Lawrence of Arabia: 60 χρόνια από το κινηματογραφικό έπος του David Lean

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 13 λεπτά ┋

Η ταινία «Ο Λόρενς της Αραβίας» ξεκινά το 1935 με ένα ατύχημα με μοτοσικλέτα που έχει ως αποτέλεσμα το θάνατο του στρατιωτικού T. E. Lawrence (Τόμας Έντουαρντ Λόρενς). Στην κηδεία του, κάποιοι θρηνούν για την απώλεια ενός απίστευτα ικανού ανθρώπου, άλλοι μιλούν γι' αυτόν ως σαδιστή και θρασύδειλο. Και, έτσι, δημιουργείται το μυστήριο του ποιος ήταν ο Τ. Ε. Lawrence.

Ταξιδεύοντας πίσω στο χρόνο, το κοινό μεταφέρεται στο Κάιρο του 1916, ακριβώς στη μέση του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Τόπος όπου ένας νεαρός ανυπότακτος υπολοχαγός αναλαμβάνει την επιτόπια παρακολούθηση της αραβικής εξέγερσης κατά των Τούρκων, με επικεφαλής τον πρίγκιπα Φαϊζάλ (μετέπειτα γνωστό ως Φαϊζάλ Α' του Ιράκ). Από τότε ξεκινά ένα ταξίδι στην αραβική έρημο όπου ακολουθώντας την πορεία του T. E. Lawrence, το κοινό παρακολουθεί τη μεταμόρφωση του Βρετανού παρατηρητή σε ηγετική μορφή της αραβικής εξέγερσης.

Σε σκηνοθεσία του David Lean (ο οποίος είχε σκηνοθετήσει προηγουμένως σημαντικές ταινίες όπως Oliver Twist, Great Expectations και το Brief Encounter κατά τη δεκαετία του 1940 και το Hobson's Choice, Summertime και The Bridge on the River Kwai κατά τη δεκαετία του 1950), ο Λόρενς της Αραβίας γυρίστηκε στο Μαρόκο, την Ιορδανία και την Ισπανία. Γυρισμένη σε Technicolor και Super Panavision 70, στην ταινία πρωταγωνίστησαν οι Peter O'Toole, Anthony Quinn, Alec Guinness, Claude Rains, Arthur Kennedy και Omar Sharif.

Όταν επιλέχθηκε για συντήρηση το 1991, χαρακτηρίστηκε από τον βιβλιοθηκάριο του Κογκρέσου James H. Billington όχι μόνο ως «πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαντική», αλλά και ως μέρος μιας ομάδας «ταινιών που είχαν και θα συνεχίσουν να έχουν πολιτιστική, ιστορική ή αισθητική σημασία».

Με αυτά τα δεδομένα, το tasteofcinema σταχυολογεί μερικούς από τους λόγους για τους οποίους ο Λόρενς της Αραβίας ήταν άξιος μιας τέτοιας αναγνώρισης και γιατί η εν λόγω ταινία είναι ένα από τα σπουδαιότερα κινηματογραφικά έπη όλων των εποχών.

Η εμβληματική μορφή του T. E. Lawrence

Μπορεί να ακούγεται μάλλον αυτονόητος λόγος όταν εξετάζει κανείς την ταινία, αλλά στην πραγματικότητα, ο πρωταγωνιστής της ταινίας «Λόρενς της Αραβίας» δεν είναι μόνο ο οδηγός της πλοκής και της δράσης, αλλά επίσης, ένα σύμβολο της ανθρώπινης φύσης και για τον λόγο αυτό, μια από τις πιο πιστές και αληθινές απεικονίσεις ενός τέτοιου θέματος.

Παρόλο που η ταινία παραλείπει γεγονότα από την προηγούμενη ζωή του -όπως οι προηγούμενες γνώσεις πάνω στον αραβικό πολιτισμό που απέκτησε στις αποστολές που έκανε στη Συρία και τον Λίβανο στα πρώτα νεανικά του χρόνια-, απεικονίζει σωστά τον Τ.Ε. Lawrence. Κάτι που είναι σκόπιμο από το είδος της «ουδέτερης» απεικόνισης που οι ταινίες αντλούν για αυτή τη μυστηριώδη φιγούρα.

Αφήνοντας κατά μέρος κάποιες σαφώς μυθοπλαστικές λεπτομέρειες, ο σκηνοθέτης είναι σε θέση να καθοδηγήσει το κοινό στο ταξίδι του Λόρενς, καθώς μπαίνει στην έρημο με έναν Άραβα οδηγό και βγαίνει από αυτήν με έναν πλήρη στρατό που αποτελείται από διάφορες αραβικές φυλές.

Καθώς ξεδιπλώνονται τα γεγονότα, το κοινό οδηγείται σε ένα διπλό ταξίδι που συμβαίνει γύρω από τον ίδιο τον άνθρωπο -η κατάκτηση της Άκαμπα, οι επιθέσεις στα τρένα, οι επανενώσεις...- και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς σιγά σιγά από απλός παρατηρητής εξοργισμένος από τον θάνατο του οδηγού του μετατρέπεται σε πολέμαρχο ικανό να σφαγιάσει χιλιάδες ανθρώπους.

Υπάρχει μια μυσταγωγία γύρω από τη φιγούρα του Λόρενς και τα κατορθώματά του, γιατί είναι ένα σύμβολο της ανθρώπινης ουσίας, ικανό να αλλάζει στάση, λόγια και θέσεις προκειμένου να εκπληρώσει είτε μια προσδοκία, είτε να ενταχθεί σε μια ομάδα, είτε απλώς να παίξει έναν ρόλο που του δόθηκε. Για αυτό ο Λόρενς, ένας παρείσακτος, είναι ικανός να επανενώσει όλες τις αραβικές φυλές: γιατί είναι σε θέση να τους δείξει ότι αυτό είναι προς το συμφέρον τους.

Lawrence of Arabia (imdb)

Η δομή της ταινίας

Η ταινία υιοθετεί ένα είδος οπτικής γωνίας ενός παρατηρητή, η οποία είναι υπεύθυνη για την απομάκρυνσή της από τον χώρο του βιογραφικού έπους και την προσθήκη σε αυτήν των χαρακτηριστικών της περιπέτειας, του δράματος και των ιστορικών ταινιών. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Λόρενς της Αραβίας που είναι η ρευστότητα της ταινίας. Η οποία επισημαίνεται και από τους κριτικούς της εποχής:

Για μια ταινία που διαρκεί 216 λεπτά, μαζί με το διάλειμμα, ο Λόρενς της Αραβίας δεν είναι πυκνός σε λεπτομέρειες της πλοκής. Είναι μια λιτή ταινία με ξεκάθαρες γραμμές και δεν υπάρχει ούτε μια στιγμή που να αμφιβάλλουμε για τις λεπτομέρειες των διαφόρων εκστρατειών. Και ένα ζωτικό κλειδί για την επίτευξη αυτής της ρευστότητας βρίσκεται στον τόνο που χρησιμοποιείται στη δομή της ταινίας. Πρόκειται για ένα είδος ουδέτερου και διφορούμενου τόνου που δεν προσφέρει κάποια άποψη, θεωρία ή αιτιολόγηση για τον Λόρενς και τις πράξεις του, παρουσιάζοντάς τον ως ένα είδος θρύλου πάνω στον οποίο πολλοί θεατές - μιμούμενοι τους άλλους χαρακτήρες - αναπτύσσουν τις δικές τους θεωρίες και απόψεις παίρνοντας αυτόν τον άνθρωπο είτε ως μεγάλο ήρωα είτε ως επιδειξιομανή απατεώνα.

Για να είμαστε δίκαιοι, η ταινία έχει στη βάση της δύο γραμμές. Η μία, που ακολουθεί τον εξωτερικό χαρακτήρα, δικαιολογώντας έτσι τη διαρκή ανάγκη μας να τον έχουμε στην οθόνη και να είμαστε κοντά του και στις πράξεις του. Δεύτερη, ακολουθώντας τον πολύπλοκο εσωτερικό κόσμο του χαρακτήρα. Πολύπλοκο λόγω της παλέτας των αντιφατικών συναισθημάτων που βιώνει ο Λόρενς και κυριαρχεί σε όλη τη διάρκεια της ταινίας - ματαιοδοξία, επιθυμία, οργή, αλαζονεία, ολοκλήρωση. Και είναι στο λεπτό όριο μεταξύ αυτών των δύο γραμμών που επέλεξε ο David Lean να χτίσει και να γυρίσει την ταινία του.

Όντας αυτός ο λόγος που ο σκηνοθέτης και η ομάδα του κατάφεραν να δημιουργήσουν μια τόσο πυκνή και βαθιά προσωπογραφία αυτού του ανθρώπου ζωγραφίζοντας ένα πορτρέτο όχι μόνο του ίδιου του ανθρώπου και των εσωτερικών του συγκρούσεων (για παράδειγμα, του σεξουαλικού του προσανατολισμού) αλλά και το πορτρέτο του κόσμου που τον περιβάλλει είτε πρόκειται για το γραφειοκρατικό βρετανικό σύστημα, έναν σύγχρονο και ανεπτυγμένο κόσμο είτε για την ερημιά του αραβικού τοπίου και των ανθρώπων του (με τους οποίους ο Λόρενς ταυτίζεται περισσότερο).

Αν και είναι αλήθεια ότι ο Λόρενς συνέβαλε καθοριστικά στην επιστράτευση των φυλών της ερήμου στο πλευρό των Βρετανών στην εκστρατεία κατά των Τούρκων το 1914-17, η ταινία δείχνει ότι λειτούργησε λιγότερο από πατριωτισμό και περισσότερο από την ανάγκη να απορρίψει τη συμβατική βρετανική κοινωνία, επιλέγοντας να ταυτιστεί με την αγριότητα και τη θεατρικότητα των Αράβων. (...) Αυτό που δημιουργούν οι Lean, Bolt και O'Toole είναι ένας σεξουαλικά και κοινωνικά αντισυμβατικός άνδρας που παρουσιάζεται απλώς ως αυτό που είναι, χωρίς ταμπέλες ή σχόλια. Θα μπορούσε ένας τέτοιος άνδρας να συσπειρώσει τις διασπασμένες φυλές της ερήμου και να κερδίσει έναν πόλεμο εναντίον των Τούρκων;

Lawrence of Arabia (imdb)

Ερμηνείες

Το να μιλάμε για τον Λόρενς της Αραβίας και να μην γίνει μια αναφορά στους ηθοποιούς και τις αντίστοιχες ερμηνείες τους δεν είναι σωστό, διότι μεγάλο μέρος της επιτυχίας της ταινίας βασίζεται ακριβώς στη σπουδαία δουλειά τους. Ξεκινώντας, λοιπόν, από τον πρωταγωνιστή, τον T. E. Lawrence, τον οποίο ενσάρκωσε ο Peter O'Toole, πρέπει να θυμηθούμε ότι ο O'Toole δεν ήταν μεγάλο αστέρι εκείνη την εποχή, στην πραγματικότητα, η πλειονότητα των ηθοποιών ήταν είτε σχεδόν άγνωστοι μέχρι την ταινία αυτή (η περίπτωση του Omar Sharif) είτε είχαν ήδη «περάσει την πρώτη νιότη», όπως οι περιπτώσεις των Alec Guinness και Arthur Kennedy.

Ξεχωρίζουν τα μεγάλα ονόματα του βρετανικού και αμερικανικού κινηματογράφου και θεάτρου. Ο Guinness πριν από τον Λόρενς της Αραβίας είχε παίξει οκτώ διαφορετικούς χαρακτήρες στο Kind Hearts and Coronets (1949) και ο Kennedy ήταν ένα μεγάλο όνομα στο σαιξπηρικό θέατρο. Επιστρέφοντας στον Peter O'Toole, είχε να αντιμετωπίσει μια τεράστια πρόκληση στην απεικόνιση ενός ανθρώπου με πολύπλοκο χαρακτήρα και πολλές εκφάνσεις, αξιοσημείωτοι είναι επίσης οι λεπτοί τρόποι με τους οποίους ο ηθοποιός δουλεύει γύρω από την σεξουαλικότητα του Λόρενς.

Από τους υποστηρικτικούς ηθοποιούς, ο Anthony Quinn δίνει μια σπουδαία ερμηνεία ως Άραβας Λόρδος ονόματι Auda που ηγείται μιας από τις μεγαλύτερες και ισχυρότερες φυλές- ο Omar Sharif υποδύεται έναν άνδρα που αποτελεί σύμβολο της αραβικής καρδιάς και των αξιών της (τιμή, οικογένεια, ενότητα, πίστη) - ο Arthur Kennedy είναι το είδος του ουδέτερου μέρους που καταλαβαίνει την αξία και την επιρροή μιας φιγούρας όπως ο Lawrence σε έναν κόσμο σε πόλεμο, αλλά είναι και σαν το κοινό που παρακολουθεί τον Laurence και προσπαθεί να κατανοήσει την διφορούμενη προσωπικότητά του. Ο Alec Guinness ως βασιλικός πρίγκιπας Faisal, σε μια εξαιρετικά βαθιά και στοχαστική ερμηνεία, τονίζει τη θέση και τη σημασία του χαρακτήρα εντός της ταινίας.

Lawrence of Arabia (imdb)

Ιστορική και πολιτιστική αξία

Παρόλο που η ιστορική ακρίβεια της ταινίας είναι αμφισβητήσιμη (και αυτός είναι επίσης ένας λόγος για τον οποίο η ταινία αυτή ήταν και εξακολουθεί να είναι τόσο δημοφιλής προσελκύοντας την προσοχή του απλού θεατή, των κριτικών, των ιστορικών και των σινεφίλ), η ταινία είναι αναμφίβολα μία από τις καλύτερες ιστορικές ταινίες που γυρίστηκαν ποτέ. Όχι μόνο ως προς την κλίμακα αλλά και ως προς το θέμα.

Αφήνοντας για λίγο στην άκρη τον T. E. Lawrence, η ταινία προσφέρει επίσης ένα όραμα για τις γραφειοκρατίες του πολέμου. Και γραφειοκρατίες είναι η σωστή λέξη, αφού η ταινία απεικονίζει και το παρασκήνιο της σύγκρουσης, όπου τα συμφέροντα, η παρατήρηση, οι συμμαχίες και οι τακτικές χάραξης στρατηγικής είναι κυρίαρχα στοιχεία.

Έτσι, παρά τις όποιες αποκλίσεις μεταξύ ταινίας και πραγματικότητας, ο Λόρενς της Αραβίας αποτελεί ιστορικά και πολιτισμικά μία έγκυρη αποτύπωση και ένα έργο τέχνης ύψιστης σημασίας για την απεικόνιση των μηχανισμών της σύγκρουσης καθώς και των μερών που εξελίχθηκαν σε αυτήν. Μπορεί τα γεγονότα σχετικά με έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα να μην είναι εκατό τοις εκατό αληθινά, ωστόσο το σύμπαν στο οποίο ανήκει ο χαρακτήρας απεικονίζεται λεπτομερώς.

Η ταινία απεικονίζει γλαφυρά την κατανομή της αραβικής επικράτειας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, καθώς και, την εχθρότητα μεταξύ των διαφόρων πλευρών, τα συμφέροντα και τις συμμαχίες που έγιναν κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (όσον αφορά το συγκεκριμένο τμήμα της επικράτειας) και, φυσικά, το πιο σημαντικό είναι ότι ο πόλεμος δεν γίνεται στο πεδίο της μάχης.

Επιπλέον, όταν μιλάμε για την ταινία από πολιτιστική άποψη, δύο πράγματα πρέπει να αναφερθούν: η μουσική της και η καλλιτεχνική της επιμέλεια. Δύο στοιχεία που, στο μεγαλύτερο μέρος τους, προσεγγίζουν τα σκηνικά και την ατμόσφαιρα της ταινίας στην πραγματικότητα.

Όσον αφορά την καλλιτεχνική επιμέλεια της ταινίας, η χρήση των αντικειμένων και κυρίως των χρωμάτων σέβεται τα μοτίβα και τα σχέδια των αραβικών φυλετικών κοινωνιών μέσω των γιλέκων, των σπαθιών και σε αυτόν τον τομέα οι ηθοποιοί αποκαλύπτουν επίσης μια έντονη προσοχή στο να είναι αληθινοί ως προς τις τάξεις και την ιδιότητα των χαρακτήρων που υποδύονται.

Σχετικά με τη μουσική της ταινίας, πρόκειται για μια από τις σπουδαιότερες μουσικές στην ιστορία του κινηματογράφου, διότι όχι μόνο συμπληρώνει το περιβάλλον και την ατμόσφαιρα που ζωγραφίζει η ταινία στην οθόνη, αλλά και είναι ικανή να συμπεριλάβει όλα τα άλλα στοιχεία που αποτελούν μέρος της ασάφειας της ταινίας - ερωτήματα που σχετίζονται με τον εσωτερικό κόσμο του Λόρενς, μεγάλες σκηνές μάχης - ενσωματώνοντας δυτικές και ανατολικές μουσικές νότες, ρυθμούς και όργανα.

Lawrence of Arabia (imdb)

Αισθητική Αξία

Την ταινία χαρακτηρίζει το αιχμηρό, απλό και αποτελεσματικό μοντάζ του Λόρενς της Αραβίας, το οποίο στην πραγματικότητα αποτελεί στοιχείο των έργων του David Lean - ο οποίος πριν γίνει σκηνοθέτης ήταν για αρκετό καιρό μοντέρ ταινιών. Από σκηνή σε σκηνή οι μεταβάσεις στον Λόρενς της Αραβίας γίνονταν ως επί το πλείστον με απλές περικοπές και όχι με την επανάληψη εφέ. Έτσι, όπως ήταν φυσικό, η επαναλαμβανόμενη χρήση αυτού του στυλ δημιουργούσε όχι μόνο καθιερωμένα ρυθμικά μοτίβα αλλά και εγγύτητα μεταξύ θεατή και ταινίας. Μια άλλη σημαντική έννοια είναι η χρήση του ήχου από την ταινία ως μέσο μετάβασης με την άμβλυνση ή τη δημιουργία συνέχειας.

Υπάρχουν πολλά που μπορεί κανείς να λάβει υπόψη του και να μάθει από τη συγκεκριμένη ταινία: χρήση του χρώματος, σύνθεση και τοποθέτηση της κάμερας, τρόπος τοποθέτησης των ηθοποιών σε μια δεδομένη σκηνή, απεικόνιση αντιφατικών συναισθημάτων (όπως η μοναξιά εν μέσω μιας πολεμικής ομάδας)...

Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν παρακολουθήσει τον Λόρενς της Αραβίας θυμούνται την ταινία από την εκπληκτική ομορφιά της, με εικόνες απαράμιλλης ομορφιάς, που δικαιολογούν απόλυτα την αισθητική αξία της ταινίας.

Lawrence of Arabia (imdb)