλάβουν όλοι αυτό;

Πώς αυτή η εμπλοκή με τον φεμινισμό έχει επηρεάσει την προσωπική σας ζωή μέχρι τώρα;

Το γεγονός ότι από μικρό κορίτσι προσπαθούσα ν' απαλλαγώ από τα γυναικεία στερεότυπα με βοήθησε να ζήσω μια ζωή ελεύθερη, δημιουργική και ωραία- ακριβώς όπως την ήθελα. Το ίδιο εύχομαι για τις άλλες γυναίκες αλλά και για τους άντρες γιατί και αυτοί πληρώνουν τίμημα για τα προνόμιά τους: Είναι ζόρικο να είσαι πάντα ο δυνατός, ο κουβαλητής, ο σκληρός ο άντρας που καθαρίζει. Χιλιάδες άντρες ασφυκτιούν μέσα σ' αυτό το στερεοτυπικό κουτάκι όπου έχουν στριμωχτεί.

Ποιοι είναι οι κύριοι παράγοντες που συμβάλλουν στη διατήρηση των στερεοτύπων και των πατριαρχικών δομών στην κοινωνία σήμερα και πώς επηρεάζουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες;

Η πατριαρχία είναι τόσο βαθιά ριζωμένη από τότε που η ανθρωπότητα θυμάται τον εαυτό της. Είναι δύσκολο και για τους άντρες, αλλά και για τις γυναίκες να φανταστούν και στη συνέχεια να επιδιώξουν μια ισότιμη ζωή, όπου θα ζήσουμε σαν πραγματικοί σύντροφοι. Πρέπει λοιπόν να το αναλύουμε, να το γράφουμε, να το συζητάμε ώστε να συνειδητοποιήσουμε όλες και όλοι αυτή την απωθητική ανισότητα που δεν είναι πια βιώσιμη.

Εσείς αντιμετωπίσατε ποτέ δυσκολίες επειδή απλά είστε γυναίκα; 

Εννοείται! Από τη λογοτεχνία μέχρι το πανεπιστήμιο -γιατί αυτά είναι τα δύο πεδία που εγώ δραστηριοποιήθηκα- το γεγονός ότι ήμουν γυναίκα ήταν ελάττωμα. Έπρεπε να είμαι δυο φορές καλύτερη από τους άντρες για να πάρω έναν έπαινο. Δεν πιστεύω να ξεχάσατε ότι επί δεκαετίες όταν μια γυναίκα συγγραφέας είχε πρωταγωνίστρια γυναίκα, το έργο της βαφτιζόταν «γυναικεία λογοτεχνία», δηλαδή πιο φτηνή, ροζ. Άνθρωπος πλήρης ήταν μόνον ο άντρας και μόνον η δική του εμπειρία του είχε σημασία. Τις γυναίκες συγγραφείς άλλωστε δεν τις διάβαζαν οι άντρες αναγνώστες, είναι γνωστό αυτό -κι αν διάβαζαν κάποιες είναι γιατί «έγραφαν σαν άντρες». Γι' αυτό άλλωστε οι γυναίκες συγγραφείς απέφευγαν σαν τον διάολο να αυτοχαρακτηριστούν φεμινίστριες γιατί κανείς πια δεν θα τις έπαιρνε σοβαρά.

Ποιες είναι οι δράσεις και τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο για να προωθηθεί η ισότητα των φύλων;

Νομικά είμαστε σε καλό σημείο αλλά αυτό είναι μόνο η βιτρίνα. Πρώτα απ' όλα πρέπει οι γυναίκες να βοηθήσουν τις άλλες γυναίκες, να τις ψηφίζουν, να τις στηρίζουν στους χώρους εργασίας, να συζητάνε μαζί τους, να μοιράζονται τις εμπειρίες τους. Δεύτερον πρέπει να στιγματίζονται νομικά και κοινωνικά όσοι εμμένουν σε πατριαρχικές πρακτικές. Στην Αγγλία, στη Γερμανία, στην Αμερική αυτό γίνεται ήδη. Η ελληνική κοινωνία, φαλλοκρατική, ανατολίτικη και παραδοσιακή, δυσκολεύεται να το χωνέψει όμως… Ο είμαι άντρας και «το κέφι μου θα κάνω» ζορίζεται ν' αποδεχτεί ότι δεν μπορεί πια να κάνει ανεξέλεγκτα το κέφι του, ότι η γυναίκα του δεν ζει για την εξυπηρέτησή του, ότι η κόρη του δεν του ανήκει, ότι πρέπει που και που να ξεσκατώνει το παιδί του και να σιδερώνει τα πουκάμισά του. Βέβαια, η νέα γενιά είναι αλλιώς και εκεί στηρίζω τις ελπίδες μου.

Πρόσφατα, παρουσιάσατε το «Εργαζόμενο Αγόρι» στο 2ο Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων. Τέτοιου είδους δράσεις πώς βοηθούν έναν συγγραφέα να προωθήσει το έργο του;

Τα φεστιβάλ και οι παρουσιάσεις σε βιβλιοπωλεία είναι πολύτιμα γιατί σου δίνουν την ευκαιρία να μιλήσεις πρόσωπο με πρόσωπο με τις γυναίκες και τους άντρες που σε διαβάζουν. Αυτός ο αόρατος ομφάλιος λώρος που συνδέει γραφή και ανάγνωση είναι ζωτικός, τον χρειαζόμαστε όσο τον χρειάζεται το έμβρυο για να επιβιώσει επιτυχώς.

Τι σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση από το φετινό Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων σε σχέση με άλλες παρόμοιες διοργανώσεις που έχετε πάρει μέρος;

Η απίστευτη νεανική ζωντάνια του. Κανείς δεν πίστευε ότι μια οποιαδήποτε επαρχιακή πόλη θα μπορούσε να γεμίσει ασφυκτικά 80 και εκδηλώσεις μέσα σε μια εβδομάδα. Τα Χανιά μας διέψευσαν πανηγυρικά. Μας υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό και απέδειξαν ότι η περιφέρεια είναι γεμάτη δυνατότητες αρκεί να έχει πολιτική και πνευματική ηγεσία που αγκαλιάζει τον πολιτισμό και μια ομάδα που κάνει με κέφι και αίσθημα αποστολής τη δουλειά της.

Τι θα θέλατε να έχετε επιτύχει σε προσωπικό αλλά και επαγγελματικό επίπεδο σε δέκα χρόνια από τώρα;

Να έχω γράψει περισσότερα βιβλία, να έχω ταξιδέψει σε περισσότερα μέρη του κόσμου, να έχω δει περισσότερο σινεμά και θέατρο, να έχω αγαπήσει και στηρίξει και τραπεζώσει και αγκαλιάσει περισσότερους ανθρώπους και κυρίως να μην έχω γίνει άχθος αρούρης, βάρος πάνω στη γη. Η μεγαλύτερη φιλοδοξία μου ήταν πάντα όταν πεθάνω -σε ηλικία 110 ετών περίπου- ν' αφήσω αυτόν τον κόσμο έστω και τόσο δα καλύτερο απ’ ότι τον βρήκα.