Ρέα Γαλανάκη: Η ανανεώτρια του ελληνικού ιστορικού μυθιστορήματος που κέρδισε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας

Πολυβραβευμένη, πολυμεταφρασμένη, αλλά πάντα με το ίδιο αίσθημα αγωνίας όταν γράφει είτε μυθιστόρημα, είτε διήγημα, είτε ποίηση, είτε δοκίμιο. «Για εμένα, η λογοτεχνία αποτελεί μια διαρκής αναζήτηση, ένα μεγάλο μάθημα ανθρωπογνωσίας» δήλωσε κάποτε η Ρέα Γαλανάκη, η οποία τιμήθηκε φέτος με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας. Με το ίδιο βραβείο έχουν τιμηθεί, επίσης, η Μάρω Δούκα, η Τζένη Μαστοράκη, ο Δημήτρης Τζιόβας, η Μαρία Λαϊνά και αρκετοί ακόμα αξιόλογοι λογοτέχνες για το σύνολο του έργου τους. Το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας απονέμεται κάθε χρόνο σε δημιουργούς που με την πένα τους έχουν υπηρετήσει την τέχνη του λόγου, εξερευνώντας την πρωτοτυπία, την τεχνική, την αφηγηματική πλοκή, την αισθητική αξία και το βάθος των θεμάτων τους.

Η Ρέα Γαλανάκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ηράκλειο της Κρήτης. Οι γονείς της ήταν γιατροί μ' εξαιρετικές σπουδές στο εξωτερικό. Ο αυστηρός πατέρας της, Εμμανουήλ Γαλανάκης, ήταν ωτορινολαρυγγολόγος και η μητέρα της, Αικατερίνη Παπαματθαιάκη, μικροβιολόγος. Η εκπαίδευσή της, εμπνευσμένη από τους γονείς της, της πρόσφερε ένα πλούσιο πνευματικό υπόβαθρο. Από τις πρώτες τάξεις του σχολείου, ανέδειξε την ταλαντούχα φύση της, δείχνοντας ξεκάθαρα το πάθος της για δημιουργία. Θυμάται να γράφει σ' ένα μπλε τετραδιάκι τα πρώτα της ποιήματα. Ενα από αυτά είχε τίτλο «Κόκκινο Ρόδο», το οποίο όμως έχει χαθεί. Για εκείνη, η λογοτεχνία δεν είναι απλώς μια τέχνη, αλλά μια αγαπημένη συντροφιά, μια πηγή έμπνευσης και εκφραστικότητας που ανθίζει βαθιά μέσα στην καρδιά της. Είναι ο μαγικός κόσμος που την καλεί να εξερευνήσει τα βάθη της ψυχής της και να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά της με λέξεις γεμάτες ζωντάνια και συναισθηματική ένταση.

«Η ζωή μοιάζει συχνά με παραμύθι. Όχι την ώρα που μας συμβαίνει κάτι τρομερό, κάτι ανυπόφορο έως κι επώδυνο, αλλά  αργότερα, μέσα από την ανάκληση της μνήμης, μέσα από τον αναστοχασμό του σκληρού γεγονότος». Ως παιδί, η Ρέα Γαλανάκη ακουγε μ' ενδιαφέρον τις ιστορίες που αφηγούνταν η οικογένειά της, αντιλαμβανόμενη ότι, αν και απλουστευμένες, ήταν σαν παραμύθια που αντλούσαν από το δικό τους παρελθόν και την ιστορία των προγόνων τους. Μέσα από αυτές τις ιστορίες, ανακάλυπτε τη μαγεία και την παρηγορία που προσφέρει το παραμύθι. Καθώς μεγάλωνε, συνειδητοποίησε ότι η ζωή μας, πολλές φορές, μοιάζει μ' ένα παραμύθι. Όχι στη στιγμή των δυσάρεστων γεγονότων, αλλά αργότερα, όταν η μνήμη αναζωπυρώνει τις εμπειρίες και ο αναστοχασμός μεταμορφώνει τη σκληρή πραγματικότητα σ' ένα είδος παραμυθιού. 

Ενα από τα αγαπημένα βιβλία της Ρέας Γαλανάκη που κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην καρδιά των αναγνωστών είναι το «Εμμανουήλ και Αικατερίνη – Τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια» από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Αυτό το έργο δεν προσφέρει απλώς μια αφήγηση, αλλά αντανακλά την εσωτερική αναζήτηση της συγγραφέως και αναδεικνύει ορισμένες ανεξίτηλες στιγμές από την οικογενειακή ιστορία που αφορά τον καθένα από εμάς. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναγράφονται δύο φρασεις που αντικατοπτρίζουν τη βαθιά σημασία της οικογένειας στη διαμόρφωση της προσωπικής μας ταυτότητας. Η μία αναφέρει ότι «οι γονείς είναι ο ένας μόνο από τους πολλούς καθρέφτες της αυτογνωσίας μας», ενώ η άλλη τονίζει ότι «η οικογένεια είναι ο βαθύς εκρηκτικός πυρήνας κάθε δράματος».

Ζωντανεύει πρόσωπα που βρίσκονται πεταμένα στα «σκουπίδια» της Ιστορίας

Αν και η Κρήτη αποτελεί τον πυρήνα της ταυτότητάς της, υπάρχουν και άλλοι τόποι -Αθήνα και Πάτρα- που έχουν συνδεθεί με τη ζωή της και την έχουν διαμορφώσει εξίσου. Το σπίτι της που βρίσκεται στους Αμπελόκηπους αποπνέει μια ηρεμία και ελευθερία. Στην μπροστινή του πλευρά έχει τον ανοικτό ορίζοντα του κήπου του Γηροκομείου Αθηνών και στο βάθος τη χιονισμένη ή ηλιόλουστη Πεντέλη, ανάλογα με την εποχή. Από τον γενέθλιο τόπο της αναχώρησε όταν έγινε 18 ετών για να σπουδάσει Ιστορία και Αρχαιολογία στην Αθήνα. «Στο πανεπιστήμιο δεν πρόλαβα να μάθω τίποτα από την ιστορία γιατί ήρθε η δικτατορία. Ωστόσο, η αγάπη μου για εκείνη προέκυψε από δύο πράγματα. Αφενός εξαιτίας του πατέρα μου καθώς ήταν ένα πρόσωπο αρκετά ανακατεμένο στην πολιτική, αφετέρου γιατί ήμουν αριστερή φοιτήτρια και είχα μια δική μου στάση απέναντι στα γεγονότα. Αργότερα, διάβασα μερικά ιστορικά έργα που μου άνοιξαν το μυαλό και μου πρόσφεραν νέες σκέψεις. Η γνώση της ιστορίας παραμένει περισσότερο από βιώματα παρά από εκπαιδευτική διαδικασία».

Αρκετά από τα βιβλία της, όπως «Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά», «Θα υπογράφω Λουί», «Ελένη ή ο Κανένας», «Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα» κ.α., στρέφουν το βλέμμα τους σε πρόσωπα που, αν και σημαντικά για την εποχή τους, συχνά «πετάγονται στα σκουπίδια. Το γεγονός ότι αυτοί οι χαρακτήρες δεν αναδεικνύονται στο φως της Ιστορίας συνήθως τους καταδικάζει στη λήθη». Για τη Ρέα Γαλανάκη, το έργο «Ο αιώνας των λαβυρίνθων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, αποτελεί μια προσωπική δέσμευση απέναντι στην ιστορία της Κρήτης. Δεν είναι απλά μια αναφορά σε παρελθόντα γεγονότα, αλλά μια σφαιρική αντίληψη της ιστορίας της περιοχής. Μέσα από τη διαδικασία της συγγραφής, η ίδια αντιμετωπίζει τις προσωπικές της συγκρούσεις με τον τόπο και βοηθάει στην κατανόηση και την αποδοχή του παρελθόντος της. Έτσι, το έργο φωτίζει νέες πτυχές της κρητικής ιστορίας και προσφέρει μια ενδιαφέρουσα προοπτική για την πατρίδα της.

«Μεσα από κάθε βιβλίο, γνωρίζεις καλύτερα τον εαυτό σου»

Στα έργα της, η αναζήτηση της αλήθειας και το αίσθημα της απώλειας αποτελούν κεντρικά θέματα. Σύμφωνα με την ίδια, η λογοτεχνία πρέπει να εστιάζεται κυρίως στις ανθρώπινες ιστορίες και τις οικογένειες, αφού αποτελούν τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. «Δεν υπάρχει συνταγή για τον συγγραφέα, μόνο να διαβάζει και να ξαναδιαβάζει με σκοπό να μορφωθεί λογοτεχνικά και να υποστηρίξει το ταλέντο του, κυρίως για να μην καβαλάει το καλάμι της μοναδικότητας, της αυθεντίας του. Το έργο ενός συγγραφέα μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις, ακόμα και να γίνει επικίνδυνο για τον δημιουργό του, εάν οι αναγνώστες είναι φανατικοί σε θέματα θρησκείας, παράδοσης ή οικογένειας. Τη διαχωριστική γραμμή περισσότερο τη βάζει ο ίδιος ο αναγνώστης».

Σε περιόδους που ετοιμάζει ένα νέο έργο, κρατάει 3 - 4 ώρες από το φως της ημέρας για ν' αφήσει τις σκέψεις της ελεύθερες ώστε να την οδηγήσουν σε νέα μονοπάτια, σε νέες αναζητήσεις. Γιατί στον κόσμο της λογοτεχνίας, όπως και στη ζωή, κάθε σελίδα είναι μια νέα περιπέτεια. «Υπάρχουν μεγάλοι περίοδοι που δεν γράφω, αλλά διαβάζω καθημερινά, μανιωδώς. Διευρύνεις τους ορίζοντές σου και έχεις την ευκαιρία να καλλιεργείς τις τεχνικές σου ως συγγραφέας. Μέσα από τη συγγραφή μαθαίνεις συνεχώς πράγματα που δεν γνώριζες για τον εαυτό σου. Ύστερα από κάθε βιβλίο που ολοκληρώνεις είσαι ένας διαφορετικός άνθρωπος. Εχεις γνωρίσει πολύ καλύτερα όχι μόνο πτυχές του χαρακτήρα σου αλλά και την ίδια τη ζωή». 

Θεωρεί την Αθήνα μια πόλη που της προσφέρει ένα απέραντο πεδίο συναισθημάτων και στοχασμών. Ωστόσο, αυτό που την νευριάζει περισσότερο είναι η επιθετικότητα των ανθρώπων, η έλλειψη σεβασμού προς την τρίτη ηλικία αλλά και η μη αποδοχή των ευάλωτων ομάδων ή των ξένων. Ιστορικά ανήκει στον χώρο της αριστεράς, παρά τις όποιες αντιρρήσεις της, οι οποίες στο πέρασμα του χρόνου άλλοτε πληθαίνουν κι άλλοτε λιγοστεύουν. Στη δημόσια σφαίρα την ενοχλεί πολύ η ανεξέλεγκτη εξάπλωση του ίντερνετ, η γιγάντωση της επιρροής των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και η ανθρωποφαγία που επικρατεί στο διαδίκτυο.

«Εχω το ίδιο άγχος σε κάθε νέο μου έργο»

Για την προσφορά της στα γράμματα και στις τέχνες, η Ρέα Γαλανάκη έχει τιμηθεί από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, με το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος της Ευποιίας (Οκτώβριος 2022). Επίσης, έχει τιμηθεί άλλες δύο φορές με Κρατικό Βραβείο (Μυθιστορήματος 1999 και Διηγήματος 2005). Εχει τιμηθεί με το βραβείο Πεζογραφίας Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών (2003), με το βραβείο «Νίκος Καζαντζάκης» του Δήμου Hρακλείου Kρήτης (1987) και με το Βραβείο Αναγνωστών του Eθνικού Kέντρου Bιβλίου (2006). To μυθιστόρημά της «Η Ακρα Ταπείνωση» απέσπασε το βραβείο Balkanika Literary Award, τη διεθνή διάκριση των Βαλκανικών χωρών (2019). Το ίδιο βιβλίο, στη γαλλική του έκδοση, ήταν υποψήφιο για το Prix Mediterranee Etranger (2017). Το μυθιστόρημά της «Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά» είναι το πρώτο ελληνικό μυθιστόρημα που εντάχθηκε από την Ουνέσκο στην «UNESCO Collection of Representative Works» (1994), ενώ το «Ελένη ή ο Κανένας» διεκδίκησε το Ευρωπαϊκό βραβείο «Αριστείον» μπαίνοντας στην τελική τριάδα των υποψήφιων έργων (1999). Εργα της έχουν μεταφραστεί σε δεκαεπτά γλώσσες. 

«Δεν μου αρέσει να  γράφεται πως είμαι "πολυβραβευμένη και πολυμεταφρασμένη" συγγραφέας. Με κάθε νέο βιβλίο, αντιμετωπίζω την πρόκληση να εξελίσσω τη γραφή μου, αποφεύγοντας τη μονοτονία και την επανάληψη. Δεν θέλω να περιορίζω τη δημιουργικότητά μου σ' ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Για μένα, κάθε νέο έργο απαιτεί μια νέα προσέγγιση, μια φρέσκια προοπτική. Έτσι, το άγχος μου παραμένει παρά την εμπειρία που έχω αποκομίσει από τη συγγραφική μου πορεία».

Μέσα από τις σελίδες των έργων της, διακρίνεται η βαθιά αντίληψή της για την ανθρώπινη φύση και τις σπουδαίες εμπειρίες που αυτή προσφέρει. Ερχεται αντιμέτωπη με τη διαστροφή του χρόνου, αναζητώντας τη συνομιλία τόσο με ζωντανούς όσο και με νεκρούς, ακούγοντας τις φωνές των ανθρώπων που συναντά στην πορεία της. Αποκαλύπτεται ένας κόσμος γεμάτος απορίες, σκέψεις και αναζητήσεις για την ανθρώπινη ύπαρξη. Το αίσθημα της απώλειας και του νόστου την πλημμυρίζει και την εμπνέει, καθώς αντιλαμβάνεται τη σημασία της κάθε στιγμής και του κάθε ανθρώπου που συναντά. Εχει μάθει να κρατά ζωντανές ιστορίες από τη λήθη, δίνοντας σημασία σε αυτά που διαρκούν στο πέρασμα του χρόνου. Και είναι πεπεισμένη ότι αυτό που παραμένει ανεξίτηλο είναι όλα εκείνα που προκαλούν ερωτήματα, δημιουργούν σκέψεις και προβληματισμούς. Με την αυθεντικότητα και την ευαισθησία της, η Ρέα Γαλανάκη συνεχίζει να γράφει, αφήνοντας πίσω της ένα αποτύπωμα που αναδεικνύει την ομορφιά και τη σπουδαιότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Γιατί «η μνήμη είναι το μάτι της ψυχής», όπως άλλωστε γράφει και στο πρόσφατο βιβλίο της «Εμμανουήλ και Αικατερίνη», όπου για πρώτη φορά επικεντρώνεται λογοτεχνικά στη δική της ζωή.