«Άμλετ» του Γκριγκόρι Κοζίντσεφ: Η σπουδαιότερη κινηματογραφική μεταφορά του αριστουργήματος του Σαίξπηρ

Ανάμεσα στις πολλές μεταφορές του έργου του Σαίξπηρ στη μεγάλη οθόνη, σπουδαιότερη μπορεί να θεωρηθεί ο Άμλετ του Γκριγκόρι Κοζίντσεφ με την αξεπέραστη εμηνεία του Ινοκέντι Σμοκτουνόφσκι. Η ταινία του Γκριγκόρι Κόζιντσεφ, που δημιουργήθηκε το 1964, θεωρείται συχνά η καλύτερη κινηματογραφική μεταφορά του αριστουργήματος του Σαίξπηρ. Η ταινία συγκέντρωσε κορυφαίους καλλιτέχνες από τον χώρο των τεχνών και των γραμμάτων κατά τη δεκαετία του '60, ενώ ορισμένοι κριτικοί τοποθετούν την ταινία στις δέκα καλύτερες όλων των εποχών στην ιστορία του κινηματογράφου. 

Ο κινηματογραφικός Άμλετ του Κόζιντσεφ ολοκληρώθηκε το 1963 και προβλήθηκε το 1964, μετά από οκτάχρονη επεξεργασία του σεναρίου. Τα γυρίσματα διήρκεσαν δύο χρόνια. Η σοβιετική εκδοχή του διάσημου σαιξπηρικού έργου αποτέλεσε την εθνική συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης στον εορτασμό των 400 χρόνων από τη γέννηση του συγγραφέα. Η ταινία κέρδισε το ειδικό βραβείο της κριτικής επιτροπής στο Φεστιβάλ της Βενετίας το 1964 και το 1967 προτάθηκε για τη Χρυσή Σφαίρα στην κατηγορία της Καλύτερης Ξένης Ταινίας.

Ο Daniel Fairfax, επίκουρος καθηγητής Κινηματογραφικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Goethe της Φρανκφούρτης γράφει στο Senses of Cinema για την συγκεκριμένη κινηματογραφική μεταφορά του «Άμλετ»: «Ίσως αποτελεί ένα παράδειγμα της κατάστασης της σοβιετικής κινηματογραφικής κουλτούρας κατά την περίοδο του Χρουστσόφ το γεγονός ότι η ταινία με τα υψηλότερα έσοδα στη χώρα το 1964 ήταν μια μεταφορά έργου του Σαίξπηρ (Άμλετ, 1964) σε σκηνοθεσία του Γκριγκόρι Κοζίντσεφ. Αν και ο Κοζίντσεφ είχε προηγουμένως εργαστεί σε πειραματικά εργαστήρια της εποχής του βωβού κινηματογράφου και συνεργαστεί με τον Λεονίντ Τράουμπεργκ, η συγκεκριμένη ταινία αποτελεί ένα δίπτυχο με τη μεταγενέστερη ταινία του "Βασιλιάς Ληρ" (1973).

Η αισθητική της ταινίας, με τα εντυπωσιακά σκηνικά, την εκπληκτική μουσική και τις αξέχαστες ερμηνείες, της χαρίζουν τη φήμη μιας από τις καλύτερες μεταφορές έργων του Σαίξπηρ στον κινηματογράφο. Ο Κοζίντσεφ δηλώνει ότι σκοπός του δεν ήταν να προσαρμόσει τον Σαίξπηρ στον κινηματογράφο, αλλά να προσαρμόσει τον κινηματογράφο στον Σαίξπηρ. Χρησιμοποιώντας μετάφραση του κειμένου από τον Μπόρις Πάστερνακ και τη μουσική του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ο Κοζίντσεφ δημιούργησε ένα έργο που συνδυάζει τρεις από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της Σοβιετικής Ένωσης.

Στα δύο βιβλία του, παραδέχεται την επίδραση των πειραματισμών του στη δεκαετία του '20 στο έργο του, ενώ αναδεικνύει το χάσμα μεταξύ αυτής της περιόδου και των διασκευών του Σαίξπηρ. Ειδικότερα, μέσω του "Άμλετ," ο Κοζίντσεφ ανοίγει το έργο του Σαίξπηρ στη φύση με τη χρήση εντυπωσιακών επιτόπιων γυρισμάτων, παραδίδοντας μια εντυπωσιακή κινηματογραφική εκδοχή του θεατρικού έργου».

Ο Fairfax αναφέρεται επίσης στην αισθητική προσέγγιση του Σοβιετικού σκηνοθέτη Γκριγκόρι Κοζίντσεφ στην ταινία του «Άμλετ», καθώς και στη συνεργασία του με τον συνθέτη Δημήτρη Σοστακόβιτς για τη μουσική της ταινίας. 

Όσον αφορά στο αισθητικό κομμάτι, σύμφωνα με τον Fairfax, ο σκηνοθέτης Κοζίντσεφ επικεντρώνεται στο νότιο και βόρειο σκηνικό του Άμλετ, χρησιμοποιώντας ασπρόμαυρο φίλμ για να αποδώσει τα ψυχρά γκρίζα του βορρά και έγχρωμο φίλμ για τον θερμό νότο. Αυτή η αντίθεση ανάμεσα στα χρώματα χρησιμοποιείται για να αναδείξει τα θεματικά στοιχεία του Άμλετ και της κοινωνικής αναταραχής.

Η συμμετοχή του Δημήτρη Σοστακόβιτς στη σύνθεση της μουσικής αναδεικνύεται ως σημαντικό στοιχείο της ταινίας, ενώ η χρήση της αισθητικής του Κοζίντσεφ και η επίδραση της σοβιετικής σχολής μοντάζ δίνουν ένα ξεχωριστό χαρακτήρα στην απόδοση του «Άμλετ».

Η μουσική του Σοστακόβιτς συνδυάζεται με την αισθητική του Κοζίντσεφ για να δημιουργήσει μια εμπειρία που αναδεικνύει την τραγωδία και τη φιλοσοφία του έργου, ενώ παράλληλα ο σκηνοθέτης επηρεάζεται από τη σοβιετική σχολή μοντάζ της δεκαετίας του 1920 στον τρόπο που διαχειρίζεται τα γυρίσματα σε διάφορες τοποθεσίες, δημιουργώντας μια γεωγραφία που αντανακλά τις συναισθηματικές και κοινωνικές πτυχές του έργου.

Η μουσική του συνθέτη της Συμφωνίας του Λένινγκραντ εκφράζει, κατά την άποψη του σκηνοθέτη, πάνω απ' όλα, «ένα άγριο μίσος για τη σκληρότητα, τη λατρεία της εξουσίας και την καταπίεση της δικαιοσύνης». «Ήταν η συγκεκριμένη ποιότητα που αναζητούσε για τις ταινίες του Σαίξπηρ», σημειώνει ο Fairfax.

Και συνεχίζει: «Στον «Άμλετ», η κυρίαρχη αρχή ήταν η δημιουργία "θεμάτων" που συνδέονται με μεμονωμένους χαρακτήρες. Επομένως, η ταινία συγκεντρώνεται έντονα στο θέμα του Άμλετ, το οποίο εκφράζεται με ιδιαίτερα συναισθηματικό τρόπο στην τελευταία εμφάνισή του. Ωστόσο, εντυπωσιακή είναι η αντιστοιχία μιας θορυβώδους μουσικής με την εμφάνιση του φαντάσματος του πατέρα του Άμλετ. Το θέμα χρησιμοποιήθηκε αρχικά με άλογα και θόρυβο κυμάτων για να αναδείξει τον επιβλητικό και τρομακτικό χαρακτήρα του φαντάσματος, ειδικά όταν το βλέπει ο Άμλετ για πρώτη φορά. Η επανάληψη του θέματος κατά τη δεύτερη εμφάνιση του φαντάσματος, στο δωμάτιο της Γερτρούδης, παρέχει μια ενδιαφέρουσα λύση σε μια πολύπλοκη σκηνή, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί τη συναισθηματική σύνδεση με το μουσικό θέμα.

Η παρουσία του φαντάσματος αρχικά γίνεται αντιληπτή από πολλούς χαρακτήρες, όχι μόνο από τον Άμλετ. Ωστόσο, σε μια επόμενη σκηνή, φαίνεται να εμφανίζεται μόνο μπροστά στον Άμλετ. Η βασίλισσα επιμένει ότι αυτή η εμφάνιση είναι "το προϊόν του μυαλού σου", προκαλώντας ένα αίνιγμα για την αντίληψη της πραγματικότητας. Ο σκηνοθέτης αποφεύγει να εμφανίσει ορατά το φάντασμα όταν το βλέπει ο Άμλετ στο δωμάτιο της Γερτρούδης. Αντίθετα, επικεντρώνεται στο πρόσωπο του Άμλετ, συνοδευόμενο από τη μουσική, δημιουργώντας ένα ερώτημα για την πραγματικότητα, το οποίο αφήνει στο θεατή την ελευθερία της ερμηνείας».

«Ο Άμλετ του Κοζίντσεφ, μια ταινία εποχής βασισμένη σε ένα εμβληματικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, έχει την επιφανειακή γοητεία μιας άκρως κλασικής ταινίας, παρά το γεγονός ότι γυρίστηκε στο αποκορύφωμα του παγκόσμιου «νέου κύματος» στον κινηματογράφο. Πράγματι, σε μια αντίστοιχη κριτική για την ταινία, ο ιστορικός του κινηματογράφου και μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Georges Sadoul διατύπωσε πολεμική εναντίον "ορισμένων ανθρώπων σήμερα [που] κατηγορούν τον Άμλετ ότι είναι πολύ παραδοσιακός". Αλλά ο Sadoul φαίνεται να αναγνωρίζει το ζήτημα, ρωτώντας ρητορικά: "Ζητάμε από τον Ρενουάρ, τον Φριτς Λανγκ ή τον Τζον Φορντ, όταν σκηνοθετούν σήμερα ταινίες, να υιοθετήσουν ένα στυλ "νέου κύματος"; " Και όμως, στοιχεία της ταινίας παρουσιάζουν καινοτόμες, ακόμη και άκρως ριζοσπαστικές μορφολογικές ιδιότητες. Πάνω απ' όλα, ήταν η επιθυμία του Κοζίντσεφ να δώσει στον Σαίξπηρ μια ανανεωμένη πολιτική απήχηση που τον ώθησε να επαναπροσδιορίσει τα όρια της κινηματογραφικής σύμβασης. Αυτή η επιθυμία υποδηλώνεται αινιγματικά στις τελευταίες γραμμές του Time and Conscience, όταν ο σκηνοθέτης υπενθυμίζει στον αναγνώστη ότι ο Άμλετ "γράφτηκε το 1600 και παίχτηκε το 46ο έτος μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση"», καταλήγει ο Fairfax. 

Η ταινία είναι διαθέσιμη στο YouTube με ελληνικούς υπότιτλους:

Με πληροφορίες από sensesofcinema.com