Ποιος -και γιατί- φοβάται μία αφίσα; Αντιδράσεις ενόψει της προβολής του ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα Κορμιά» της Ελίνας Ψύκου και η λογοκρισία στην Ελλάδα του 21ου αιώνα

Αν η συζήτηση για το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των γυναικών στα σώματά τους θεωρείται για κάποιους ξεπερασμένη, η εντατικοποίηση της προάσπισης των «δικαιωμάτων» του αγέννητου παιδιού, από συντηρητικούς κύκλους τα τελευταία χρόνια, έρχεται να τους διαψεύσει ενώ, από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η ανατροπή, το 2022, της ιστορικής απόφασης Roe v. Wade από το Ανώτατο Δικαστήριο, που κατοχύρωνε συνταγματικά το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση δημιούργησε μία ζοφερή πραγματικότητα για εκατομμύρια γυναίκες, κορίτσια και άτομα που μπορούν να κυοφορήσουν. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης, με βάση πληροφορίες του ΠΟΥ, έως και το 20% όλων των θανάτων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης οφείλονται σε μη ασφαλείς αμβλώσεις.

Αυτή την πραγματικότητα (αλλά και το δικαίωμα των ευρωπαίων γυναικών στην τεχνητή γονιμοποίηση και την ευθανασία) διερευνά το ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα Κορμιά» («Stray Bodies») της Ελίνας Ψύκου, το οποίο προβάλλεται, σήμερα το απόγευμα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, η προβολή του ντοκιμαντέρ έρχεται μετά από κινητοποίηση των πιο αντιδαρστικών αντανακλαστικών φορέων και εξοργισμένων πολιτών, με αφορμή την αφίσα του. Σε αυτήν, απεικονίζεται μία εγκυμονούσα εσταυρωμένη, με τραυματισμένο κορμί.

«Βλάσφημη και προσβλητική προς τα χρηστά ήθη»

Την αρχή έκανε το γνωστό -που τείνει να γίνει και μη εξαιρετέο- κόμμα Νίκη, του οποίου ο βουλευτής, Κομνηνός Δελβερούδης υπέβαλλε, στα τέλη Φεβρουαρίου, επίκαιρη ερώτηση στη Βουλή, προς την υπουργό Πολιτισμού κάνοντας λόγο για ως «βλάσφημη και προσβλητική προς τα χρηστά ήθη» αφίσα. Για κάποιους αυτό δεν αποτελεί έκπληξη καθώς, από την είσοδό του στη Βουλή, τον περασμένο Ιούνιο, το χριστιανορθόδοξο κόμμα συχνά προκαλείται από έργα τέχνης τα οποία χαρακτηρίζει «βλάσφημα» και ζητά ανοιχτά, από βήματος του ελληνικού Κοινοβουλίου, τη λογοκρισία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ροζ σημαία για την έμφυλη βία της Γεωργίας Λαλέ στο ελληνικό προξενείο της Νέας Υόρκης που (η αποκαθήλωση της οποίας έγινε με εντολή του υπουργού Εξωτερικών, Γιώργου Γεραπετρίτη), αλλά και οι αντιδράσεις για τον ομοφυλοφιλικό έρωτα του Μεγαλέξανδρου στη σειρά του Netflix «Alexander: The Making of a God».

Τη σκυτάλη από τη «Νίκη» πήρε η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης με επιστολή που απέστειλε την Κυριακή (10/03) προς την γενική διευθύντρια του Φεστιβάλ, Ελίζ Ζαλαντό. Ο υπογράφων, μητροπολίτης Φιλόθεος, ζητεί από τη διευθύντρια να μην αναρτηθεί η αφίσα, διότι «είναι βαθύτατα προκλητική για το θρησκευτικό συναίσθημα των χριστιανών της πόλης». Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι όλα αυτά, αποτελούν ήσσονος σημασίας φαιδρές εκφράσεις της γραφικότητας; Ναι, αν δεν πυροδοτούσαν τις αντιδράσεις πολιτών που εξαπολύουν σωρεία επιθέσεων κατά της Ελίνας Ψύκου αλλά και του δημιουργού της αφίσας του ντοκιμαντέρ, Νίκου Πάστρα. Οι εν λόγω επιθέσεις εντείνονται καθημερινά μέσω των social media από τις αρχές Μαρτίου ενώ οι απειλές αφορούν ακόμα και στη σωματική ακεραιότητα και τη ζωή των δύο δημιουργών.

Το «Αδέσποτα Κορμιά» παρακολουθεί τρεις ευρωπαίες γυναίκες που αναζητούν, εντός ΕΕ, τρόπους να εκπληρώσουν την επιθυμία τους για αυτοδιάθεση. Ήδη, έχει κερδίσει το φεστιβαλικό ενδιαφέρον μιας και έχει επιλεγεί, εκτός του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, και στο διαγωνιστικό τμήμα του CPH:DOX της Κοπεγχάγης. Θα προβληθεί, απόψε (12/03) στις 20.00 στο «Ολύμπιον» και αύριο, στις 14.30 στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

«Ανάγκη προάσπισης της έκφρασης, αυτονομίας και αυτοδιάθεσης»

Όπως είπε στο ethnos.gr η Ελίνα Ψύκου, «Τα "Αδέσποτα Κορμιά" είναι μία μεγάλου μήκους ταινία ντοκιμαντέρ που πραγματεύεται τη σωματική αυτονομία στη σύγχρονη Ευρώπη. Η εικαστική πρόταση της δημιουργικής ομάδας για την αφίσα της ταινίας είναι ένα γυναικείο σώμα, έτοιμο να φέρει στον κόσμο μια ζωή, μα ταυτόχρονα ένα σώμα πληγωμένο και καταδικασμένο σε θάνατο. Αυτή η αντίφαση συμπυκνώνει εικαστικά την αντίφαση του σύγχρονου δυτικού κόσμου ως προς την αντιμετώπιση βασικών ατομικών δικαιωμάτων. Αυτή η αντίφαση, η συνθήκη στην οποία επιτρέπεται να ταξιδέψεις, να εργαστείς και να καταναλώσεις ελεύθερα αλλά όχι πάντα να ζήσεις ή να πεθάνεις όπως επιθυμείς, είναι η αφορμή και ο λόγος ύπαρξης της ίδιας της ταινίας. Καμία ανάγκη για πρόκληση, καμία βλασφημία -τι σημαίνει άλλωστε αυτό;- μόνο η ανάγκη προάσπισης έκφρασης, αυτονομίας και αυτοδιάθεσης. Αν αυτά είχαν διασφαλιστεί ως δεδομένα, η ταινία αυτή μπορεί να μην υπήρχε, σίγουρα πάντως δεν θα υπήρχε η προσπάθεια να λογοκριθεί η αφίσα της».

Κυνήγι μαγισσών

Οι αντιδράσεις (κυρίως από την εκκλησία και πολιτικούς φορείς) δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό. Κατά καιρούς και για διαφορετικούς λόγους, στον δημόσιο διάλογο πυροδοτείται η συζήτηση περί «βλασφήμιας» και πρόσκλησης των «χρηστών ηθών»- κατά βάση από σκοταδιστικούς κύκλους, αλλά και με την ανοχή ή την υποχώρηση της πολιτείας και επίσημων φορέων.

Outlook, 2003

Στην ελληνική πραγματικότητα του 21ου αιώνα, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της διεθνούς εικαστική έκθεσης «Outlook», που άνοιξε τις πύλες της τον Δεκέμβριο του 2003, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας. Εκεί, μεταξύ των έργων ήταν και το «Πότισέ με» του Τιερί ντε Κορντιέ που απεικόνιζε ένα ανδρικό γεννητικό όργανο μαζί με έναν σταυρό. Ενάμισι μήνα μετά τα εγκαίνια της έκθεσης (και άλλο τόσο πριν τις εθνικές εκλογές του Μαρτίου του 2004) ο Βέλγος καλλιτέχνης είχε την ατυχία να προσελκύσει την προσοχή του Γιώργου Καρατζαφέρη του ακροδεξιού κόμματος ΛΑ.Ο.Σ., που αποφάσισε να κηρύξει τον ανένδοτο στο «βλάσφημο» δημιούργημα. Χέρι – χέρι (sic) με την εκκλησία, ο Καρατζαφέρης ανέλαβε την «ιερή ευθύνη» να απαλλάξει το αθηναϊκό κοινό από την αμαρτία, που λάμβανε χώρα στην έκθεση που είχε εγκαινιάσει ο -τότε- ΠτΔ Κωστής Στεφανόπουλος. Οι αντιδράσεις βρήκαν ευήκοα ώτα στο πρόσωπο του -τότε- υπουργού Πολιτισμού, Ευάγγελου Βενιζέλου ο οποίος έδωσε την εντολή για καθαίρεση του πίνακα.

Art – Athina, 2007

Μία άλλη διεθνής έκθεση, η καθιερωμένη Art – Athina, τον Ιούνιο του 2007, φιλοξενεί, μεταξύ άλλων, το έργο της σκηνοθέτιδας Εύας Στεφανή με τίτλο «Εθνικός Ύμνος». Επρόκειτο για ένα σύντομο βίντεο που απεικόνιζε ένα αιδοίο, καθώς και ένα χέρι που το προσέγγιζε, ενώ ακουγόταν παράλληλα ο εθνικός ύμνος, το οποίο και προκάλεσε την μήνη του βουλευτή τους ΛΑ.Ο.Σ. και συχνού καλεσμένου/ ηθικολόγου των τηλεοπτικών «παραθύρων» της εποχής, Άδωνι Γεωργιάδη. Ο σημερινός υπουργός υγείας είναι καθημερινά στα δελτία ειδήσεων των καναλιών εξαπολύοντας μύδρους κατά του έργου, της καλλιτέχνιδας, της έκθεσης, της κυβέρνησης. Η παρουσία του και η προβολή που έχει πάρει η υπόθεση οδηγεί στην κατάσχεση του έργου από την αστυνομία αλλά και στη σύλληψη του γενικού διευθυντή της έκθεσης, Μιχάλη Αργυρού, ο οποίος κατηγορείται, βάση νόμου του 1931 για «προσβολή της δημοσίας αιδούς και εθνικών συμβόλων». Η απάντηση της Στεφανή είναι σαφής, ειρωνική και σύντομη. «Χαιρετίζω με άκρατο ενθουσιασμό την εμπνευσμένη αυτή κίνηση της Εκκλησίας, η οποία ελπίζω να εισακουστεί από την πολιτεία. Ενθαρρύνω με θέρμη τέτοιες πρωτοβουλίες που κοσμούν το δημοκρατικό μας πολίτευμα και προσθέτουν στην αίγλη της χώρας μας στο εξωτερικό», λέει η καλλιτέχνης ενώ, για το θέμα, τοποθετείται και ο υπουργός Πολιτισμού, Γιώργος Βουλγαράκης, που νίπτει τας χείρας του, επισημαίνοντας ότι, «το συγκεκριμένο έργο δεν είναι σύμφωνο ούτε με την αισθητική ούτε με τις αρχές μου, πλην όμως, κάθε καλλιτέχνης φέρει το βάρος της υπογραφής του. Μέσα στο πλαίσιο αυτό οι καλλιτέχνες έχουν τη δυνατότητα και την ελευθερία της δημιουργίας και οι πολίτες το δικαίωμα να απορρίπτουν ή όχι ό,τι πιστεύουν πως προσβάλει εθνικά σύμβολα».

Θέατρο Χυτήριο, 2012

Για πρώτη φορά σε τόσο μαζικό βαθμό, το αυγό του φιδιού κάνει αισθητή την παρουσία του έξω από το θέατρo Χυτήριο, όπου παίζεται το έργο Corpus Christi. Πλήθος φανατικών (χριστιανών) και χρυσαυγιτών συγκεντρώνεται έξω από τον χώρο του θεάτρου, και διαμαρτύρεται για την παράσταση που, και η εκκλησία επίσημα θα χαρακτηρίσει «βλάσφημο θεατρικό έργο που δυσφημεί το πρόσωπο του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού». Προεξέχουσα μορφή στις διαμαρτυρίες και τους τραμπουκισμούς συντελεστών και θεατών της παράστασης, αποτελεί ο -καταδικασμένος σήμερα- νεοναζί Ηλίας Παναγιώταρος. «Δεν ήταν πρόθεσή μας ούτε να προκαλέσουμε το "θρησκευτικό συναίσθημα" ούτε να δημιουργήσουμε εντάσεις και πολύ περισσότερο να ζήσουμε εικόνες αστυνομοκρατούμενου χώρου θεάτρου. Λυπούμαστε που άθελά μας άνθρωποι ξυλοκοπήθηκαν, προπηλακίστηκαν, απαξιώθηκαν», σημειώνει στην ανακοίνωσή της για διακοπή των παραστάσεων η ηθοποιός και επιχειρηματίας του θεάτρου, Βάσια Παναγοπούλου.

Fast Forward Festival 2, 2015

Στο πλαίσιο του Fast Forward Festival 2 της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του ιδρύματος Ωνάση, προβάλλεται σε εξωτερικό, δημόσιο χώρο (συγκεκριμένα στον πίσω τοίχο μιας πολυκατοικίας της πλατείας Κλαυθμώνος)το έργο – βίντεο «Stills» του καλλιτέχνη Kris Verdonck. Το «Stills» προβάλλεται κάθε βράδυ, από τις 21.00 έως τις 02.00 περίπου και δείχνει δύο γυμνούς γίγαντες, εγκλωβισμένους σε ασφυκτικό περιβάλλον. Ένας διερχόμενος από την περιοχή ιερέας βλέπει το έργο και πηγαίνει κατευθείαν στην αστυνομία κάνοντας λόγο για «προσβολή της δημοσίας αιδού». Οι υπεύθυνοι της Στέγης καλούνται στην αστυνομία να παράσχουν διευκρινήσεις και, εν ριπή οφθαλμού, το έργο εξαφανίζεται από τον αθηναϊκό τοίχο – χωρίς επίσημα να υπάρχει καμία νομική κίνηση που να υποχρεώνει το πανίσχυρο ίδρυμα για την αποκαθήλωση. «Η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, υποχρεώθηκε να διακόψει την προβολή του έργου με τον τίτλο Stills του Κρις Βέρντονκ που εντάσσεται στο FastForwardFestival 2, στη συμβολή των οδών Παρνασσού και Παπαρηγοπούλου (πλατεία Κλαυθμώνος), κατόπιν καταγγελιών επί του περιεχομένου αυτού, επειδή σέβεται και υπακούει τους νόμους», αναφέρει η Στέγη σε ανακοίνωσή της για το περιστατικό.

Εθνικό Θέατρο, 2016

Στην περίπτωση της παράστασης «Η ισορροπία του Nash» σε σκηνοθεσία της Πηγής Δημητρακοπούλου, οι οξύτατες αντιδράσεις δεν  ήρθαν από την εκκλησία ή πρόσωπα σχετιζόμενα με αυτήν, αλλά από πολιτικούς φορείς και την ίδια την πρεσβεία των ΗΠΑ. Ο λόγος, ότι, στο έργο, περιλαμβάνονται κείμενα από το βιβλίο του Σάββα Ξηρού, «Εκείνη η μέρα…».

Η αμερικανική πρεσβεία σε μία πρωτοφανή κίνηση κάνει λόγο επίσημα για για «χρηματοδότηση από το δημόσιο του έργου ενός τρομοκράτη», ενώ θέση παίρνουν και οι οικογένειες θυμάτων της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη, με προεξέχουσα τη Ντόρα Μπακογιάννη που διερωτάται, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, «Ο κ. Ξηρός δήλωσε ότι ξεχρέωσε. θα φέρει πίσω και τους πατεράδες των παιδιών μας;» αλλά και τον Κώστα Μπακογιάννη -περιφερειάρχη Δυτικής Ελλάδας τότε- που σε ανάρτησή του στα social media κάνει λόγο για «στρατευμένη τέχνη που έχει ως στόχο τον εξαγνισμό και την ηρωιοποίηση ενός κατά συρροή δολοφόνου».

Την απόφαση για διακοπή της παράστασης παίρνει, τελικά, ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, Στάθης Λιβαθινός. Σε ανακοίνωσή του υπογραμμίζει πως, ενεργοποιήθηκαν αντιδράσεις «ακραίων κύκλων» με απειλές κατά «της σωματικής ακεραιότητας του κοινού, των καλλιτεχνών και των εργαζομένων του Εθνικού Θεάτρου».