Η αποκάλυψη στο σπήλαιο της Θεόπετρας

Καταφύγιο σε ένα μεγάλο σπήλαιο, που προστάτευε από τα ακραία καιρικά φαινόμενα και τα άγρια, σαρκοφάγα ζώα, έβρισκε ο προϊστορικός άνθρωπος που κυνηγούσε στη Θεσσαλία. Το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα, απέναντι από τους επιβλητικούς βράχους των Μετεώρων είναι το μοναδικό μέχρι σήμερα στην Ελλάδα όπου μπορεί να μελετηθεί η μετάβαση από την Ανώτερη Παλαιολιθική στην Μεσολιθική εποχή (πριν 130.000 χρόνια) και από την Μεσολιθική στην Νεολιθική (3.000 π.Χ.), ενώ η ηλικία των ασβεστόλιθων έχει προσδιοριστεί στην ανώτερη Κρητιδική περίοδο, δηλαδή πριν από περίπου εκατό εκατομμύρια χρόνια. 

Εργαλεία, ίχνη καθημερινής ζωής, ακόμη και κοσμήματα, αλλά και σκελετικό υλικό από το σπήλαιο της Θεόπετρας δείχνουν την μετάβαση από την τροφοσυλλογή στην γεωργική παραγωγή και την αντικατάσταση του Νεάντερταλ από τον σύγχρονο άνθρωπο.

Στον χώρο έχουν βρεθεί επίσης και τα πιο παλιά αποτυπώματα που έχουν ανακαλυφθεί ποτέ την Ελλάδα, δύο από τα οποία ανήκουν σε παιδιά ηλικίας 4-5 χρόνων και χρονολογούνται στα 130.000 χρόνια από σήμερα. Το εύρημα είναι σπανιότατο όχι μόνο για τον ελλαδικό, αλλά και για τον ευρωπαϊκό χώρο, για τον επιπλέον λόγο ότι ο άνθρωπος εκείνης της εποχής φαίνεται πως δεν κυκλοφορούσε με γυμνά πόδια, αλλά τα είχε καλυμμένα με…παπούτσια.

Ξεχωρίζει επίσης ένα χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο (περιδέραιο, φυλαχτό) της Νεολιθικής εποχής, που αποδίδει σχηματικά ανθρώπινη μορφή. Τα νεολιθικά χρυσά κοσμήματα, απαντώνται σε ελάχιστες θέσεις και χρονολογούνται στη νεότερη και στην τελική νεολιθική. Το συγκεκριμένο χρονολογείται περίπου στο 4000 π.Χ. και η καταγωγή του τύπου προέρχεται από τα Βαλκάνια.

Το σπήλαιο της Θεόπετρας άνοιξε για το κοινό το 2010, αλλά τον Ιούνιο του 2016 ανέστειλε την λειτουργία του, επειδή οι σταγονοροές έφεραν προβλήματα στην τουριστική διαδρομή, αφενός φράζοντας κάποια σημεία της και αφετέρου δημιουργώντας επικίνδυνη ολισθηρότητα στο δάπεδο. Πριν από λίγες μέρες έγινε γνωστό ότι ξεκινούν μέσα στον Μάιο τα έργα αποκατάστασης και επαναλειτουργίας, καθώς εντάχθηκαν στο ΕΣΠΑ Θεσσαλίας 2014-2020, με προϋπολογισμό περίπου 2,1 εκατομμύρια ευρώ και ορίζοντα ολοκλήρωσης τον Οκτώβριο του 2023. Τις επόμενες μέρες ξεκινούν οι εργασίες στα δύο υποέργα: «Εργασίες προστασίας και ανάδειξης του σπηλαίου Θεόπετρας» με δικαιούχο την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας και «Στερέωση βραχωδών πρανών στο σπήλαιο Θεόπετρας» με δικαιούχο την Περιφέρεια Θεσσαλίας.

«Το σπήλαιο της Θεόπετρας έχει ερευνηθεί υποδειγματικά. Είναι το μοναδικό στην ελληνική επικράτεια που έχει συνεχείς ανθρωπογενείς επιχώσεις και λείψανα ανθρώπινης δραστηριότητας, που καλύπτουν μια τόσο μεγάλη περίοδο. Τα ευρήματα είναι πολλά, από εργαλεία και κοσμήματα, μέχρι θραύσματα αγγείων και οστά», δήλωσε στο «Έθνος της Κυριακής» ο προϊστάμενος του γραφείου Βόρειας Ελλάδας της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Φώτης Γεωργιάδης. Τις διαδικασίες για την ένταξη του σπηλαίου στο ΕΣΠΑ «έτρεξε» και ο προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Ανδρέας Ντάρλας, ενώ υπεύθυνος των εργασιών για την προστασία των αρχαιολογικών επιχώσεων και την αναβάθμιση των υποδομών ανάδειξης στο εσωτερικό της Θεόπετρας, είναι ο αρχαιολόγος, Μιχάλης Κοντός.

Το σπήλαιο της Θεόπετρας βρίσκεται στην διαδρομή από τα Τρίκαλα προς την Καλαμπάκα, μόλις 3 χιλιόμετρα από την πόλη που είναι γνωστή για τους θεόρατους βράχους των μετεώρων. Βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 300 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας και 100 μέτρων από την πεδιάδα και η συνολική του έκταση είναι σχεδόν 500 τ.μ. Είναι ένα σπήλαιο μεσαίου μεγέθους και ο ζωτικός του χώρος είναι ακόμη μικρότερος, ωστόσο κατοικήθηκε για μεγάλες περιόδους, διαφορετικές μεταξύ τους και ο προϊστορικός άνθρωπος άφησε εκεί το αποτύπωμά του.Οι αρχαιολόγοι επισημαίνουν ότι το σπήλαιο έχει δεχτεί τεράστια αναμόχλευση, αφενός επειδή χρησιμοποιήθηκε σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ακόμη και από τον σύγχρονο άνθρωπο, -από τους ντόπιους πληθυσμούς σε καιρό πολέμου-, αφετέρου επειδή οι βοσκοί στάβλιζαν εκεί τα ζώα τους και έκαναν τις δικές τους παρεμβάσεις, κυρίως όμως λόγω της επανειλημμένης εισβολής μεγάλων ποσοτήτων νερού.

Στην παλαιότερη φάση της χρήσης του, πριν από 130.000 χρόνια από σήμερα, οι ελάχιστοι ένοικοί του χρησιμοποιούσαν εργαλεία από πυριτόλιθο, τον οποίο έβρισκαν στον πυθμένα της σπηλιάς, ενώ αργότερα όταν ο πληθυσμός αυξήθηκε, η αναζήτηση της πρώτης ύλης για να την κατασκευή τους γινόταν έξω από το σπήλαιο. Τα εργαλεία που βρέθηκαν καλύπτουν όλες τις περιόδους και όλες τις χρήσεις. Από τα πρώτα λίθινα που χρησιμοποιούνταν για κυνήγι και εκδορά του ζώου, μέχρι τα νεότερα που εξυπηρετούσαν την καλλιέργεια, το θέρισμα των σπαρτών, την κοπή των δέντρων, κ.ά. Ξέστρες, φυλλόσχημες και αμφίπλευρες αιχμές, μαχαίρια με ράχη, φολίδες, λεπίδες, είναι μερικοί από τους τύπους των εργαλείων. Από την Νεολιθική περίοδο όπου η ζωή  είναι περισσότερο οργανωμένη, προέρχονται εργαλεία ύφανσης (σφονδύλια, υφαντικά βάρη), τριπτά εργαλεία και ειδώλια.

Τα παλαιότερα κοσμήματα είναι από δόντια ελαφιών και όστρεο γλυκού νερού από το κοντινό ποτάμι και τα νεότερα από μεγάλες χάντρες, εισηγμένες από τα Βαλκάνια. Ανάλογα με τον καιρό και τις εναλλαγές θερμών και ψυχρών επεισοδίων, ο πληθυσμός του σπηλαίου αυξομειωνόταν, ενώ σημειώνεται πως η Θεόπετρα είναι το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης με τόσο έντονα χαρακτηριστικά παγετώνων στην διάρκεια του Πλειστόκαινου. Αυτό εξηγείται τόσο λόγω της γειτνίασης του σπηλαίου με την Πίνδο, όσο και από τον βόρειο προσανατολισμό της εισόδου του.

Λιθοσωρός και βράχια που βρέθηκαν στην είσοδο, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι λειτουργούσαν ως ένα είδος…πόρτας για να φράζουν το εσωτερικό από τα ακραία καιρικά φαινόμενα και επιπλέον να εμποδίσουν την είσοδο άγριων ζώων. Στο σπήλαιο της Θεόπτερας βρέθηκαν πέντε ανθρώπινοι σκελετοί, ο ένας μάλιστα χρονολογείται στην Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή, δηλαδή στα 14990-14060 π.Χ.. Άλλες τρεις ταφές έχουν χρονολογηθεί στην Μεσολιθική, περίπου (περίπου στα 7.500 π.Χ.), ενώ κατά την Νεολιθική εποχή εκτιμάται ότι ο πληθυσμός του σπηλαίου ήταν περίπου 43 άτομα, ανάμεσά τους ενήλικες, παιδιά και βρέφη. Ωστόσο, το πιο ανέλπιστο εύρημα ήταν οι πατημασιές που χρονολογούνται στα 130.000 χρόνια από σήμερα. Τα αποτυπώματα αυτά είναι μοναδικά στον ελλαδικό χώρο και εξαιρετικά σπάνια σε παγκόσμια κλίματα και είναι τα δεύτερα πιο παλιά στην Ευρώπη, μετά από εκείνα της Terra Amata στη Γαλλία που χρονολογούνται στα 380.000 χρόνια από σήμερα.

Στην Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή ο άνθρωπος κυνηγούσε για να εξασφαλίσει την τροφή τη δική του και της ομάδας του. Από την εξέταση του οστεολογικού υλικού ζώων ταυτοποιήθηκαν για την περίοδο αυτή ζώα όπως σπηλαία άρκτος, κόκκινο ελάφι, αλεπού, ασβός, αρκούδα, λαγός, ύαινα, λύκος, καθώς και πτηνά, όπως αετός και περιστέρι, ενώ από την Νεολιθική επίχωση, που πλέον έχουμε το πέρασμα στην τροφοπαραγωγή, το 60% των οστών ανήκουν σε αιγοπρόβατα. Βρέθηκαν ακόμη οστά από βοοειδή, χοίρους και σκύλους, χωρίς να λείπουν και άγρια ζώα (αγριογούρουνο, λαγός, ελάφια, αρκούδες) που είχαν κυνηγήσει οι ένοικοι του σπηλαίου για να καταναλώσει το κρέας τους. Είναι χαρακτηριστικό πως σε οστό αρκούδας, που χρονολογήθηκε σε αυτή την περίοδο, βρέθηκαν μαχαιριές που αποδίδονται σε προσπάθεια τεμαχισμού του ζώου. Κοντά στο άγριο αμύγδαλο, το βατόμουρο, το σύκο, το μπιζέλι, το ιπποφαές, τη φακή, το μπιζέλι, το λαθούρι, προστέθηκαν στη Νεολιθική εποχή το σιτάρι, όπως και άλλα δημητριακά, αλλά και όσπρια. Η νέα εποχή βρήκε τον προϊστορικό άνθρωπο έτοιμο σε γνώσεις και εργαλεία για να ημερέψει τη γη και να απολαύσει τους καρπούς της.