Σπύρος Φωκάς: Το αντίο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης στον σπουδαίο ηθοποιό

Αφιερωμένη στη μνήμη του Σπύρου Φωκά, ο οποίος έφυγε την Παρασκευή 10 Νοεμβρίου από τη ζωή, ήταν η προβολή της ταινίας «Σόνια» (1980) του Τάκη Κανελλόπουλου, στην οποία πρωταγωνιστεί ο ηθοποιός. Η ταινία προβλήθηκε την ίδια μέρα στην αίθουσα Παύλος Ζάννας σε αποκατεστημένη κόπια από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Με τη «Σόνια» ολοκληρώθηκαν οι προβολές του μεγάλου αφιερώματος της 64ης διοργάνωσης στη μοναδική, ποιητική κινηματογραφική ματιά του σπουδαίου θεσσαλονικιού σκηνοθέτη Τάκη Κανελλόπουλου.

Το κύκνειο άσμα του δημιουργού προλόγισαν ο σκηνοθέτης και πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, Μάρκος Χολέβας, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Τάκη Κανελλόπουλο στις δύο τελευταίες ταινίες του, «Ρομαντικό Σημείωμα» και «Σόνια», καθώς και ο σκηνοθέτης, μελετητής του έργου του και παραγωγός ενός ντοκιμαντέρ για τον δημιουργό, Μάριος Παπαγεωργίου. Αμφότεροι μοιράστηκαν με το κοινό άγνωστες πτυχές του έργου του Τάκη Κανελλόπουλου μετά την προβολή, ενώ τον συντονισμό της συζήτησης ανέλαβε ο συνεργάτης του διεθνούς προγράμματος του Φεστιβάλ και συγγραφέας, Γιάννης Παλαβός.

Η ταινία μάς μεταφέρει στο καλοκαίρι του 1966. Η νεαρή Σόνια και ο μεγαλύτερός της καθηγητής μουσικής, Τόνιο, που μένει στο σπίτι στην απέναντι μεριά του δρόμου, ερωτεύονται και ζουν έναν αδιέξοδο έρωτα, για όσο καιρό η γυναίκα και η κόρη του Τόνιο λείπουν από την πόλη. Στην ταινία πρωταγωνιστούν οι Αντιγόνη Δουδούμη, Σπύρος Φωκάς, Κώστας Λαχάς, Λίνα Λαμπράκη, ενώ αφηγητής είναι ο Γιώργος Μάζης.

Όπως είπε ο Μάρκος Χολέβας: «Ο Σπύρος Φωκάς είχε δεχθεί τότε με μεγάλη προθυμία να βοηθήσει τον Τάκη Κανελλόπουλο γιατί προερχόταν από την παλιά γενιά ηθοποιών με αναγνώριση στο εξωτερικό και εκτιμούσε την πορεία του. Όσοι μεσουράνησαν τη δεκαετία του ’60 και του ’70 αναγνώριζαν την πορεία του Τάκη Κανελλόπουλου». Ο Μάριος Παπαγεωργίου ανέφερε χαρακτηριστικά: «Είμαι πολύ συγκινημένος που η σημερινή προβολή είναι sold out, καθώς η μόνη προβολή που αξιώθηκε να έχει η ταινία ήταν στη Θεσσαλονίκη, σε έναν μόνο κινηματογράφο».

«Με τον Τάκη γνωριστήκαμε κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες και όχι μέσα από τυχαία γεγονότα. Με τον φίλο Δημήτρη Γκιολέκα είχαμε ήδη κάνει δύο μικρούς μήκους ταινίες, προσπαθώντας με τα ελλιπή τεχνικά μέσα και τις περιορισμένες υποδομές στη Θεσσαλονίκη να εκφράσουμε το πάθος του σινεμά. Βρήκαμε λοιπόν έναν συμπατριώτη και ομοϊδεάτη, φυσικά με μεγαλύτερο ταλέντο από εμάς, οπότε ενώσαμε τις δυνάμεις μας για να ικανοποιήσουμε το δικό του πάθος αυτή τη φορά, στις δύο τελευταίες ταινίες του, το Ρομαντικό Σημείωμα και τη Σόνια», ανέφερε ο Μάρκος Χολέβας προτού προσθέσει: «Νομίζω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις ταινίες του Τάκη είναι το πάθος και το γεγονός ότι ήταν σε θέση να αγνοεί κάθε πιθανή κριτική που θα άκουγε σε ένα φεστιβάλ. Εκείνη την εποχή, ήταν πολύ πιο άγριο το κλίμα στα κινηματογραφικά φεστιβάλ. Δεν εννοώ φυσικά ότι ότι δεν τον ενδιέφερε τι θα πει το κοινό. Απλώς ήξερε ότι ήταν λίγο εξόριστος στην εποχή του, καθώς προσπαθούσε να κάνει ταινίες που προβάλλουν το ρομαντικό στοιχείο σε μια περίοδο όπου η επικρατούσα τάση σχετιζόταν με τη μαζικότητα, την επαναστατικότητα και την πολιτικοποίηση».

Στη συνέχεια, ο Μάριος Παπαγεωργίου σημείωσε: «Στην 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου εμφανίστηκε ένας νεαρός σκηνοθέτης αγνώστων λοιπών στοιχείων, ο Τάκης Κανελλόπουλος, με μια ταινία για τα έθιμα του γάμου στη δυτική Μακεδονία. Για τον σκηνοθέτη-γέννημα θρέμμα της πόλης του Φεστιβάλ, ο Μάριος Πλωρίτης είχε γράψει, αναφερόμενος στην 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου, στις 27 Σεπτεμβρίου του 1960: “Και μόνο το γεγονός ότι χάρη στο Φεστιβάλ απεκαλύφθη ένας νέος με μεγάλο ταλέντο, και εννοώ βεβαίως τον Τάκη Κανελλόπουλο, σημαίνει ότι άξιζε κάθε κόπος που κατεβλήθη για το Φεστιβάλ. Αποτελεί (η αποκάλυψη του Κανελλόπουλου) δε τον εκλεκτό συνήγορό του για τη μόνιμη ετήσια καθιέρωσή του’’. Ο Κανελλόπουλος υπήρξε μια καθολικά αναγνωρισμένη μορφή του ελληνικού κινηματογράφου που γνώρισε τη διεθνή ακτινοβολία».

Όπως εξιστόρησε ο Μάρκος Χολέβας, ο Τάκης Κανελλόπουλος δεν υπολόγιζε ότι η Σόνια θα ήταν η τελευταία του ταινία και παρόλο που η υποδοχή της ήταν πολύ αρνητική, επιθυμούσε να γυρίσει μία ακόμη ταινία, τελείως διαφορετική, με μεγαλύτερο προϋπολογισμό. Το στοιχείο αυτό την καθιστούσε σχεδόν μη υλοποιήσιμη, καθώς τη χρηματοδότηση των δύο τελευταίων ταινιών του είχε αναλάβει η οικογένεια Κανελλόπουλου χάρη στην επιχειρηματική της δράση στη Θεσσαλονίκη. Ο Τάκης Κανελλόπουλος, μετά τον Μακεδονικό Γάμο, είχε την προώθηση και την υποστήριξη της σημαντικής και επιδραστικής δημοσιογράφου της δεκαετίας του ’60, Ελένης Βλάχου, η οποία βοήθησε στη χρηματοδότηση της μεγάλης παραγωγής της ταινίας Ουρανός, της πρώτης μεγάλου μήκους του σκηνοθέτη, το 1962, ενώ η τελευταία του ταινία που δεν χρηματοδοτήθηκε από την οικογένεια Κανελλόπουλου ήταν το Χρονικό Μιας Κυριακής (1975), η οποία γυρίστηκε με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου.

«Ουσιαστικά ζούσε πάντα αυτοεξόριστος εδώ, χωρίς οποιαδήποτε επαφή με το υπόλοιπο κινηματογραφικό γίγνεσθαι της Αθήνας», σχολίασε ο Μάρκος Χολέβας, σημειώνοντας παράλληλα ότι εκείνη την περίοδο υπήρχε ο «μύθος των τριών Κ», σύμφωνα με τον οποίο οι τρεις κορυφαίες μορφές του ελληνικού κινηματογράφου της δεκαετίας του ’60 ήταν ο Κούνδουρος, ο Κανελλόπουλος και ο Κακογιάννης.

Περιγράφοντας τον τρόπο που ο Τάκης Κανελλόπουλος μετέφερε στους χαρακτήρες των ταινιών του τις προσωπικές του εμμονές και τις συνήθειες της καθημερινότητάς του -από τις ενδυματολογικές επιλογές του κολεγίου όπου φοίτησε έως το πάθος του για το κάπνισμα και το τσάι ή το κονιάκ- ο Μάρκος Χολέβας είπε: «Πολλά στοιχεία από την προσωπική και μοναστική σχεδόν ζωή του μεταφέρονταν στις αντανακλάσεις για τους ήρωες του. Ο τρόπος της ζωής του ήταν απόλυτα ασκητικός. Η μέρα του ξεκινούσε το πρωί με μια βόλτα στα στέκια του, απ’ όπου έφευγε το απόγευμα και ξανά από την αρχή την επόμενη μέρα. Όταν φάνηκε ότι η ταινία που σκόπευε να γυρίσει μετά τη Σόνια θα μείνει μονάχα στο μυαλό του, αποφάσισε ό,τι υλικό είχε να το μετατρέψει σε διήγημα ή ποίημα». Η επόμενη ταινία του Τάκη Κανελλόπουλου, μετά τη Σόνια, είπε ο Μάρκος Χολέβας, θα αφορούσε έναν ναζί αξιωματικό, κατηγορούμενο στη Δίκη της Νυρεμβέργης. Ο σκηνοθέτης ήθελε να παρουσιάσει την τιμή και τον όρκο που έδωσε ο ήρωας ως στρατιωτικός άσχετα από τα εγκλήματα που έκανε για να υπερασπιστεί αυτό που πίστευε, να φτιάξει δηλαδή μια ταινία για τον άνθρωπο και την πίστη, μέσα από έναν αντεστραμμένο ρομαντισμό».

«Ο Κανελλόπουλος αναδείχθηκε σε μία μοιραία συνθήκη για τον ίδιο, παγιδευμένος σε ένα μονοδιάστατο μοντέλο κινηματογραφικής παραγωγής», σχολίασε ο Μάριος Παπαγεωργίου, αναφερόμενος στο εχθρικό περιβάλλον και στην αρνητική υποδοχή που συνάντησαν πολλές ταινίες του. «Συνεπώς, πέρα από τα ντοκιμαντέρ Μακεδονικός γάμος και Θάσος, με κάθε ταινία που γύρισε μετά τον Ουρανό έκανε ένα ακόμη βήμα στον μοναχικό δρόμο που ο ίδιος είχε αρχίσει να χαράζει. Αυτή η μοναχικότητα βάθαινε και στη ζωή του, σε σημείο που έφτασε ο ίδιος να γίνει μια ευάλωτη προσωπικότητα και οι ευαισθησίες του να μην απηχούν τις μεταβολές των καιρών, καταλήγοντας σε εφιαλτικές στιγμές. Στην Εκδρομή είναι η τελευταία φορά που χρησιμοποιεί travelling, οργανικό χαρακτηριστικό της κινηματογραφικής του έκφρασης. Από εκεί και έπειτα ξεκινάει ένας παγωμένος χρόνος, μια ζεστασιά που προσφέρουν οι στιγμές της αναπόλησης και της φαντασίας», συνέχισε ο Μάριος Παπαγεωργίου. Ο Κανελλόπουλος περιχαρώθηκε στον κόσμο της μνήμης κι ενός βιωματικού φαντασιακού, σαν τους ήρωες του Τένεσι Ουίλιαμς, σημείωσε ο ίδιος.

«Χωρίς να έχει ακριβή επίγνωση στο τέλος της Σόνιας, είναι σαν να αποχαιρετά οριστικά τον κινηματογράφο όπως η Σόνια αποχαιρετά τον Τόνιο για πάντα», σημείωσε για το κύκνειο άσμα του δημιουργού στη μεγάλη οθόνη. Ολοκληρώνοντας την τοποθέτησή του για το σινεμά του Τάκη Κανελλόπουλου, ο Μάριος Παπαγεωργίου τόνισε: «O Κανελλόπουλος έζησε τελικά όπως οι κινηματογραφικοί χαρακτήρες στους οποίους καθρεφτίστηκαν όλες οι ευαισθησίες του».

Στο πλαίσιο του αφιερώματος του Φεστιβάλ στον Τάκη Κανελλόπουλο, προβλήθηκαν εννέα ταινίες μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ του θεσσαλονικιού σκηνοθέτη, ενώ ο πολυβραβευμένος ιστορικός και συγγραφέας Μαρκ Μαζάουερ, διευθυντής της Πρωτοβουλίας για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (SNFPHI) του Πανεπιστημίου Κολούμπια, βρέθηκε στη σκηνή του Ολύμπιον για μια ξεχωριστή συζήτηση μετά την καθολικά προσβάσιμη προβολή της ταινίας «Ουρανός».

Η πρωτότυπη εικαστική εγκατάσταση για το κινηματογραφικό και λογοτεχνικό του έργο του Τάκη Κανελλόπουλου με τίτλο «Τάκης Κανελλόπουλος: Ονειρεύομαι μια εκδρομή», η οποία φιλοξενείται στο κτίριο του Δυτικού Φυλακίου Εισόδου της Πύλης 1 του Λιμανιού (ιδέα-επιμέλεια: Μανώλης Κρανάκης, κριτικός κινηματογράφου - εικαστική επιμέλεια & βίντεο: Νίκος Πάστρας), θα παραμείνει ανοιχτή για το κοινό έως τις 30 Νοεμβρίου.