Βουτιά στις ιδέες του Προυστ

Τα μυστήρια του χρόνου και της μνήμης σαγήνευαν πάντοτε τους στοχαστές και τους συγγραφείς, σε όλες τις εποχές. Αλλά όταν μιλάει κανείς για τη λογοτεχνική αντιμετώπιση της μνήμης δεν μπορεί να μην αναφερθεί στο μεγαλειώδες μυθιστόρημα «Aναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Mαρσέλ Προυστ (1871-1922), το οποίο έμελλε να αποτελέσει μία νέα αφετηρία για την πεζογραφία.

Η ουσία του έργου βασίστηκε στη διαίσθηση του συγγραφέα ότι «η μνήμη, συνδέοντας τη ζωή με το παρελθόν την εκτείνει προς το μέλλον». Ο Προυστ, λοιπόν, αναζητεί τον χρόνο σε ένα πλέγμα τόπων, αισθήσεων και αναμνήσεων: τα πάντα μπορούν να αποτελέσουν μία απλή αφορμή για να ταξιδέψει ο νους προς το παρελθόν. Άλλωστε, η μνήμη μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη, με το παρελθόν να εξαρτάται μόνο από εκείνη την τυχαία στιγμή που θα το ανακαλέσει και από την οποία θα αναδυθεί ένας κόσμος θαμμένος, ξεχασμένος μέσα μας.

Ήταν το 1909 που ο Προυστ θα βίωνε την περιβόητη επιφοίτηση, όταν ένα φλιτζάνι τσάι και μια φρυγανιά θα έδιναν το έναυσμα για να ξυπνήσει μέσα του μια έμπνευση από το παρελθόν, μία μνήμη που την ανακτούσε σταδιακά. Ο ιδιοφυής Γάλλος συγγραφέας αισθάνθηκε ότι τώρα κρατούσε το κλειδί για να ξεκλειδώσει τα μυστήρια της παιδικής ηλικίας του και των χρόνων που ακολούθησαν.

Η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται κατά τη χρονική περίοδο από το 1840 μέχρι το 1915 και αφορά τον τρόπο που μεγάλωσε ο αφηγητής, ο Μαρσέλ, πώς από παιδί έγινε ώριμος άντρας και πώς, τελικά, ανακάλυψε τον ρόλο του ως μυθιστοριογράφος! Στο συναρπαστικό αυτό μυθιστόρημα, σημασία δεν έχει η ακρίβεια της περιγραφής των γεγονότων. O Προυστ δεν ενδιαφέρεται, όπως οι ρεαλιστές, για το αίτιο και το αποτέλεσμα, για τη χρονική αλληλουχία. Δεν νοιάζεται για την πρακτική εκδοχή του χρόνου της νόησης, αλλά για τον υποκειμενικό χρόνο της ενόρασης.

Οι κεντρικοί χαρακτήρες του φανερώνονται στον αναγνώστη μόνο μέσα από καθαρά υποκειμενικές προσλήψεις του χρόνου, από την αντιπαράθεση εντυπώσεων και εικόνων που σχηματίζονται από διαφορετικές προσωπικότητες. Το αποτέλεσμα αυτής της ανυπέρβλητης τέχνης των αλυσιδωτών συνειρμών είναι μία εντυπωσιακή συσσώρευση ποικίλων απόψεων, διαμορφωμένων υπό το πρίσμα διαφορετικών οπτικών γωνιών. Ακολούθως, δεν υπάρχουν παρά μόνο πιθανές εξηγήσεις για τη συμπεριφορά κάποιου προσώπου.

Όπως ο Τζέημς Τζόυς με τον «Οδυσσέα», έτσι και ο Προυστ με το έργο αυτό θα άλλαζε οριστικά πολλές από τις λειτουργικές αρχές της μυθιστορηματικής τέχνης, αντικαθιστώντας τη συμβατική πλοκή και δόμηση των χαρακτήρων με μια σύνθετη και υπαινικτική αποκάλυψη της ταυτότητάς τους, τη συσσωρευτική εξέλιξη μιας ζωής που συνίσταται από εσωτερικές σχέσεις και βαθιά κρυμμένες εμπειρίες.

Και, βέβαια, το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» είναι ένα έργο τόσο βαθύ, που το διαβάζουμε και το ξαναδιαβάζουμε για να ανακαλύψουμε μέσα του την αληθινή ζωή, δηλαδή τη λογοτεχνία. «Αυτό το απίστευτο μυθιστόρημα, που αναστάτωσε το λογοτεχνικό τοπίο, µας μεταφέρει έναν αιώνα πίσω, στα παρισινά σαλόνια της Μπελ Επόκ, σε μια πλαζ της νορμανδικής ακτής ή στη λιμνοθάλασσα της Βενετίας.

Μας μιλάει για την ύπαρξη, τα σκιρτήματα της μνήμης, τη λεπτεπίλεπτη φύση των ανθρώπινων σχέσεων, την αμφισημία του ερωτικού αισθήματος, τα ευεργετήματα της φαντασίας, αλλά και για την ομορφιά των τεχνών», αναφέρει χαρακτηριστικά η Λορά Ελ Μακκί προλογίζοντας την παρούσα έκδοση με τίτλο «Ο κόσμος του Προυστ» την οποία επιμελήθηκε.

Σε αυτήν, οκτώ μυθιστοριογράφοι, βιογράφοι και ακαδημαϊκοί, μεταξύ των επιφανέστερων ειδικών, ο Αντουάν Κοµπανιόν, ο Ραφαέλ Αντοβέν, ο Μισέλ Ερµάν, ο Αντριέν Γκετζ, ο Νικολά Γκριµαλντί, η Τζούλια Κρίστεβα, ο Ζερόµ Πριέρ και ο Ζαν-Υβ Ταντιέ, προσεγγίζουν τις πολλαπλές όψεις της ζωής και του έργου του Προυστ και αναδεικνύουν τα ερωτήματα που υποκρύπτει το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο»: Πώς να συγκρατήσουμε τον χρόνο που περνάει; Γιατί ο έρωτας µας κάνει να υποφέρουμε; Μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι ξέρουμε πράγματι έναν άνθρωπο;

Πρόκειται για μία εξαιρετική προβολή στο σήμερα αυτού του αξεπέραστου έργου που δεν έπαψε ποτέ να εμπνέει και να αποτελεί έναν λαβύρινθο από σκέψεις, εικόνες, ιδέες που αναμένουν πάντοτε κάποιον να τις ανακαλύψει εκ νέου, να τις ακολουθήσει, να τις πλησιάσει, να τις αγαπήσει και να αλληλεπιδράσει. Και όλα αυτά, μέσα σε μια έξαψη θαυμασμού και σε μία αποθέωση της αναγνωστικής εμπειρίας: Καλώς ήρθαμε στον κόσμο του Προυστ, στην μαγεία της τέχνης του μυθιστορήματος…

Λορά Ελ Μακκί (επιμ.)
«Ο κόσμος του Προυστ»
Μετάφραση: Μήνα Πατεράκη - Γαρέφη
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 380