Παμφυλία Ταναϊλίδη: H Ελληνοπόντια Ηθοποιός του Αζερμπαϊτζάν

Παρότι δεν είναι ευρέως γνωστή στην Ελλάδα και σε μεγάλο μέρος του Ποντιακού Ελληνισμού, η Παμφυλία Ταναϊλίδη ήταν μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές μορφές του Ελληνισμού στον Καύκασο, στον τομέα του θεάτρου. Έζησε και εργάστηκε στο Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία και εκτός από τα ελληνικά, τη μητρική της  γλώσσα,  μιλούσε άπταιστα αζερμπαϊτζανικά και γεωργιανά.

Η Παμφυλία Ταναϊλίδη γεννήθηκε το 1891 στην περιοχή Ζανγκεζούρ Ουγιέζντ, το οποίο ήταν τότε μέρος του  κυβερνείου Ελιζαμπέταπολ της Ρωσίας. Πριν από τον 18ο αιώνα τα εδάφη της περιοχής Ζανγκεζούρ μοιράστηκαν μεταξύ των Χανάτων (μικρών κρατών ) του Αζερμπαϊτζάν Kαραμπάχ, Nαχτσεβάν και Ιραβάν. Η οικογένειά της έφτασε εκεί από την τουρκική πόλη Kαρς και, αφού έμεινε για λίγο, μετακόμισε στην Τιφλίδα (Γεωργία).

Στα πρώτα χρόνια της καριέρας της ανέδειξε την τέχνη του χορού στα θέατρα. Λόγω των δυσκολιών της εποχής, δεν μπόρεσε να λάβει ειδική εκπαίδευση. Το λεπτό σώμα της ήταν καλοσχηματισμένο και παρουσίαζε επιδέξια μια ποικιλία ρυθμικών χορών από νεαρή ηλικία.

Η Παμφυλία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη σκηνή το 1905 ως μέλος θεατρικού θιάσου του Αζερμπαϊτζάν στην Τιφλίδα (ο θίασος αναδιοργανώθηκε σε θέατρο του Αζερμπαϊτζάν της Τιφλίδας το 1922) και ανήκε στους ιδρυτές αυτού του θεάτρου), όπου έπαιξε  σε θεατρικά έργα στην αζερμπαϊτζανική και στην ελληνική γλώσσα. Το 1924 εγκαταστάθηκε στο Μπακού και ξεκίνησε να εργάζεται στο Κρατικό Ακαδημαϊκό Εθνικό Δραματικό Θέατρο του Αζερμπαϊτζάν. Αργότερα πρωταγωνίστησε σε πολλές ταινίες του Αζερμπαϊτζάν.

Η Π. Ταναϊλίδη έγινε διάσημη σε σύντομο χρονικό διάστημα, ερμηνεύοντας διάφορους ρόλους σε παραστάσεις δράματος, όπερας και οπερέτας. Εκπροσώπησε το Αζερμπαϊτζάν σε κορυφαίες καλλιτεχνικές σκηνές στις περιοδείες στις γειτονικές χώρες και έπαιξε ανεκτίμητο ρόλο στην διάδοση του θεάτρου της χώρας στον κόσμο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πρωταγωνίστησε σε διάφορες θεατρικές ομάδες και δίδαξε την τέχνη της στη νεότερη γενιά της εποχής.

Η Ταναϊλίδη είχε επίσης την επιθυμία να ιδρύσει το πρώτο θέατρο στην πατρίδα της, το Ζανγκεζούρ. Όποτε είχε την ευκαιρία να ξεκουραστεί, το επισκέπτοταν κάθε φορά.   Ωστόσο, μετά την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας στο Αζερμπαϊτζάν στις 28 Απριλίου 1920, ο σοβιετικός ηγέτης Στάλιν αποφάσισε να προσαρτήσει την περιοχή Ζανγκεζούρ του Αζερμπαϊτζάν στη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας. Μετά από αυτές τις μεταφορές εδαφών, η Ταναϊλίδη δεν επέστρεψε ποτέ ξανά στην πατρίδα της. 

Διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη του θεάτρου του Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο, οι καταστολές από το βάναυσο σοβιετικό καθεστώς δεν άφησαν ανεπηρέαστη την Παμφυλία Ταναϊλίδη. Συνελήφθη στις 15 Οκτωβρίου 1937. Μετά από μόλις 15 λεπτά δικαστικής συνεδρίασης η ηθοποιός καταδικάστηκε για κατασκοπεία  σε θάνατο και εκτελέστηκε.  Αποκαταστάθηκε μόλις το 1957, μετά τον θάνατο του Στάλιν.

Με την κατάρρευση της σοβιετικής κυβέρνησης, τα αίτια του θανάτου της διερευνήθηκαν από τη σύγχρονη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν και η μνήμη αυτής της σπουδαίας ηθοποιού, η οποία συνέβαλε στις πολυπολιτισμικές παραδόσεις της χώρας, θα παραμείνει ανεξίτηλη. Ο διάσημος ποιτητής του Αζερμπαϊτζάν S. Rustam, υπενθυμίζοντας την τραγική της μοίρα, έγραψε για την αιτία του θανάτου της: «Ήταν μια εξαιρετική ηθοποιός, ερμήνευε επιδέξια τους θεατρικούς ρόλους. Για ποιο λόγο την έπιασαν; Όταν επέστρεψε από την Τιφλίδα, έμεινε στο Μπακού για αρκετές ημέρες στο δρόμο της προς την Τεχεράνη. Καλλιτέχνες συγκεντρώθηκαν προς τιμήν της. Μια γυναίκα από την Τεχεράνη διένεμε καπνό σε μέλη του κοινοβουλίου. Η Ταναϊλίδη έδειξε την προτίμηση της στον ιρανικό καπνό, εν αντιθέσει με τον σοβιετικό, τον οποίο αποκάλεσε σκουπίδι. Ένας από τους συμμετέχοντες μετέφερε αυτό το μήνυμα στην KGB, τη «Σοβιετική Υπηρεσία Πληροφοριών». Μία από τις κύριες κατηγορίες της έρευνας ήταν ότι η ηθοποιός φέρεται να συναντήθηκε με την Γκόβχαρ Χανούμ, μια Ιρανή πολίτη, για σκοπούς κατασκοπείας. Φυσικά, ένας από τους κύριους λόγους για τη σύλληψη της Ταναϊλίδη ήταν η στενή φιλία της με ηθοποιούς από το Ιράν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πληροφορίες που γράφτηκαν από τον ερευνητή ήταν ψευδείς. Δεν υπάρχουν αποδείξεις, ούτε στοιχεία που να αποδεικνύουν την κατασκοπεία.

Η Παμφυλία Ταναϊλίδη συγκαταλέγεται σε περισσότερους από 100.000 διανοούμενους που διώχθηκαν και σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του τότε Σοβιετικού ηγέτη Στάλιν, ο οποίος αποφάσισε επίσης να επανεγκαταστήσει τους περισσότερους από τους Έλληνες Καυκάσου στις στέπες της Κεντρικής Ασίας.

Ωστόσο, η τέχνη και η μνήμη που κληροδότησε η ηθοποιός στην ιστορία του θεάτρου του Αζερμπαϊτζάν διατηρούνται ακόμη από τους οπαδούς της και δεν θα ξεχαστούν ποτέ. 

Κ.Κ.