Πέτρος Θέμελης: Ο άνθρωπος που συμπλήρωσε το τρισδιάστατο παζλ της αρχαίας Μεσσήνης

Είναι ο άνθρωπος που ανέδειξε την αρχαία Μεσσήνη. Ο αρχαιολόγος που την ξαναζωντάνεψε, που συνταίριαξε τα διάσπαρτα κομμάτια αυτής της υπέροχης, εντυπωσιακής πόλης της αρχαιότητας, δημιουργώντας κάτι που το θαυμάζουν όλοι – από τους ειδικούς μελετητές, μέχρι τους απλούς επισκέπτες. Αλλωστε, αυτή η πανέμορφη πολιτεία με τα μνημεία, τα αγάλματα και τις επιγραφές της δεν διηγείται μία, αλλά πολλές ιστορίες μυστηρίου από το παρελθόν που γοητεύουν με τα συναρπαστικά μυστικά τους, τα οποία σου αποκαλύπτονται ένα-ένα.

Κύριε Θέμελη, πώς ξεκίνησαν όλα; Τι σας ώθησε σε αυτήν την εφ’ όρου ζωής ενασχόλησή σας με την αρχαιολογία;

Αυτό είναι ένα ερώτημα υπαρξιακό. Ηταν το κάρμα μου, η τύχη μου να ασχοληθώ με την αρχαιολογία, παρόλο που αρχικά ήθελα να γίνω φιλόλογος. Τέλειωσα φιλολογία, αλλά ήδη από το πρώτο έτος των σπουδών μου είχα γνωρίσει σπουδαίες μορφές της αρχαιολογίας στην Μακεδονία, οι οποίες με είχαν επηρεάσει τα μέγιστα και πείστηκα ότι έπρεπε να γίνω τελικά αρχαιολόγος. Εμένα εξαρχής με γοήτευσε η ανασκαφή στην ύπαιθρο, η επαφή με το χώμα και το φυσικό περιβάλλον.

Υπάρχει κάτι που ανακαλύπτει κανείς μέσα από την αρχαιολογία, το οποίο δεν μπορεί να προσφέρει άλλη επιστήμη;

Ανακαλύπτεις τον εαυτός σου τον ίδιο. Και χειρονακτικά και με το πνεύμα. Δεν μπορείς να υπάρξεις ως αρχαιολόγος, εάν δεν δουλεύεις σωματικά στην ανασκαφή, αλλά και αν δεν γράφεις. Αυτά που βρίσκεις, πρέπει να τα ερμηνεύεις: Να ανακαλύπτεις τους ανθρώπους, πίσω από τις πέτρες. Εκείνο που αναζητώ πάντα, είναι ο άνθρωπος.

Είστε εκείνος που ανέδειξε αυτόν τον θαυμαστό αρχαιολογικό χώρο, την ανασκαφή μιας ολόκληρης πόλης - της αρχαίας Μεσσήνης. Πώς άρχισε αυτή η υπέροχη περιπέτεια για εσάς;

Αναζητούσαν έναν νέο διευθυντή για την Αρχαία Μεσσήνη, η οποία είχε εγκαταλειφθεί από το 1976 μέχρι το 1985. Ημουν νέος αρχαιολόγος ακόμα και βρήκαν εμένα. Είχα εμπειρία από την Αρχαία Ολυμπία, αλλά με εξέπληξε που με επέλεξαν μετά τον Αναστάσιο Ορλάντο, αυτήν τη μορφή της αρχαιολογίας. Πήγα να δω τον χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης και ήταν αχανής, τεράστιος. Είχαν σκάψει μόνο μέρη του Ασκληπιείου, ενώ ολόκληρη η πόλη δεν τους πολυενδιέφερε. Λίγο μετά, η Μεσσήνη εντάχθηκε στα μεγάλα έργα πολιτισμού της Ελλάδας. Αυτή ήταν η αρχή μιας συνεχούς απασχόλησης, αλλά και αυτής της συναρπαστικής περιπέτειας – χωρίς διακοπή, συνεχώς ανασκαφή, διαμόρφωση και αναστήλωση, ταυτόχρονα όλα. Αυτό γίνεται μέχρι σήμερα, επί 33 χρόνια.

Οι Ελληνες είμαστε τυχεροί που το σκάψιμο του παρελθόντος μας, φέρνει στο φως μνημεία τα οποία αφορούν απευθείας τον παγκόσμιο πολιτισμό. Η αρχαία Μεσσήνη που ήδη εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, τι κομίζει; Ποια είναι -σύμφωνα με όσα, πλέον, γνωρίζουμε- η αξία της;

Η αρχαία Μεσσήνη είναι μία πόλη ολόκληρη. Ο επισκέπτης περπατάει, περιηγείται στο χώρο, μέσα σε ένα μυστικό, αλώβητο μεσογειακό περιβάλλον. Αλλά δεν περίμενε κανείς μια τέτοια πόλη να έχει τόσα γλυπτά, τόσα αγάλματα, τόσες επιγραφές. Ηταν μία απρόσμενα σημαντική πόλη, κυρίως κατά την ελληνιστική περίοδο. Η κοινωνία της αρχαίας Μεσσήνης ήταν κοσμοπολίτικη. Και ξέρετε πού στηριζόταν η αίγλη της οικονομίας και της δύναμής της; Στις σχέσεις της με την Ιταλία, με την Αδριατική και με την Αίγυπτο. Υπάρχει ένας άξονας μεταξύ Αλεξάνδρειας, Μεσσήνης και Ρώμης. Εκεί μέσα κινείται η αρχαία Μεσσήνη.

Οι αρχαιολογικές έρευνες θυμίζουν συχνά έναν ντετέκτιβ που προσπαθεί βήμα-βήμα να αναζητήσει τα ίχνη, να διαλευκάνει ένα μυστήριο και να φέρει στην επιφάνεια μία συγκλονιστική ανακάλυψη. Εσείς πότε αναλογιστήκατε την σπουδαιότητα της ανακάλυψής σας; Αλλά και ποιες ήταν ή είναι, από εκεί και πέρα, οι στοχεύσεις σας;

Η αρχαία Μεσσήνη δεν ήταν μία πόλη όπου όλα ήταν ορατά. Τα πάντα ήταν πεσμένα στο έδαφος. Ξέρετε πόση χαρά και ικανοποίηση νιώθει κανείς όταν βλέπει ένα μνημείο διάσπαρτο, σκορπισμένο στο έδαφος, να αναστηλώνεται και να υψώνεται σιγά-σιγά όρθιο, έπειτα από μελέτες και κόπο ετών και να παίρνει σχήμα και μορφή; Ηταν μία πόλη διαλυμένη.  Αλλά οι πέτρες της ήταν εκεί επί τόπου. Και μας περίμεναν και μας λέγανε: «Σήκωσέ μας, μη μας αφήνεις στη λάσπη». Είναι σαν ένα τρισδιάστατο παζλ όπου βλέπεις τα κομμάτια του να μπαίνουν ένα-ένα στη σειρά. Σχεδόν σε όλα τα μνημεία της πόλης που κείτονταν στα λουλούδια της άνοιξης, δώσαμε τη χαμένη τους μορφή. Η αρχαία Μεσσήνη δεν είναι όπως ένα αρχαίο μνημείο που είναι πάντα εκεί, φθείρεται μέσα στον χρόνο και το συντηρείς. Αρχίζεις από το μηδέν και προχωράς στο είναι.

Σε τι φάση βρίσκεται τώρα η ανασκαφή; Και τι έχουμε ακόμα να περιμένουμε από αυτήν;

Εχουμε μία πόλη η οποία λειτουργεί ως μνημειακό σύνολο και δέχεται επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Και έχουμε εφαρμόσει μια κοινωνικοποίηση των μνημείων. Είναι κατ’ ουσίαν ένα «ανοιχτό μουσείο» που ο κόσμος το λειτουργεί, το βλέπει στην πράξη. Απ’ την άλλη, όταν αναστηλώσεις ένα μνημείο θέασης όπως είναι το θέατρο ή το στάδιο ή το μικρό ωδείο, του δίνεις μία λειτουργία συμβατή με εκείνη που είχε στην αρχαιότητα. Ο χώρος δέχεται κάθε χρόνο αιτήματα για τέτοιες χρήσεις. Από την ανασκαφή, έχουμε να περιμένουμε ένα κομμάτι της Αγοράς και το Ιερό της Ισιδος που σκάβουμε εντατικά. Υπάρχει μία πρωτοβυζαντινή βασιλική της εποχής του Ιουστινιανού η οποία χτίστηκε δίπλα στο Ιερό της Ισιδος που λειτουργούσε μέχρι τον 6^ο μ.Χ. αιώνα. Αυτό κάτι λέει.  Στην Αρχαία Μεσσήνη παρατηρούμε μία αλληλεπίδραση του παγανιστικού στοιχείου με του χριστιανικού – προφανή κα σαφέστατη.

Με το τελευταίο βιβλίο σας «Ανασκαφή» (εκδ. Παπαζήση) προχωρήσατε στη συγγραφή ενός σύντομου, εύληπτου εγχειριδίου ανασκαφικής τεχνικής. Σε τι κατάσταση βρίσκεται η ανασκαφική έρευνα σήμερα στην Ελλάδα; Ποια είναι τα πλεονεκτήματά της; Αλλά και τι λείπει;

Αυτό το εγχειρίδιο το έγραψα για να μπορούν να το διαβάσουν οι νέες γενιές για να έχουν ένα ενιαίο σύστημα τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών δεδομένων. Η ανασκαφική έρευνα απαιτεί γνώση της τεχνικής. Οταν κάνεις μία ανασκαφή, είναι μια διαδικασία η οποία πρέπει να τεκμηριώνει τα ευρήματα βήμα-βήμα και σε ποιο βάθος, με συντεταγμένες και σχέδια, ώστε να μπορέσεις να βγάλεις άκρη σε σχέση με τις χρονολογίες και τη χρήση των χώρων. Ακόμα και ένα άγαλμα αν το ξεκόψεις από τα ανασκαφικά συμφραζόμενα, είναι σαν να το έχεις βρει σε ένα παλαιοπωλείο - ξεκομμένο από το περιβάλλον του. Δεν σου δίνει καμία ουσιαστική πληροφορία για την έρευνα.

Τι θα συμβουλεύατε τους νέους ανθρώπους για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν εκείνοι στην εποχή τους;

Ο,τι και να κάνουν, ό,τι και να σπουδάσουν, να το αγαπήσουν. Να επιλέξουν ένα επάγγελμα όχι μόνο για βγάλουν χρήματα, αλλά για να είναι ευχαριστημένοι. Η συμβουλή μου είναι ότι πρέπει εσύ να δίνεις νόημα στη ζωή σου. Το νόημα της ζωής είναι να της δίνεις εσύ νόημα.

Ποια θεωρείτε απαραίτητα προσόντα για να ασχοληθεί κάποιος με την αρχαιολογία;

Μελέτη, διάβασμα, επιμονή. Και επικοινωνία με όλο τον κόσμο, την παγκόσμια αρχαιολογική κοινότητα. Δεν είναι όπως παλιά που έγραφες μια εργασία και κάποιος μπορεί να την διάβαζε έπειτα από τριάντα χρόνια. Πρέπει να μοιράζει κανείς συνεχώς τον χρόνο του, ανάμεσα στην ανασκαφή και το γράψιμο.

Επανέρχεται συχνά το θέμα της επιστροφής από την Βρετανία των Γλυπτών του Παρθενώνα. Η επανένωση θα είχε -μεταξύ άλλων- τεράστια συμβολική σημασία όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για ολόκληρο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Πιστεύετε ότι πράγματι είναι πιθανή μία τέτοια γενναιόψυχη υπέρβαση από πλευράς Βρετανών;

Οπως εξελίσσονται τα πράγματα, έστω και αργά, τόσο η αγγλική κοινή γνώμη όσο και οι πολιτικοί τείνουν προς τα εκεί. Γιατί η επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα θα έδινε ένα μήνυμα παγκοσμίως. Αποσπάστηκαν βίαια και πρέπει να επιστρέψουν εκεί που ανήκουν: στο μνημείο. Θα γίνει νομίζω αυτό.

Ποια πράξη θεωρείτε επαναστατική σήμερα;

Επανάσταση για μένα είναι να είσαι προοδευτικός άνθρωπος, να προτείνεις καινούργια πράγματα, να σχολιάζεις τα κακώς κείμενα, να αντιδράς στην καταπίεση και να συμβάλεις στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και της δικής σου.

Υπάρχουν στις μέρες μας περιθώρια για μία εμπράγματη αισιοδοξία;

Εγώ είμαι πάντα αισιόδοξος. Τα πράγματα θα πάνε καλύτερα. Αλλωστε, είχαμε πάντοτε σκαμπανεβάσματα στην Ελλάδα. Αλλά πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός να βελτιωθεί η κατάσταση. Και κοινωνικά και οικονομικά. Και στην παιδεία και στον πολιτισμό.