Ο Νίκος Γκάτσος που αγάπησαν στο Χάρβαρντ

«Η μοναδική μείξη υπερρεαλισμού, συμβολισμού και λαϊκού τραγουδιού έγινε δεκτή µε µεγάλο θαυµασµό και επιβεβαίωσε τη θέση του Νίκου Γκάτσου (1911-1992) δίπλα στους βραβευµένους µε Νόµπελ φίλους του Οδυσσέα Ελύτη και Γιώργο Σεφέρη, ως ενός από τους µεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα».

Άξιζε ένα Νόµπελ Λογοτεχνίας στον «Έλληνα Λόρκα» όπως τον χαρακτήρισε κάποτε ο Λευτέρης Παπαδόπουλος; Στον άνθρωπο που έγραψε µεταξύ πολλών άλλων αριστουργηµάτων το πληρέστερο στιχουργικό «µυθιστόρηµα», τον «Γιάννη τον φονιά», όπως επέµενε ο Μάνος Ελευθερίου; Πάντως η τοποθέτηση του Γκάτσου σε ένα βάθρο µεταξύ του Σεφέρη και του Ελύτη δεν γίνεται από ελληνικό φορέα.

Η φράση διατυπώνεται έτσι ακριβώς στην επίσηµη ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης του Χάρβαρντ, που όπως ανακοινώθηκε τον περασµένο Ιούνιο απέκτησε το πλήρες αρχείο του ποιητή. Για το ιστορικό πανεπιστηµιακό ίδρυµα του Χάρβαρντ στο Κέµπριτζ της Μασαχουσέτης, την έδρα Γιώργος Σεφέρης των Νεοελληνικών Σπουδών και τον καθηγητή εκεί Παναγιώτη Ροϊλό, αυτό ήταν ένα θαυµαστό απόκτηµα. Για την Ελλάδα µια µεγάλη ήττα.

Χάνει την ευκαιρία να µελετήσει σε βάθος και να ψηφιοποιήσει το έργο του ποιητή της «Αµοργού» που αποτύπωσε την πορεία του ελληνικού πνεύµατος στην Ιστορία σε ποιήµατα τα οποία µελοποιήθηκαν από όλους τους κορυφαίους Έλληνες συνθέτες του 20ού αιώνα, προεξάρχοντος του στενού φίλου του Γκάτσου, Μάνου Χατζιδάκι. Ευθύνονται ωστόσο όλοι οι αρµόδιοι φορείς. ∆ιότι όταν ρωτάµε τη σύντροφο του ποιητή και κάτοχο των πνευµατικών του δικαιωµάτων Αγαθή ∆ηµητρούκα αν από τον θάνατο του Γκάτσου το 1992 υπήρξε ποτέ από ελληνικής πλευράς κάποια συντονισµένη, σοβαρή θεσµική πρόταση για την αξιοποίηση µέρους ή ολόκληρου του αρχείου, η απάντησή της είναι µονολεκτικά κοφτερή: «Όχι».

Πρόσφατα η Βιβλιοθήκη διοργάνωσε µια µεγάλη γιορτή για την επίσηµη υποδοχή του αρχείου. Και στο πλαίσιο αυτό, σε µια αίθουσα κατάµεστη από Αµερικανούς πανεπιστηµιακούς, φοιτητές και Έλληνες οµογενείς, ο Μανώλης Μητσιάς (ο ερµηνευτής που κατεξοχήν συνδέθηκε µε το µεγάλο ρεπερτόριο του Γκάτσου) και η Καρυοφυλλιά Καραµπέτη παρουσίασαν τη µουσική παράσταση «Ο Γκάτσος που αγάπησα». Κατασυγκινηµένος ο Μητσιάς µιλάει για την υποδοχή των τραγουδιών και των ποιηµάτων του Γκάτσου από το κοινό των 1.500 ανθρώπων τη βραδιά της 14ης Οκτωβρίου.

Για τα υπόλοιπα απευθυνθήκαµε στην καθ’ ύλην αρµόδια Αγαθή ∆ηµητρούκα.

Τι ακριβώς περιλαµβάνει το αρχείο του Γκάτσου;

Περιλαµβάνει χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, γράµµατα, φωτογραφίες, έγγραφα, δίσκους βινυλίου και όλη τη βιβλιοθήκη του.

Πώς έγινε η µετάβαση στο Χάρβαρντ; Ποιος ήρθε σε επαφή µαζί σας;

Η µετάβαση έγινε µε απόλυτη ασφάλεια από µεταφορική εταιρεία που συνεργάζεται µε το πανεπιστήµιο. ∆εν ήρθε κάποιος σε επαφή µαζί µου. Η αρχή έγινε από εµένα. Ακούγοντας στην εκποµπή του Μάκη Προβατά τον Παναγιώτη Ροϊλό, καθηγητή στην έδρα Γιώργος Σεφέρης στο Χάρβαρντ, ζήτησα από τον Μάκη να µε φέρει σε επαφή µαζί του. Ο καθηγητής µετέφερε την επιθυµία µου στην υπεύθυνη βιβλιοθηκάριο, την κυρία Ρέα Λεσάζ, η οποία ενθουσιάστηκε στην ιδέα και αρχίσαµε την αλληλογραφία για τις απαραίτητες διευκρινίσεις. Σαφώς δεν ήταν κάτι που έγινε από τη µια στιγµή στην άλλη. Πήρε πάνω από έναν χρόνο και χρειάστηκε πολλή δουλειά από µέρους µου.

Ξέρουµε ότι σε τέτοια πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, η απόκτηση ενός αρχείου είναι η αρχή και όχι το τέλος µιας διαδικασίας. Ποια βήµατα θα γίνουν τα επόµενα χρόνια;

Χαίροµαι που το βλέπετε έτσι. Όντως είναι η αρχή και είχα την ευκαιρία να το διαπιστώσω µε την πρόσφατη επίσκεψή µου εκεί για την επίσηµη τελετή όπου δόθηκε θριαµβευτικά η συναυλία «Ο Γκάτσος που αγάπησα». Ήδη σε αυτό το πρώτο εξάµηνο ολοκληρώνεται η καταλογογράφηση του αρχείου και θα ακολουθήσει η ψηφιοποίησή του. Υπάρχουν χειρόγραφα και έγγραφα που θα χρειαστούν ιδιαίτερη φροντίδα και συντήρηση. Το αρχείο θα στεγάζεται στη Βιβλιοθήκη Χότον και η διευθύντριά της, η κυρία Λέσλι Μόρις, διευκρίνισε στην οµιλία της πριν από τη συναυλία: «Όπως υποσχεθήκαµε στην κυρία Αγαθή ∆ηµητρούκα, το αρχείο Νίκου Γκάτσου θα ψηφιοποιηθεί και θα είναι προσβάσιµο από όλο τον κόσµο». ∆ηλαδή όχι µόνο από τους φοιτητές ή ερευνητές του Χάρβαρντ, όπως κάποιοι βιάστηκαν να µε κατηγορήσουν.

Ένα χαρακτηριστικό του Γκάτσου είναι η βαθιά του ελληνικότητα ως προς συµβολισµούς, πρόσωπα, ιστορικές περιόδους. Αυτό από την επαφή σας µε το Χάρβαρντ είναι τροχοπέδη ή πρόκληση για τους ερευνητές του αρχείου του;

Τροχοπέδη; Όχι, βέβαια. Το έργο του Γκάτσου παραµένει ένας ανεξερεύνητος πλούτος. Γι’ αυτό ισχυρίζοµαι ότι το αρχείο µπορεί να χρησιµεύσει ως πρεσβευτής της ελληνικής γλώσσας και γενικότερα ως προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό.

Τις ηµέρες που έφευγε το αρχείο για το Χάρβαρντ αισθανθήκατε και κάποια πίκρα; Πικρία; Πίκρα;

Πικρία; Τι λέτε; Μόνο αγαλλίαση ότι επιτελούσα το καθήκον µου µε τον καλύτερο τρόπο! Και τώρα που γνώρισα από κοντά την κυρία Ρέα Λεσάζ και όλη αυτή η εµπιστοσύνη που είχε καλλιεργηθεί ανάµεσά µας, µπορώ να πω µε σιγουριά ότι το αρχείο βρίσκεται στα καταλληλότερα χέρια.

Για εσάς προσωπικά τι είναι το πολυτιµότερο, συναισθηµατικά εννοώ, από αυτό το αρχείο;

Προσωπικά και συναισθηµατικά, ίσως επειδή τις ανακάλυψα κάνοντας την καταγραφή και περιγραφή του αρχείου, µε συγκλόνισαν κάποιες σηµειώσεις του ποιητή για τη µητέρα του και την αδελφή του.