Κύπρος: Μυστήριο με κυκλικό κτίσμα 9000 χρόνων

Ένα μνημειακών διαστάσεων κυκλικό κτίριο, η χρήση του οποίου παραμένει άγνωστη, έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη του καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., Νίκου Ευστρατίου, των φοιτητών του και του Κύπριου συνεργάτη του Δημήτρη Κυριάκου στην Κύπρο. Το κτίριο, που χρονολογείται σε μια πρώιμη φάση της Ακεραμικής Νεολιθικής, περίπου στα μέσα της 7^ης  χιλιετίας π.Χ., αποκαλύφθηκε στο όρος Τρόοδος, σε υψόμετρο 500 μέτρων και ήρθε ως έκπληξη για τους ερευνητές που θεωρούσαν μέχρι τώρα, ότι οι προϊστορικές εξελίξεις και κυρίως αυτές της Ακεραμικής Νεολιθικής περιόδου, αφορούσαν αποκλειστικά παραλιακές περιοχές και θέσεις της Κύπρου, όπως τη Χοιροκοιτία-Βουνί, την Καλαβασό-Τέντα και τον Απόστολο Ανδρέα-Κάστρο.

«Προκαλεί απορία η ύπαρξη ενός κτίσματος τόσο σταθερού, τόσο προσεγμένου, τόσο μεγάλων διαστάσεων σε έναν χώρο που δεν ήταν στο επίκεντρο των εξελίξεων και η περαιτέρω μελέτη του θα οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα», λέει στο «Έθνος της Κυριακής», ο καθηγητής Νίκος Ευστρατίου.

Ποιος μπορεί να έχτισε ένα μνημειακό κτίσμα σε έναν χώρο εκ προοιμίου περιθωριακό; Και κυρίως ποια ήταν η χρήση του κτίσματος αυτού, σε μια «κατασκήνωση» κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στο άνω μέρος της κοιλάδας του Ξερού ποταμού, στην περιοχή της Πάφου; Η επιστημονική κοινότητα σε Ελλάδα και Κύπρο θεωρεί πρόωρη οποιαδήποτε υπόθεση εργασίας. Δεν αποκλείεται αυτό να ήταν ένα σημείο συνάντησης ομάδων κτηνοτρόφων, αλλά και αυτό θέλει αρκετή μελέτη ακόμη για να επιβεβαιωθεί. Ενισχύει ωστόσο την εκτίμηση των αρχαιολόγων, ότι κατά τα πρώιμα προϊστορικά χρόνια, το όρος Τρόοδος, δεν ήταν περιοχή αποκλειστικά εποχικών και περιθωριακών δραστηριοτήτων (κυνήγι, τροφοσυλλογή), αλλά αντίθετα, όριζε και την μόνιμη παρουσία γεωργών και κτηνοτρόφων, ομάδων που ανάμεσα στα άλλα, χαρακτηρίζονταν από έντονη κινητικότητα, επαφές και διακίνηση πρώτων υλών, όπως τον πικρόλιθο-ένα είδος πέτρας με έντονο γαλάζιο χρώμα που κατέβαζε το ποτάμι.

Το κτίριο εντοπίστηκε στη θέση Άγιος Ιωάννης/Βρέτσια- Άνω Ρουδιά. Πρόκειται για ένα λίθινο κτίσμα, διαμέτρου τουλάχιστον 7 μέτρων, εξαιρετικά προσεγμένο κατασκευαστικά, με διπλή σειρά δόμων, που σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για κατασκευές στο εσωτερικό του-ενδεχόμενα ορθογώνιων πεσσών. Βρέθηκαν επίσης μικρότερα προσκτίσματα και χώρος απόρριψης. Σύμφωνα με τον κ. Ευστρατίου, στα κινητά ευρήματα περιλαμβάνονται πλήθος οστών ζώων (πρόβατα, κατσίκες, αλεπούδες), κοσμήματα από πικρόλιθο, απολεπισμένα εργαλεία από πυριτόλιθο, λειασμένα εργαλεία και λίθινα αγγεία.

Σημειώνεται ότι η 7^η χιλιετία π.Χ. είναι για την Κύπρο χωρίς την παρουσία κεραμικής (ακεραμική φάση), γεγονός περίεργο, καθώς σε όλη την γύρω ηπειρωτική περιοχή, η κεραμική ήδη χρησιμοποιούνταν. Το γιατί οι κοινότητες της Κύπρου είχαν καθυστερήσει τόσο πολύ να κατασκευάζουν και να χρησιμοποιούν κεραμικά αγγεία, αποτελεί για τους ερευνητές ένα δυσερμήνευτο πρόβλημα. Η κυρίαρχη άποψη είναι ότι η κυπριακή προϊστορική κοινωνία, λόγω του νησιωτικού απομονωτισμού της, ανέπτυξε ίσως μια συντηρητικότητα, που χαρακτηρίζει πολλές πλευρές της παράδοσής της. Η αινιγματική χρήση του κτιρίου προβληματίζει την επιστημονική κοινότητα σε Ελλάδα και Κύπρο, ενώ η αποκάλυψή του ανατρέπει την εικόνα ενός πολιτισμικού περιθωρίου για την ορεινή κυπριακή ενδοχώρα. Επιπλέον, η νέα θέση έρχεται να προστεθεί στις ελάχιστες μέχρι σήμερα ανασκαμμένες της «Φάσης της Χοιροκοιτίας» (περ. 6400-5.600 π.Χ.), που έχουν ερευνηθεί στην Μεγαλόνησο.

Το κτίριο, εντοπίστηκε σε απόσταση μόλις λίγων δεκάδων μέτρων από την παλαιότερη χρονολογικά κυνηγετική κατασκήνωση της 9^ης χιλιετίας, αυτή του Αγίου Ιωάννη/Βρέτσια-Ρουδιά, η οποία ανασκάπτεται συστηματικά από την ομάδα του Ν. Ευστρατίου τα τελευταία χρόνια. Στις ανασκαφές ο καθηγητής εντόπιζε ευρήματα μεταγενέστερα του 6.500 π.Χ. και υπέθεσε ότι κάτι άλλο θα βρισκόταν και λίγο πιο πάνω. Έτσι ανέβηκε μερικά μέτρα και έπεσε πάνω στο μνημειακών διαστάσεων κτίριο, το οποίο φαίνεται να ανατρέπει πολλά από τα όσα γνώριζε η Κύπρος μέχρι σήμερα για την πολιτισμική της παράδοση και τον ρόλο της ενδοχώρας στις προϊστορικές εξελίξεις.

Η έρευνα έγινε το 2019 σε δύο φάσεις, τον Ιούνιο και τον Νοέμβριο, με κονδύλια που εξασφάλισε η πρυτανεία του Α.Π.Θ. και χάρη στην ευγενική χορηγία της Aegean Airlines που, όπως κάθε χρόνο, καλύπτει την μετάβαση της ερευνητικής ομάδας. Πέρα από την χρήση του εντυπωσιακού σε μέγεθος κυκλικού κτιρίου, οι αρχαιολόγοι αναζητούν τώρα αν αυτό είναι το μοναδικό κτίσμα στη θέση ή αν η συγκεκριμένη, εκτεταμένη αναβαθμίδα, περιλαμβάνει και άλλες κατασκευές, όμοιας ή διαφορετικής κάτοψης και μεγέθους. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, υπάρχουν ήδη επιφανειακές ενδείξεις που δείχνουν ότι πιθανότατα ο χώρος της αναβαθμίδας του Άνω Ρουδιά, φιλοξενεί και άλλα κτίσματα που περιμένουν την αποκάλυψή τους. Είναι ενδεικτικό ότι κατά μήκος της δυτικής πλευράς της αναβαθμίδας και σε διαφορετικά σημεία της, εντοπίστηκαν ήδη ίχνη λίθινου περιβόλου (;), που ίσως περιέτρεχε ολόκληρη την εγκατάσταση.

Η παρουσία του Α.Π.Θ., στην Κύπρο χρονολογείται τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1960, όταν ο αείμνηστος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., Γεώργιος Μπακαλάκης, βρέθηκε για ανασκαφές στην Αθηένου, στην επαρχία της Λάρνακας, μια περιοχή που φαίνεται πως κατοικούνταν από τον 14^ο αιώνα π.Χ. Για αρκετά χρόνια στη συνέχεια δεν υπήρχε καμία ανασκαφή του πανεπιστημίου στο νησί, μέχρι που το 2006-2007 πήγε εκεί ο Ν. Ευστρατίου.  Ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., ερευνά εδώ και χρόνια την Πίνδο και τεκμηρίωσε με αρχαιολογικά ευρήματα ότι οι Νεάντερταλ κυκλοφορούσαν και κυνηγούσαν κατά μήκος των βουνοκορφών, ενώ μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε ότι κινούνταν σε πεδινές περιοχές και σε άλλες, με χαμηλό υψόμετρο.

«Μελετώντας την σημασία των βουνών στην εξέλιξη της προϊστορίας, σκέφτηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να πάμε και προς την Κύπρο και να δούμε τι συνέβαινε στο όρος Τρόοδος. Η αποκάλυψη του μνημειακών διαστάσεων κτιρίου δίνει νέα στοιχεία και η μελέτη του υλικού θα φωτίσει ακόμη περισσότερο την προϊστορία του νησιού. Πιστεύουμε ότι η συνέχιση της ανασκαφής του Α.Π.Θ. στην Κύπρο θα αποκαλύψει και άλλα σημαντικά ευρήματα της πρώιμης προϊστορίας και κυρίως θα ανατρέψει στερεότυπα χρόνων για την οργάνωση της κυπριακής κοινωνίας χιλιάδες χρόνια πριν», αναφέρει στο «Έθνος της Κυριακής».

Σημειώνεται πως η πρώιμη προϊστορία της Κύπρου συνιστά σήμερα ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και προκλητικά θέματα της αρχαιολογίας της ανατολικής Μεσογείου, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα ερευνητικών και ερμηνευτικών προβληματισμών. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που δικαιολογημένα βρίσκεται στο επίκεντρο του διεθνούς ερευνητικού ενδιαφέροντος τα τελευταία χρόνια. Μέχρι σήμερα έχει τεκμηριωθεί η άφιξη ομάδων κυνηγών και τροφοσυλλεκτών στο νησί στα μέσα της 11^ης χιλιετίας π.Χ. και ακολούθως των «πρώτων γεωργών», οι οποίοι έφεραν από την ηπειρωτική Μέση Ανατολή εξελιγμένες μορφές χωροταξικής, κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Για τους επιστήμονες η αφήγηση της πρώιμης προϊστορίας της Κύπρου συνιστά μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα απόπειρα προϊστορικής ανασύνθεσης ενός νησιωτικού χώρου και των προκλήσεων που αυτός εμπεριέχει.