Ben Hur: Το μεγαλειώδες βιβλικό έπος που επιζεί σαν χρονοκάψουλα του Hollywood

Το παλιό ρητό «δεν τα φτιάχνουν πια όπως παλιά» δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο εύστοχο για το Ben-Hur (Μπεν Χουρ) του 1959 παρά για σχεδόν οποιαδήποτε άλλη ταινία της εποχής του. Ένα έπος πρωτόγνωρης κλίμακας, που επιζεί σήμερα σαν μια χρονοκάψουλα του Hollywood. Η παρακολούθησή του με τα μάτια του σήμερα είναι μια συνεχής υπενθύμιση μιας μακρινής κινηματογραφικής περιόδου. Συμπληρώνονται εξήντα τέσσερα χρόνια από τότε που η ταινία του Γουίλιαμ Γουάιλερ βγήκε στους κινηματογράφους. Γυρισμένη με τεράστιο προϋπολογισμό τότε -15 εκατομμύρια δολάρια- η ταινία σημείωσε τεράστια επιτυχία, παρά τη διάρκεια των τρεισήμισι ωρών περίπου. Για τους millennials και τους Gen Z-ers, ο Ben-Hur είναι μια ταινία για τους παππούδες τους. Ο κόσμος έχει προχωρήσει, άλλωστε- δεν υπάρχει λόγος να γυρίσουμε πίσω και να καταναλώσουμε μια τόσο απαρχαιωμένη τέχνη. Δεν μπορεί κανείς να μην αναρωτηθεί, το 2023, τι άρεσε τόσο πολύ στο κοινό τότε και γιατί τα στούντιο δεν έχουν μπει στον κόπο να δημιουργήσουν κάτι παρόμοιο εδώ και δεκαετίες.

Ήταν ο προτελευταίος μήνας της δεκαετίας του 1950 όταν ο Ben-Hur προβλήθηκε στις σκοτεινές αίθουσες των σινεμά, ολοκληρώνοντας μια δεκαετία που είδε την εμφάνιση της μεθοδικής υποκριτικής σε ευρύτερη κλίμακα, την άνοδο της επιστημονικής φαντασίας και τον αργό θάνατο του παραδοσιακού φιλμ νουάρ. Οι βιβλικές ταινίες περιπέτειας δεν αποτελούσαν νέο είδος, αν και η χρονική συγκυρία της ταινίας του Wyler ξεχώρισε σε μια χρονιά που άλλες αξιοσημείωτες κυκλοφορίες ήταν το North by Northwest, το Some Like It Hot και το Anatomy of a Murder. Η δεκαετία του '50 έδωσε τη θέση της σε μια δεκαετία του '60 στον κινηματογράφο που όσο προχωρούσε γινόταν όλο και πιο πειραματική, χάρη στην πολιτιστική επανάσταση, το Βιετνάμ και την κατάργηση του Κώδικα Παραγωγής Κινηματογραφικών ταινιών, ο οποίος συγκρατούσε ορισμένες ανάρμοστες συμπεριφορές στην οθόνη. Επηρεασμένο από τις πιο αιχμηρές ξένες ταινίες και τις πιο σκοτεινές προσεγγίσεις της ανθρωπότητας, το Χόλιγουντ άρχισε να στρέφεται όλο και περισσότερο στο ζόφο και λιγότερο στο μεγαλειώδες θέαμα εποχής. Αν η παραγωγή του Ben-Hur δεν είχε γίνει τη χρονική στιγμή εκείνη, ίσως να μην είχε γίνει και ποτέ.

Η δημιουργία του δεν ήταν μικρό κατόρθωμα, όπως συμβαίνει με πολλά εγχειρήματα του στούντιο. Η MGM σκόπευε να γυρίσει ένα ριμέικ του κλασικού βωβού έργου του 1925 ήδη από το 1954, δύο χρόνια μετά την ανακοίνωση των σχεδίων. Είχε βάλει στο μάτι τον σκηνοθέτη του βωβού κινηματογράφου Sidney A. Franklin για να αναλάβει το τιμόνι της ταινίας, με τον Marlon Brando στον ομώνυμο ρόλο. Τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν ακριβώς έτσι. Ο Karl Tunberg παρέδωσε ένα απογοητευτικό σενάριο το 1955, με αποτέλεσμα το στούντιο να προσλάβει επιπλέον σεναριογράφους για να το ξαναγράψουν, μεταξύ των οποίων και ο Gore Vidal. Ο Wyler ήρθε το 1957, όταν ο προϋπολογισμός είχε φτάσει τα 10 εκατομμύρια δολάρια. Του υποσχέθηκαν 350.000 δολάρια και ένα ποσοστό από τα έσοδα του box office, καθώς και την ευκαιρία να γυρίσει στη Ρώμη. Δεν μπορούσε να αρνηθεί. Με πρωταγωνιστή τον Charlton Heston, η ταινία ξεκίνησε να γυρίζεται τον Μάιο του 1958.

Το τελικό προϊόν -που χρειάστηκε σχεδόν οκτώ μήνες για να γυριστεί, με αποτέλεσμα πάνω από ένα εκατομμύριο μέτρα φιλμ- είναι ένα υπερθέαμα. Στους τίτλους αρχής αναφέρει ότι γυρίστηκε με την MGM Camera 65, δηλαδή με έναν αναμορφικό φακό που παρήγαγε μια πολύ ευρύτερη αναλογία διαστάσεων από ό,τι ήταν ο κανόνας μέχρι την εισαγωγή του δύο χρόνια πριν. Ο Wyler και ο DP Robert Surtees εκμεταλλεύτηκαν το διευρυμένο εύρος όσο πιο συχνά μπορούσαν, αποτυπώνοντας τόση αίγλη στις ιταλικές εξοχές και τους λόφους, καθώς και στα σκηνικά που ντύθηκαν σαν την Ιερουσαλήμ του πρώτου αιώνα, καθιστώντας την ταινία ένα πανέμορφο έργο τέχνης. Φυσικά, καμία σεκάνς της ταινίας δεν κόβει την ανάσα όσο η εμβληματική αρματοδρομία, η οποία λαμβάνει χώρα στο τέλος της δεύτερης πράξης. Ακόμη και σήμερα είναι ένα θαυμάσιο επίτευγμα - τεχνικά και πρακτικά.

Καθώς ο κινηματογράφος εξελισσόταν τεχνολογικά, τα πρακτικά εφέ μειώνονταν. Σκεφτείτε τις σκηνές πλήθους του Ben-Hur σε σύγκριση με αυτές του Gladiator. Η πρώτη βασίστηκε στη δουλειά 1.500 κομπάρσων (10.000 για όλη την παραγωγή). Το δεύτερο αναπαρήγαγε ψηφιακά μεγάλες εκτάσεις του πλήθους του για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ενός Κολοσσαίου που ξεχειλίζει από θεατές. Αυτό, βέβαια, είναι μια συνήθης πρακτική στην ψηφιακή εποχή, αλλά αν εξετάσουμε τι συνέβαινε τότε στο παλιό Hollywood, η αποτίμηση του χρόνου και της ενέργειας που χρειάστηκε για την κινηματογράφηση κάθε σεκάνς είναι εκθετικά υψηλότερη. Στο Ben-Hur, ό,τι βλέπετε στην οθόνη είναι πραγματικά εκεί, με κάποιες εξαιρέσεις βέβαια, όπως τα ζωγραφισμένα φόντα τοιχογραφιών και η πρώιμη τεχνολογία green screen, χάρη στη δουλειά του μηχανικού ειδικών εφέ Petro Vlahos.

Όπως η συντριπτική πλειονότητα των πραγματικά σπουδαίων ταινιών, το στοιχείο του Ben-Hur που έχει τη μεγαλύτερη απήχηση είναι η ιστορία μέσα από τα συναρπαστικά σκηνικά του. Αυτοί οι τίτλοι έναρξης μας λένε και πάλι κάτι σημαντικό. Καθώς ο τίτλος «Ben-Hur» διαλύεται, οι επόμενες λέξεις που βλέπουμε στην οθόνη είναι αυτές: «Μια ιστορία του Χριστού, από τον στρατηγό Lew Wallace». Βασισμένο στο μυθιστόρημα του στρατηγού του Εμφυλίου Πολέμου του 1880, το «Ben-Hur» είναι πράγματι μια ταινία για τον Χριστ'ο. Αλλά μια ταινία για τον Ιησού, όπως την αφηγείται μέσα από τα μάτια του πρώτου πρωταγωνιστή της, του Judah Ben-Hur. Ίσως μπορεί να περιγραφεί καλύτερα ως η ιστορία του πώς ο Ιησούς αλλάζει τον Judah Ben-Hur. Αλλά χρειάζεται χρόνο για να φτάσει εκεί (τρεισήμισι ώρες, όπως αναφέρθηκε παραπάνω). Και για να αλλάξει κανείς, πρέπει να ξεκινήσει ως -ή να γίνει- κάποιος που έχει ανάγκη την αλλαγή. Είναι αυτό το βασικό συστατικό που η ταινία μοιράζεται με τόσες πολλές μελέτες χαρακτήρων -πριν και μετά το 1959. Αυτό που ξεχωρίζει αυτή εδώ, είναι ο λόγος αυτής της αλλαγής -αυτός που κάνει την αλλαγή.

Η εμβληματική σκηνή της αρματοδρομίας

Αυτό που έχουν κοινό όλες οι παραλλαγές του -το μυθιστόρημα, η βωβή ταινία του 1925, η επανάληψη του '59 και η κατάπτυστη εκδοχή του 2016- είναι η εμβληματική αρματοδρομία. Αυτή η συναρπαστική σεκάνς που υπάρχει στην ταινία και προσφέρει για πολύ περισσότερα από μια απλή συγκίνηση. Όλα εξαρτώνται από αυτήν, θα μπορούσε να πει κανείς. Η αρματοδρομία θα έπρεπε να χρησιμεύσει ως μάθημα για τους ανερχόμενους storytellers για το πώς να προσφέρουν δράση με υψηλό ρίσκο. Είναι μια έντονη σκηνή που δεν θα μπορούσε εύκολα να πλαστογραφηθεί. Κόστισε πάνω από 1 εκατομμύριο δολάρια μόνη της και χρειάστηκαν περίπου πέντε εβδομάδες για να γυριστεί. Το σιρκουί στην Αντιόχεια είναι μια λαμπρή κατασκευή, και οι Wyler και Surtees μας δίνουν τόσες πολλές οπτικές γωνίες του θανατηφόρου αγώνα -πάνω, δίπλα, μέσα. Πολλές φορές, είναι προφανές ότι ο Heston και ο Boyd οδηγούν πραγματικά οι ίδιοι αυτά τα άλογα.

Πέρα από τις αντιπαραθέσεις, ο Ben-Hur υπάρχει σήμερα ως ενθύμιο, αλλά και ως πρότυπο για το πώς να αφηγηθείς μια φιλόδοξη ιστορία. Είναι μια περιπέτεια μεγάλου προϋπολογισμού και ένα έργο χαρακτήρων. Είναι μια ταινία που σέβεται τη Βίβλο και απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό. Και όχι, ούτε το Exodus: Gods and Kings του Ridley Scott ούτε το Noah του Darren Aronofsky πληρούν αυτά τα κριτήρια. Η δυτική κουλτούρα άλλαξε. Η τεχνολογία εξελίχθηκε. Η ψυχαγωγία μεταμορφώθηκε. Δεν τα φτιάχνουν όπως παλιά γιατί δεν μπορούν. Η τέχνη αντανακλά την εποχή στην οποία δημιουργείται, γεγονός που καθιστά τη διατήρησή της τόσο σημαντική. Όσο είναι ακόμη διαθέσιμη, δεν χρειαζόμαστε περισσότερες ταινίες όπως το Ben-Hur- αφού τις έχουμε ήδη.

Με πληροφορίες από Collider.com