Αντώνης Μπενάκης: Η πραγματική ταυτότητα του Τρελαντώνη

Ο ήρωας της παιδικής λογοτεχνίας µε την υπογραφή της Πηνελόπης ∆έλτα, που έρχεται και στη θεατρική σκηνή, είναι πρόσωπο υπαρκτό και περιγράφεται ως «βιοµήχανος, εθνικός ευεργέτης, πολιτικός και ιδρυτής του Μουσείου Μπενάκη».

«Τρελαντώνης». Συνώνυµο του άτακτου, ανυπότακτου, θαρραλέου παιδιού, που ποτέ δεν λέει ψέµατα. ∆ιαχρονικά, ήδη από τη δεκαετία του ’30 είναι ο µικρός λογοτεχνικός ήρωας µε τον οποίο µεγάλωσαν γενιές και γενιές µικρών αναγνωστών στη χώρα. Ο Έλληνας «µικρός Νικόλας»; Πιθανότατα. Ο Αντώνης-Τρελαντώνης-Μουρλαντώνης. Αλλά και τα αδελφάκια του. Η Πουλουδιά, η Αλεξάνδρα και ο µικρός Αλέξανδρος. Οι καλοκαιρινές διακοπές στην Καστέλα και την Κηφισιά, στο τέλος του 19ου αιώνα. Αλλά πάνω απ’ όλα οι σκανδαλιές του ήρωα.

Ο «Τρελαντώνης» είναι, βέβαια, ένα από τα δηµοφιλέστερα µυθιστορήµατα-σταθµοί της παιδικής λογοτεχνίας, µε την υπογραφή της Πηνελόπης ∆έλτα, σταθερή αναφορά από το 1932, όταν πρωτοεκδόθηκε. Σταθερή αναφορά ακόµη και σήµερα, την εποχή των tablets, εµπνέει και τη θεατρική σκηνή: Στις 10 Νοεµβρίου θα κάνει πρεµιέρα ως παράσταση, σε διασκευή Στρατή Πασχάλη, στο θέατρο «Βέµπο», 16 χρόνια αφότου είχε ανέβει µε επιτυχία στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.

Πόσοι µικροί αναγνώστες και γονείς γνωρίζουν την αληθινή ταυτότητα του ατίθασου τρελόπαιδου; 

Πόσοι ξέρουν ότι πρόκειται για πρόσωπο υπαρκτό; Ότι το βιβλίο έχει την αξία ντοκουµέντου και αποµνηµονεύµατος, παρ’ όλα τα φιλτραρίσµατα που προφανώς έχει υποστεί κατά τη συγγραφή του; Ποιος ταυτίζει τον µικρό ατίθασο, καπετάν φασαρία ήρωα µε αυτόν που περιγράφεται στα λεξικά ως «βιοµήχανος, εθνικός ευεργέτης, πολιτικός και ιδρυτής του Μουσείου Μπενάκη»; ∆ιότι βέβαια ο Τρελαντώνης είναι ο Αντώνης Μπενάκης (1873, Αλεξάνδρεια - 1954 Αθήνα). Αδελφός της Πηνελόπης ∆έλτα, πρωτότοκος γιος του Εµµανουήλ, που υπήρξε πρώτος υπουργός Οικονοµικών του Ελευθερίου Βενιζέλου και της Βιργινίας Mπενάκη-Χωρέµη, µε δύο γάµους στο ενεργητικό του (µε την πρώτη του εξαδέλφη Αλεξάνδρα Λουκά Mπενάκη και µετά τον θάνατό της, µε την Eλένη Ξ. Κωνσταντινίδη) και τρία παιδιά.

Τι άλλο λένε λεξικά και δηµοσιεύµατα στον αστικό Τύπο της δεκαετίας του ’70; Εργάστηκε στην οικογενειακή εταιρεία εκκοκκιστηρίων «Xωρέµη - Mπενάκη και Σία» στην Αλεξάνδρεια και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1926. Ίδρυσε το Mουσείο Mπενάκη, το Ινστιτούτο Bάµβακος και ήταν γενικός έφορος Προσκόπων.

Υπήρξε επίσης επίτιµος Τελετάρχης στα Ανάκτορα, ιδρυτής του Βασιλικού Ναυτικού Οµίλου και πρόεδρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας επί σειρά ετών.

Τον είχαμε για ήρωα

Και όµως. Ο ευυπόληπτος αστός, που παρενέβαινε και στην πολιτική σκηνή της χώρας, είναι «πολύ σκάνταλος και πολύ άτακτος» Αντώνης, όπως έγραφε η ∆έλτα στις «Πρώτες Ενθυµήσεις». Αυτός που «απ’ όλους µας είχε φάει το περισσότερο ξύλο. Ορµητικός, ανυπότακτος, γεµάτος ιδέες, ζωή και δράση, αδιάκοπα έπεφτε σε περιπέτειες που τελείωναν µε µπάτσους και τραβήγµατα αυτιών. Τότε κοκκίνιζε ως τα µέσα µαλλιά του, ντρεπόταν, υπέφερε στο φιλότιµό του, στην υπερηφάνεια του, που ήταν πολύ µεγάλη, µα ποτέ δεν έλεγε τίποτα, ούτε έκλαιγε ποτέ, ούτε καταδεχόταν να ξεφύγει µε ένα ψέµα ή να διαµαρτυρηθεί. Σήκωνε το κεφάλι υπερήφανα, έτρωγε το ξύλο και δεν απαντούσε. Εµείς τα κορίτσια τον είχαµε για ήρωα».

Παρέµεινε ορµητικός και ανυπότακτος και «έφηβος»; «Πάντοτε, σε όλη τη ζωή του ήταν τρελόπαιδο» απαντά µέλος της οικογένειάς του, επαναλαµβάνοντας στο ακέραιο τις διαπιστώσεις της ∆έλτα: «στον “Τρελαντώνη” είναι ο σκανδαλιάρης, αλλά η Πηνελόπη θέλει να υπάρχει ηθικό δίδαγµα: σκανδαλιάρης µεν, αλλά όχι ψεύτης, οµολογεί τις σκανδαλιές του µε γενναιότητα».

Ποιο είναι το προφίλ του ενήλικου πια Αντώνη Μπενάκη τις δεκαετίες που είναι ισχυρός παράγων στην κοινωνία της Αθήνας, στην οποία ποτέ, σηµειωτέον, δεν δραστηριοποιήθηκε επιχειρηµατικά; «Ο Μπενάκης µπορεί να χαρακτηριστεί εκτός από ευεργέτης και κοσµοπολίτης. Είναι συλλέκτης µανιώδης, σπορτίφ τύπος, έχει δικό του κότερο, είναι bon viveur και τροµερά κοκέτης» απαριθµεί ιδιότητες το µέλος της οικογένειάς του. «Με την είσοδο των Γερµανών µοιράζει», µας πληροφορεί, «τα κοστούµια του στον κόσµο».

Μορφωµένος υπήρξε; Σε ποιο βαθµό; Γνωρίζουµε ότι σπούδασε στην Αγγλία, όπως όλη η οικογένειά του. Μιλούσε αγγλικά και γαλλικά, ενδεχοµένως και αραβικά. Ιδεολογικά πού θα µπορούσε να τοποθετηθεί; «Είναι φιλελεύθερος βενιζελικός. Ο Αντώνης Μπενάκης θεωρεί ότι ο διχασµός πρέπει να τελειώσει και ότι ο κίνδυνος είναι πλέον ο κοµµουνισµός» τονίζει το µέλος της οικογενείας. Οραµατίζεται τη δηµιουργία ενός µουσείου που θα φέρει το όνοµα των Μπενάκηδων και θα στεγάσει ό,τι συνέλεξε. Όλα τα αδέλφια συναινούν να παραχωρηθεί η πατρική οικία, στην οδό Κουµπάρη, για τη δηµιουργία ενός µουσείου «αφιερωµένου στο έθνος». «Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν είναι ιδιωτικό µουσείο» υπογραµµίζει ο υπεύθυνος των αρχείων του Μουσείου Μπενάκη και ιστορικός, Τάσος Σακελλαρόπουλος.

Το µικρόβιο του συλλέκτη το κολλάει στην Αλεξάνδρεια. «Τα πρώτα στοιχεία της συλλογής του είναι από τη Μεσοποταµία και τα αιγυπτιακά. Ερχόµενος στην Αθήνα αρχίζει και συλλέγει αυστηρά ελληνικά. Το ’–— είναι πολύ σηµαντικό στις συλλογές του» συνεχίζει ο κ. Σακελλαρόπουλος.

Ο Μπενάκης έχει την προνοητικότητα και συλλέγει ό,τι στην εποχή του θεωρείτο άνευ αξίας, όπως αντικείµενα του ισλαµικού πολιτισµού, παλιά τέµπλα εκκλησιών κ.ά.

Η αδελφή του Πηνελόπη ∆έλτα γράφει στον «Τρελαντώνη», «Είχε πάντοτε γεµάτες τις τσέπες του µε τόσους θησαυρούς. Τι δεν έβρισκες µέσα! Καρφιά, βόλους, βότσαλα, σπάγκους, κάποτε και κανένα κοµµάτι µαστίχα, και πάνω απ’ όλα, το τρίγωνο γυαλί που είχε πέσει από τον πολυέλαιο της εκκλησίας και που έκανε τόσο ωραία χρώµατα σαν το έβαζες στον ήλιο. Ολόκληρο πλούτο είχαν αυτές οι τσέπες του Αντώνη». Επίσης αγαπούσε τα όπλα και τα εθνικά κειµήλια. Τον ενδιέφεραν η µουσουλµανική-αραβική τέχνη, τα έργα εικαστικών τεχνών και οι εικόνες. Το προσωπικό ενδιαφέρον του αδελφού του, Αλέξανδρου, στάθηκε η αφορµή για να ασχοληθεί και µε την κεραµική. Πέτυχε κάτι σπουδαίο: να σχηµατίσει αξιόλογες συλλογές διαφόρων περιόδων που περιελάµβαναν, µεταξύ άλλων, αντικείµενα αρχαίας ελληνικής τέχνης, βυζαντινής και µεταβυζαντινής περιόδου, έργα λαϊκής τέχνης, κοπτικής κ.ά. Ο Τάσος Σακελλαρόπουλος επιβεβαιώνει, όµως, και ότι είναι ο άνθρωπος που έκανε τοµή στη µουσειολογία στη χώρα ήδη από τη δεκαετία του '30, αλλά και στον τρόπο πρόσληψης της εθνικής µας ταυτότητας: «Ήταν αισιόδοξος, δεν ξέρω αν θα ήταν ενορατικός. Κυρίως ήθελε να αµβλύνει εντάσεις και συγκρούσεις και να αποδώσει την εθνική ταυτότητα χωρίς εσωτερική σύγκρουση.

Εκ του αποτελέσµατος γνωρίζουµε ότι ήθελε να στήσει ένα µουσείο που θα συνδέσει το κοινό µε το άµεσο παρελθόν, όχι το απώτατο, ούτε το βυζαντινό, ούτε το αρχαιοελληνικό. Συγκροτεί ένα µουσείο ενός πολιτισµού που ήταν στα όρια της ζωής ακόµη και τότε, το 1930. Άρα προσπαθεί να δει τη ζωή των ανθρώπων και κυρίως την ιστορικότητα των εµπειριών των ανθρώπων. Τον ενδιαφέρει πολύ ο αγώνας της Ανεξαρτησίας, µε αντικείµενα και τεκµήρια επωνύµων και ανωνύµων. Προσπαθεί να συγκροτήσει την καθηµερινότητα µέσα από µια σειρά φορεσιών και εργαλείων. Τον ενδιαφέρει να έχει, και µέσω εκδόσεων και εγγράφων, τεκµήρια που θα µπορούσαν να δοθούν στη µελέτη».

Πολύ εργατικός

Ενδεικτικό είναι το ότι αγοράζει έναν πολύ µεγάλο αριθµό φιλελληνικών εγγράφων αλλά και αρχείων του Αγώνα. «Είµαστε στο 1930, η Μεγάλη Ιδέα έχει κλείσει, επιτρέπεται στις γυναίκες να σπουδάζουν. Είναι µια περίοδος που υπάρχει η ανάγκη για ένα νέο στοιχείο του πολιτισµού που θα µπορούσε να συγκροτήσει µια ταυτότητα. Αυτήν τη λογική της ταυτότητας υπηρετεί ο Μπενάκης. Έχει µια δική του λογική για τη γενιά του '30, την οποία ενσαρκώνει ο ίδιος» συνοψίζει ο Σακελλαρόπουλος, περιγράφοντας τον Αντώνη Μπενάκη ως «πολύ αυστηρό, απαιτητικό, αλλά και πάρα πολύ εργατικό. Από το πρωί έως το βράδυ τον έβρισκες στο µουσείο να εργάζεται!».

Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι ότι είχε ένα επιτελείο επιστηµόνων που πάντα συµβουλευόταν. «∆εν έκανε ποτέ του κεφαλιού του!».

Στην πυκνή αλληλογραφία του µε το Μουσείο Βικτόρια & Άλµπερτ και το Μουσείο του Λονδίνου ζητά στοιχεία για πλειστηριασµούς στο εξωτερικό και πληροφορίες για το πώς στήνεται ένα µουσείο. Τις προθήκες για το Μουσείο Μπενάκη τις παραγγέλνει από εργοστάσιο στην Αγγλία και τις κούκλες για τις φορεσιές από τη Γερµανία.

Ο Σακελλαρόπουλος προσθέτει και άλλες ψηφίδες της βιογραφίας του: ο Αντώνης Μπενάκης ίδρυσε το Ναυτικό Οµιλο, το Φυτοπαθολογικό Εργαστήριο του υπουργείου Γεωργίας (µε τον πατέρα του και τον ∆έλτα), τον Ερυθρό Σταυρό (εκ θεµελίων) και Άσυλο για παιδιά εργαζόµενων µητέρων. Ποιο είναι όµως το µεγαλύτερο δηµιούργηµα του βίου του; «Ασφαλώς το Μουσείο Μπενάκη»…