Νικόπολη: Τα μυστικά του θησαυρού με τον θεό Διόνυσο

Ο θεός Διόνυσος βρέφος στην αγκαλιά μιας Nύμφης, που είναι η τροφός του. Ένας Σάτυρος με λεκανίδα γεμάτη καρπούς, δίπλα του μια κατσίκα και γύρω από όλο αυτό, μια ζωφόρος με παραστάσεις πτηνών και ανθρώπων (κοκορομαχία, παγώνι και φασιανός, περιστέρι – πάπια - χήνα, τρεις ιστάμενες ενδεδυμένες μορφές με θεατρικές μάσκες - ηθοποιοί), αλλά και μια σύνθετη διακοσμητική ταινία σαν πλεξούδα, μαζί και συμπλεκόμενα δωδεκάγωνα. Αυτή η ιδιαίτερη και ξεχωριστή παράσταση ψηφιδωτού, του 3^ου μ.Χ. αιώνα, από την έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στον εμβληματικό αρχαιολογικό χώρο της Νικόπολης στην Πρέβεζα, αποτελεί μια από τις πιο ξεχωριστές στην τέχνη του ψηφιδωτού για τον ελληνικό χώρο. 

«Η εικονιστική παράσταση στο κέντρο του ψηφιδωτού απεικονίζει σκηνή από τον Διονυσιακό κύκλο και συγκεκριμένα στιγμιότυπο από την παιδική ηλικία του θεού Διονύσου. Το σχέδιο είναι μοναδικό και ιδιαίτερο και το κεντρικό ψηφοθέτημα (έμβλημα) είναι πραγματικά πολύ περίτεχνο», αναφέρει στο «Έθνος της Κυριακής», η αρχαιολόγος Θάλεια Κύρκου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, η οποία παρουσίασε πρόσφατα σε εργαστήριο μελέτης στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, τα «Ψηφιδωτά από αστικές οικίες και αγρεπαύλεις στη ρωμαϊκή Ήπειρο». 

Η παράσταση αυτή βρίσκεται στο δάπεδο ενός από τα δωμάτια της έπαυλης του Μάνιου Αντωνίνου, που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αστικής οικιστικής αρχιτεκτονικής ρωμαϊκών χρόνων και είναι το διεξοδικότερα ανασκαμμένο, συντηρημένο και επισκέψιμο σύνολο ιδιωτικής κατοικίας στην Νικόπολη. Η τελευταία που υπήρξε για αρκετούς αιώνες πρωτεύουσα της Ηπείρου και στο απόγειό της αριθμούσε πάνω από 120.000 κατοίκους.

Η έπαυλη του Αντωνίνου βρίσκεται ενός της περιμέτρου των ρωμαϊκών τειχών, στο κέντρο της αρχαίας πόλης και μέχρι σήμερα έχει ανασκαφεί έκταση περίπου 3.400 τ.μ. Φαίνεται πως κάλυπτε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο στον πολεοδομικό ιστό της Νικόπολης, μιας πόλης-μνημείο της ναυμαχίας του Ακτίου, σύμβολο και στήριγμα της νέας τάξης πραγμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο. Την ίδρυσε ο Οκταβιανός Αύγουστος μετά την νίκη του στο Άκτιο, επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας το 31 π.Χ. και κάλυπτε μια πεδινή έκταση μεγαλύτερη των 13.000 στρεμμάτων με γνώμονα βασικές αρχές της ρωμαϊκής πολεοδομίας. «Τα ψηφιδωτά δάπεδα της οικίας του Μάνιου Αντωνίνου αποτελούν εξαιρετικά δείγματα της τέχνης των ψηφιδωτών της ρωμαϊκής περιόδου στην Ελλάδα και χαρακτηρίζονται από την πολυχρωμία, την απόδοση της προοπτικής, τις έντονες φωτοσκιάσεις και την πλαστική απόδοση των μορφών, ενώ χρονολογούνται από τις αρχές του 2^ου ως το τέλος του 3^ου αιώνα μ.Χ.», σημειώνει η κ. Κύρκου.

Η τέχνη του ψηφιδωτού εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα με την κατασκευή βοτσαλωτών δαπέδων σε πολυτελείς οικίες από το τέλος του 5^ου π.Χ. στην Πέλλα, στην Όλυνθο, κ.ά., ενώ κατά την ελληνιστική περίοδο οι τεχνικές εξέλιξης και η απεικονιστική δύναμη των βοτσαλωτών συνθέσεων αναβάθμισαν την χρήση των ψηφιδωτών σε περίτεχνο διακοσμητικό μέσο, καθώς τα βότσαλα αντικαταστάθηκαν από μικρούς κύβους πέτρας, γυαλιού και πηλού, τις επονομαζόμενες ψηφίδες και στη συνέχεια η τεχνική υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους και εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι τεχνίτες που ήρθαν στην περιοχή της Ηπείρου κατά την ρωμαϊκή εποχή έφεραν μαζί τους προσχέδια και βιβλία σχεδίων και βασιζόμενοι σε αυτά φιλοτέχνησαν πανέμορφα ψηφιδωτά.

Δεν αποκλείεται μάλιστα να συνεργάζονταν και με ζωγράφους της εποχής. Αναφορικά με τα θέματα, κυριαρχούσαν τα γεωμετρικά σχέδια και τα φυτικά μοτίβα, ξεχωρίζει ωστόσο αυτό με την απεικόνιση του θεού Διόνυσου ως βρέφος στην Νικόπολη. Παραγγελιοδότες ήταν η αστική τάξη και οι αριστοκράτες, οι μόνοι που μπορούσαν να διακοσμήσουν τα σπίτια τους και να στρώσουν τα δάπεδά τους με «χαλιά από πέτρα». Τα ψηφιδωτά δάπεδα βρισκόταν στα δωμάτια υποδοχής, στα αίθρια, στα τρικλίνια (αίθουσες συμποσίων) και μπορούσαν να καλύψουν 12-15τ.μ. ή και ακόμη μεγαλύτερη επιφάνεια, ενώ απαιτούνταν από 500.000 ως και 2.000.000 ψηφίδες.

Στην Νικόπολη δύο μεγάλες αστικές οικίες, με αίθριο και περιστύλιο, φέρουν ψηφιδωτά δάπεδα. Στην Οικία του Εκδίκου Γεωργίου η νότια στοά του περιστύλιου και δύο τρικλίνια είναι στρωμένα με ψηφιδωτά και στην Οικία του Μάνιου Αντωνίνου έξι τρικλίνια και τέσσερις αίθουσες υποδοχής. Εκτός από την πρωτεύουσα Νικόπολη, ψηφιδωτά δάπεδα σώζονται και στον οικισμό του Λαδοχωρίου στη Θεσπρωτία, ωστόσο, σύμφωνα με την κ. Κύρκου, οι διαστάσεις τους σε οικίες εκεί, είναι μικρότερες σε σχέση με εκείνες των επαύλεων της Νικόπολης. Στην περιοχή της Θεσπρωτίας οι άποικοι της πρώτης φάσης της ρωμαϊκής κυριαρχίας, εγκαθίστανται γύρω από τον κόλπο της Ηγουμενίτσας, στα εκβολές του ποταμού Καλαμά και στον κάμπο της Παραμυθιάς.

Οι Ρωμαίοι άποικοι επιδίδονται στο εμπόριο αγροτικών προϊόντων και στην εκτροφή των φημισμένων θεσπρωτικών βοοειδών. Μια τέτοιου τύπου πρώιμη εγκατάσταση βρίσκεται στους πρόποδες του υψώματος Μαστιλίτσας ή Μασκληνίτσας, όπου σε οικία εντοπίστηκε ψηφιδωτό δάπεδο στο τρικλίνιο των αντρών του 1^ου π.Χ. αιώνα, ενώ μια άλλη τέτοια εγκατάσταση βρέθηκε στην ορεινή ενδοχώρα της Ηπείρου, στη θέση Παλαιογορίτσα στην Κόνιτσα, αλλά δυστυχώς η έπαυλη ήταν εντελώς κατεστραμμένη. «Ακολούθησε η νίκη του Οκταβιανού Αύγουστου στο Άκτιο και η ίδρυση της Νικόπολης, η οποία επηρέασε αποφασιστικά την δομή της υπαίθρου «χώρας», την οργάνωση της αγροτικής παραγωγής και της οικονομικής ζωής», σημειώνει η κ. Κύρκου.

Αγρεπαύλεις διακοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα, ιδιωτικά λουτρά κ.ά., βρέθηκας την Μονή της Αγίας Πελαγίας (Καστροσυκιά Πρέβεζας), στη θέση «Φραγκοκκλησιά» (Ριζά Πρέβεζας), στη θέση «Τζούμσα» κοντά στον ποταμό Λούρο, στη θέση «Χαλίκια» Αγίου Γεωργίου και στον Παλαιορόφορο (Ωρωπός Πρέβεζας), κοντά στον Αμβρακικό κόλπο στην κοινότητα Στρογγυλή στην Άρτα, στην «Μασκληνίτσα» στις εκβολές του Καλαμά, στη θέση «Πετρέλαια στη νότια πλευρά του κόλπου της Ηγουμενίτσας και στη θέση «Παλαιογορίτσα» στην Κόνιτσα Ιωαννίνων.