Ιωάννινα: Μυστικά 300 χρόνων στο τζαμί της Καλούτσιανης

Τοπόσημο και σημείο αναφοράς για τα Γιάννενα, το τζαμί της Καλούτσιανης, που πέρασε από…σαράντα κύματα, αποκαθίσταται και αποδίδεται στην αρχική του μορφή. Βρίσκεται σε μια υποβαθμισμένη συνοικία -το όνομα της οποίας φέρει- μόλις 500 μέτρα από την κεντρική πλατεία και έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Το μνημείο ιδρύθηκε το 1730 από τον Χατζή Μεχμέτ -γιο του Ασλάν Πασά- που υπήρξε τοποτηρητής των Ιωαννίνων (1720-1732) και έκτοτε άλλαξε πολλές χρήσεις.

Η μελέτη αποκατάστασής του εγκρίθηκε πριν από λίγο καιρό με πολλούς επαίνους από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, έδωσε προσωπικά τα συγχαρητήριά της στον περιφερειάρχη Ηπείρου, Αλέξανδρο Καχριμάνη. Το Τζαμί της Καλούτσιανης ήταν ένα από τα πρώτα κτίρια των Ιωαννίνων που χαρακτηρίστηκε μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού και ήδη είναι ιστορικός και αρχαιολογικός χώρος από το 1925, ενώ από το 2005 ανήκει στην ιδιοκτησία του υπουργείου.

Για τους ειδικούς είναι ένα…κρυμμένο μυστικό που έχει ενσωματωθεί στον αστικό ιστό της πόλης και πρέπει να αποκτήσει την αρχική του μορφή. «Πρόκειται για ένα δύσκολο μνημείο, στο οποίο έχουν γίνει πολλές επεμβάσεις και μετατροπές, κάποιες από τις οποίες ήταν πρόχειρες. Στο πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκε ως καφενείο, ζαχαροπλαστείο, σταθμών υπεραστικών λεωφορείων, μανάβικο. Και φυσικά κάθε ιδιοκτήτης ήθελε να κάνει και μια προσθήκη στο χώρο. Στόχος μας είναι να αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή», δήλωσε στο «Έθνος της Κυριακής», η επικεφαλής της διεπιστημονικής ομάδας μελετητών, επίκουρη καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Ελευθερία Τσακανίκα.

Οι συντηρητές έφεραν στο φως σε αρκετά σημεία τον αρχικό ζωγραφικό διάκοσμο. Οι δοκιμαστικές τομές αποκάλυψαν περίτεχνα σχέδια στον τρούλο και 6 χωρία με αραβικές επιγραφές στο κέντρο του. Εκεί υπάρχει ανεικονικός γεωμετρικός, περίτεχνος διάκοσμος, που διακρίνεται για την αρμονία των χρωμάτων. Ο συντηρητής Γιώργος Παυλόπουλος, υπεύθυνος της πολυβραβευμένης ομάδας του, δηλώνει ότι ο φθοροποιός παράγοντας, ο χρόνος, έχει προκαλέσει μεγάλη ζημιά και χρειάζονται χειρουργικές επεμβάσεις για να επανέλθει ο  διάκοσμος στην αρχική του μορφή. «Στα περισσότερα σημεία θα διατηρηθούν και θα αναδειχθούν τα αρχικά, αυθεντικά στοιχεία του ζωγραφικού και χρωματικού διάκοσμου, σε άλλα πάντως θα αφεθούν τα δείγματα των επεμβάσεων, ως ιστορική καταγραφή των επιζωγραφίσεων», δηλώνει ο κ. Παυλόπουλος.

Οι συντηρητές διερευνούν τον ζωγραφικό διάκοσμο, την κατάσταση διατήρησης των χρωστικών και την στερεότητα του επιχρίσματος και έχουν διαπιστώσει πως το κάτω μέρος των τοίχων έχει κονίαμα, το μεσαίο μέρος ασβεστόχρωμα και στον τρούλο έχει μπει ελαιόχρωμα. Η ομάδα του κ. Παυλόπουλου χρησιμοποίησε υπερσύγχρονα όργανα, όπως συσκευές για τον έλεγχο της στερεότητας των κονιαμάτων και φορητό φασματογράφο, έκανε φωτογραφίσεις σε υπέρυθρο μήκος κύματος, αλλά και επιτόπου ανάλυση των χρωστικών. Έτσι μπόρεσε να βρει ποιο χρώμα (λ.χ. συγκεκριμένο μπλε ή συγκεκριμένο πράσινο) χρησιμοποιήθηκε σε κάθε επέμβαση. «Ο αρχικός διάκοσμος έγινε από έναν άριστο καλλιτέχνη που απέδωσε εντυπωσιακά το τι υπάρχει στον ουρανό για τη δική τους θρησκεία, με σύμβολα, σχήματα και αρμονία χρωμάτων», τονίζει ο κ. Παυλόπουλος.

Οι διερευνητικές εργασίες που έκαναν οι επιστήμονες για την σύνταξη της μελέτης έδωσαν πολλά νέα στοιχεία. Ένα από αυτά είναι η ύπαρξη υπόγειου χώρου σφραγισμένου με πλάκα, στο τμήμα του προστώου (στεγασμένος χώρος με κίονες μπροστά από το κτίριο) προς τον δρόμο, που αποτελεί τμήμα προγενέστερης κατασκευής. Πιθανόν η κατασκευή αυτή χρησιμοποιούνταν ήδη από τον 15^ο αιώνα ως μετζήτ (χώρος προσευχής χωρίς μιναρέ) που αργότερα με την κατασκευή του τζαμιού, ενσωματώθηκε σε αυτό. Σε φωτογραφία του Ερνέστο Εμπράρ το 1920 διακρίνεται η τοξωτή είσοδος στο ισόγειο τμήμα του προστώου και η εξωτερική κρήνη, ενώ ακόμη και σήμερα σε εκείνη τη γωνία του υπογείου αναβλύζει νερό.

Σύμφωνα με την κ. Τσακανίκα, εντοπίστηκαν στοιχεία της αρχικής κατασκευής του προστώου στον πάνω όροφο, αφού το μεγαλύτερο τμήμα του καταστράφηκε -ίσως από σεισμό-, πριν το 1920, ανακατασκευάστηκε πρόχειρα και τώρα θα πρέπει να καθαιρεθεί. Το ίδιο θα γίνει και με τις νεότερες επεμβάσεις που έγιναν στα μέσα του 20^ου αιώνα, στην άλλη πτέρυγα του προστώου, για να στεγάσουν διάφορες ιδιοκτησίες και καταστήματα.

Με ενδοσκοπήσεις εντοπίστηκαν ξύλινες ενισχύσεις (ξυλοδεσιές) στη λιθοδομή.  

«Πρόκειται για μια τεχνική με τεράστια παράδοση στον ελληνικό χώρο και απαντάται ήδη από την Μινωϊκή εποχή, μέχρι το τέλος του 19^ου αιώνα. Στόχος των ξύλινων ενισχύσεων ήταν να θωρακίσουν την τοιχοποιία από σεισμούς και δεν αποκλείεται το μνημείο να υπέστη ζημιές από τουλάχιστον 5 ισχυρούς σεισμούς που έχουν γίνει και επηρέασαν την πόλη των Ιωαννίνων τα τελευταία 300 χρόνια», τονίζει η κ. Τσακανίκα. Το Τζαμί της Καλούτσιανης θα αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή, στο σύνολό του, εκτός από την κωνική απόληξη του μιναρέ. Η απόληξή του έχει καταστραφεί, ίσως από τον βομβαρδισμό των Ιταλών το φθινόπωρο του 1940 και εδώ και πολλά χρόνια χρησιμοποιείται ως φωλιά από τους πελαργούς. Υπάρχει μάλιστα φωτογραφία του 1959 που δείχνει τους πελαργούς στην κορυφή του μιναρέ και η πρόταση προβλέπει να διατηρηθεί ως τέτοια. Οι μελετητές προτείνουν να ενισχυθεί ο μιναρές και να θωρακιστεί εξωτερικά για το ενδεχόμενο σεισμού.

Άλλωστε στα Γιάννενα υπάρχουν δύο πλήρως αποκαταστημένα τζαμιά, μέσα στο κάστρο, αυτό του Ασλάν Πασά που στεγάζει σήμερα το Δημοτικό Μουσείο και το Φετιχέ Τζαμί, που χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος. Στην οθωμανική περίοδο τα Γιάννενα είχαν 17 τζαμιά και μετά το 1913 απόμειναν τρία, ένα από τα οποία είναι αυτό της Καλούτσιανης. Η χρήση του στους μεταγενέστερους χρόνους ως καφενείο δεν είναι τυχαία. Στο μπροστινό του μέρος υπήρχε το χαγιάτι, όπου οι Τούρκοι μετά την προσευχή έπιναν τον καφέ τους, καθισμένοι σταυροπόδι κι έτσι μετά την απελευθέρωση έγινε καφενείο, που μάλιστα για αρκετά χρόνια ονομάζονταν «Καφενείον Το Τζαμί». «Θα προχωρήσουμε στην τιμολόγηση του έργου, ώστε σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού να βρεθούν οι πόροι για να αποκατασταθεί το μνημείο», δήλωσε ο περιφερειάρχης Ηπείρου, Αλέξανδρος Καχριμάνης και στόχος των ανθρώπων της Περιφέρειας είναι να γίνει το μνημείο επισκέψιμο ως χώρος πολιτισμού. Το τζαμί της Καλούτσιανης βρίσκεται σε έναν ιστορικό οδικό άξονα, τον οποίο διέσχισε ο ελληνικός στρατός όταν απελευθέρωσε την πόλη και σε μια συνοικία που γειτνιάζει με άλλους πολιτιστικούς θησαυρούς, όπως είναι το Βελή τζαμί, που οικοδομήθηκε από τον Βελή Πασά στο τέλος του 18^ου αιώνα, τα οθωμανικά μαγειρεία και τα Λιθαρίτσια.

Η ιστορία της Καλούτσιανης

Στα 1430 οι Τούρκοι μπήκαν στα Γιάννενα από την περιοχή της Καλούτσιας, στην οποία έμεναν κάτοικοι χαμηλών κοινωνικών και οικονομικών στρωμάτων, καθώς και Ρομά. Από εκεί επίσης ξεκίνησε το 1611 η επανάσταση του φλογερού μοναχού Διονύσιου Φιλόσοφου γνωστού ως Σκυλόσοφου, που πνίγηκε στο αίμα και ο ίδιος βρήκε μαρτυρικό θάνατο, αφού οι τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό και περιφέραν το δέρμα του σε κάθε πόλη μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Έκτοτε η βρύση που υπήρχε στην αρχή του οικισμού πήρε το όνομα Καλού Τσεσμέ (βρύση του αίματος) και η περιοχή έγινε Καλούτσιανη.

Η μελετητική ομάδα

Επικεφαλής της ομάδας είναι η Ελευθερία Τσακανίκα, ενώ για την αρχιτεκτονική μελέτη εργάστηκαν οι: Κ. Μωρέττη, Ε. Εφεσίου, Ν. Ξάνθος, για την στατική μελέτη : Ν. Ψύλλα, Ε. Τσακανίκα, Χ. Μουζάκης, Τ. Κουιμτζόγλου (ψηφιακή αποτύπωση), για την μελέτη συντήρησης: Γ. Παυλόπουλος, Μ. Χατζηνικολάου, για τη διερεύνηση δυναμικών και μηχανικών χαρακτηριστικών: Εργ. Αντισεισμικής Τεχνολογίας ΕΜΠ, Χ. Μουζάκης, Μ. Ασημακόπουλος, Δ. Μουζάκης και για τη διερεύνηση ξυλοδεσιών: πανεπιστήμιο Πάτρας, Ν. Κουμάντος.