«Άλμπερτ Αϊνστάιν»: Προδημοσίευση από το νέο βιβλίο του Walter Isaacson

Πώς είναι να τρέχεις παράλληλα με μια δέσμη φωτός; Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν κάνει αυτή τη σκέψη στα δεκάξι του χρόνια -κι από τότε, ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος. Ζούμε στο σύμπαν του Αϊνστάιν. Από την πυρηνική ενέργεια μέχρι τις οπτικές ίνες, η τεχνολογία, η επιστήμη, η ίδια μας η ζωή εξελίσσονται με βάση τις δικές του θεωρίες. 

Ποιος ήταν, λοιπόν, ο άνθρωπος που μπόρεσε να συλλάβει το μυστήριο του κόσμου; Τι τον έκανε να δει πέρα από αυτό που έβλεπαν όλοι οι σύγχρονοί του; Και για ποιο λόγο έγινε αγαπητός σε εκατομμύρια ανθρώπους που δεν καταλάβαιναν καν τη θεωρία του; 

Ο συγγραφέας της φημισμένης βιογραφίας του Στιβ Τζομπς ανασυνθέτει με συναρπαστικό τρόπο τη ζωή και την προσωπικότητα του ανθρώπου που σφράγισε όχι τον 20ό αιώνα αλλά το μέλλον. Ανιχνεύει την ίδια την ουσία της ιδιοφυΐας του: την ανεξάντλητη περιέργεια, τη φαντασία, την επαναστατικότητά του. Και αναδεικνύει, μέσα από την πολυκύμαντη πορεία του, αυτό που ίσως αποτελεί τη μεγαλύτερη παρακαταθήκη του στο σήμερα: το αίτημα για ατομική και πνευματική ελευθερία.

Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε ένα απόσπασμα του βιβλίου «Άλμπερτ Αϊνστάιν: Η βιογραφία μίας ιδιοφυΐας»:

Ο ειρηνισμός του Αϊνστάιν

Αυτός ο ριζοσπαστικός ειρηνισμός του Αϊνστάιν ήταν μια τάση που ενισχυόταν σε όλη τη δεκαετία του 1920. Ενώ απομακρυνόταν από το προσκήνιο της φυσικής, άρχισε, στην ηλικία των πενήντα ετών, να ασχολείται περισσότερο με την πολιτική. Ο κύριος σκοπός που υποστήριζε, τουλάχιστον μέχρι που πήραν την εξουσία ο Αδόλφος Χίτλερ και οι ναζί, ήταν ο αφοπλισμός και η αντίσταση στον πόλεμο. «Δεν είμαι απλώς ειρηνιστής», είπε σε έναν δημοσιογράφο στο ταξίδι του στην Αμερική. «Είμαι στρατευμένος ειρηνιστής».

Απέρριψε την πιο μετριοπαθή προσέγγιση της Κοινωνίας των Εθνών, του διεθνούς οργανισμού που ιδρύθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στον οποίο δεν προσχώρησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η Κοινωνία των Εθνών αντί να ζητήσει πλήρη αφοπλισμό, άγγιζε το θέμα περιμετρικά, προσπαθώντας να ορίσει κανόνες εμπλοκής και ελέγχου των εξοπλισμών. Τον Ιανουάριο του 1928 του ζητήθηκε να παρευρεθεί σε μία από τις συνεδριάσεις της Επιτροπής Αφοπλισμού της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία θα μελετούσε τρόπους περιορισμού της χρήσης πολεμικών αερίων. Ο Αϊνστάιν διακήρυξε δημόσια την αγανάκτησή του με τέτοια ημίμετρα:

Θεωρώ ότι είναι τελείως ανώφελο να καθοριστούν κανόνες και περιορισμοί για τη διεξαγωγή του πολέμου. Ο πόλεμος δεν είναι παιχνίδι, επομένως δεν μπορεί κανείς να διεξαγάγει πόλεμο με κανόνες όπως στα παιχνίδια. Η μάχη μας πρέπει να είναι ενάντια στον ίδιο τον πόλεμο. Οι μάζες του λαού μπορούν να εναντιωθούν πιο αποτελεσματικά στον θεσμό του πολέμου, ιδρύοντας μια οργάνωση με σκοπό την ολοκληρωτική άρνηση στη στρατιωτική θητεία.

Έτσι ο Αϊνστάιν έγινε ένας από τους πνευματικούς ηγέτες του αναπτυσσόμε­νου κινήματος που είχε επικεφαλής του την Αντιπολεμική Διεθνή (War Resi­sters’ International). «Το διεθνές κίνημα άρνησης συμμετοχής σε οποιοδήποτε είδος στρατιωτικής θητείας είναι μία από τις πιο ενθαρρυντικές εξελίξεις της εποχής μας», έγραψε τον Νοέμβριο του 1928 στο παράρτημα του οργανισμού στο Λονδίνο.

Ακόμη και αφού οι ναζί είχαν αρχίσει την ανοδική τους πορεία προς την εξουσία, ο Αϊνστάιν αρνήθηκε να δεχτεί, τουλάχιστον αρχικά, ότι μπορεί να υπήρχαν εξαιρέσεις στην ειρηνιστική του στάση. Τι θα έκανε, τον ρώτησε ένας Τσέχος δημοσιογράφος, αν ξεσπούσε ένας νέος ευρωπαϊκός πόλεμος και η μία πλευρά έπαιζε ξεκάθαρα επιθετικό ρόλο; «Θα αρνιόμουν κατηγορηματικά κάθε στρατιωτική θητεία, άμεση ή έμμεση, και θα προσπαθούσα να πείσω τους φίλους μου να υιοθετήσουν την ίδια στάση, ανεξάρτητα από το πώς μπορεί να ένιωθα για τα αίτια οποιουδήποτε συγκεκριμένου πολέμου», απάντησε. Οι λογοκριτές της Πράγας δεν επέτρεψαν να δημοσιευθεί το σχόλιο, αλλά δημοσιοποιήθηκε αλλού και ενίσχυσε τη θέση του Αϊνστάιν ως σημαιοφόρου των ειρηνιστών.

Αυτές οι αντιλήψεις δεν ήταν ασυνήθιστες εκείνη την εποχή. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε σοκάρει τον κόσμο, επειδή ήταν τόσο απίστευτα απάνθρωπος και εμφανώς περιττός. Ανάμεσα σ’ εκείνους που συμμερίζονταν τις ειρηνιστικές θέσεις του Αϊνστάιν ήταν ο Άπτον Σινκλέρ, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, ο Τζον Ντιούι και ο Χ.Τ. Γουέλς. «Πιστεύουμε ότι όποιος θέλει πραγματικά ειρήνη, πρέπει να απαιτήσει την κατάργηση της στρατιωτικής εκπαίδευσης για τους νέους», δήλωσαν σ’ ένα μανιφέστο το 1930, το οποίο υπέγραψε ο Αϊνστάιν. «Η στρατιωτική εκπαίδευση είναι η εξάσκηση του νου και του σώματος στην τεχνική του φόνου. Παρεμποδίζει την ανάπτυξη της θέλησης του ανθρώπου για ειρήνη».

Η υποστήριξη της αντίστασης στον πόλεμο από τον Αϊνστάιν έφτασε στην κορύφωσή της το 1932, έναν χρόνο πριν ανεβούν οι ναζί στην εξουσία. Εκείνη τη χρονιά, η Κοινωνία των Εθνών σε συνεργασία με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία διοργάνωσε στη Γενεύη τη Γενική Διάσκεψη για τον Αφοπλισμό.

Αρχικά ο Αϊνστάιν είχε θρέψει πολλές ελπίδες ότι η διάσκεψη, όπως έγραψε σ’ ένα άρθρο στο Nation, «θα είναι αποφασιστική για τη μοίρα της παρούσας γενιάς και της επόμενης». Όμως προειδοποίησε ότι δεν έπρεπε να αρκεστεί μόνο σε ανούσιους κανόνες περιορισμού των εξοπλισμών. «Οι συμφωνίες για τον περιορισμό των εξοπλισμών και μόνο δεν παρέχουν καμία προστασία», έγραψε. Έπρεπε να υπάρχει ένα διεθνές όργανο με την εξουσία να διαιτητεύει διενέξεις και να επιβάλλει την ειρήνη. «Η υποχρεωτική διαιτησία πρέπει να υποστηρίζεται από μια εκτελεστική δύναμη».

Οι φόβοι του βγήκαν αληθινοί. Η διάσκεψη αποτελματώθηκε σε θέματα όπως τον τρόπο υπολογισμού της επιθετικής δύναμης αεροπλανοφόρων για την αποτίμηση της εξοπλιστικής ισορροπίας. Ο Αϊνστάιν εμφανίστηκε στη Γενεύη τον Μάιο, την περίοδο που η διάσκεψη μόλις άρχιζε να ασχολείται με αυτό το θέμα. Όταν εμφανίστηκε στον εξώστη των επισκεπτών, οι σύνεδροι σταμάτησαν τις διαβουλεύσεις και σηκώθηκαν για να τον χειροκροτήσουν. Όμως ο Αϊνστάιν δεν ικανοποιήθηκε. Εκείνο το απόγευμα συγκάλεσε συνέντευξη Τύπου στο ξενοδοχείο του και κατήγγειλε την ατολμία τους.

«Δεν μπορούμε να κάνουμε λιγότερο πιθανό τον πόλεμο με τη διατύπωση κανόνων πολέμου», δήλωσε σε δεκάδες δημοσιογράφους που παρακολουθούσαν γεμάτοι έξαψη, καθώς είχαν εγκαταλείψει τη διάσκεψη για να καλύψουν την κριτική του. «Πρέπει να το διατυμπανίζουμε όλοι μας, να αποκηρύξουμε αυτή τη διάσκεψη ως παρωδία!» Υποστήριξε ότι θα ήταν προτιμότερο να αποτύχει τελείως η διάσκεψη, παρά να τελειώσει με μια συμφωνία που θα «εξανθρωπίζει τον πόλεμο», κάτι που το θεωρούσε μια τραγική αυταπάτη.

«Ο Αϊνστάιν είχε την τάση να χάνει την πρακτικότητά του, όταν έβγαινε από το επιστημονικό πεδίο», σχολίασε ο συγγραφέας φίλος του και επίσης ειρηνιστής Ρομέν Ρολάν. Είναι αλήθεια ότι με δεδομένο όσα θα συνέβαιναν στη Γερμανία, ο αφοπλισμός ήταν μια χίμαιρα και οι ειρηνιστικές ελπίδες, για να χρησιμοποιήσουμε μια λέξη με την οποία κατηγορούσαν μερικές φορές τον Αϊνστάιν, αφελείς. Όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι οι κριτικές του είχαν κάποια αλήθεια. Οι οπαδοί του ελέγχου των εξοπλισμών στη Γενεύη δεν ήταν λιγότερο αφελείς. Ανάλωσαν πέντε χρόνια σε ανώφελες περίπλοκες συζητήσεις, ενώ η Γερμανία εξοπλιζόταν και πάλι.