Κυκλαδίτισσες: Μία έκθεση για την κακοποίηση, τη δύναμη και την αξιοπρέπεια των γυναικών στις Κυκλάδες ανά τους αιώνες

Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία… Ονόματα που αντηχούν από τα βάθη του χρόνου, κουβαλώντας μαζί τους ιστορίες γεμάτες ζωή, κακοποίηση, θάρρος και αξιοπρέπεια. Γυναίκες από τις Κυκλάδες, προερχόμενες από διαφορετικές εποχές και τόπους, ξεπροβάλλουν από τη σιωπή της Ιστορίας και μας καλούν να γνωρίσουμε τον κόσμο τους. Ποιες ήταν; Ποιες χαρές και ποιες δοκιμασίες σημάδεψαν τη ζωή τους; Πώς βρήκαν τη δύναμη ν' αφήσουν το αποτύπωμά τους σ' έναν κόσμο που συχνά περιφρονεί τη γυναικεία φωνή και παρουσία; Από τις 12 Δεκεμβρίου 2024 έως τις 4 Μαΐου 2025, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ανοίγει τις πύλες του για να φιλοξενήσει την έκθεση «Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες Ιστορίες Γυναικών των Κυκλάδων». Στη συνέχεια, θα παρουσιαστεί αυτούσια στο ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας, σηματοδοτώντας το επίσημο άνοιγμά του.

Η έκθεση αποτελεί καρπό συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, στο πλαίσιο μνημονίου συνεργασίας που υπογράφηκε τον Μάιο του 2024, και έχει στόχο να αναδείξει τον κυκλαδικό πολιτισμό σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Με βάση τις λέξεις της υπουργού Πολιτισμού, Λίνας Μενδώνη, η έκθεση ενσωματώνει δύο βασικές αξίες: τη θέση της γυναίκας στην ιστορία και την ιδιαίτερη φύση της νησιωτικότητας. Οι γυναίκες των Κυκλάδων παρουσιάζονται ως θεματοφύλακες της παράδοσης αλλά και ως δυναμικοί φορείς αλλαγής.

Στους τρεις ορόφους του Μεγάρου Σταθάτου, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν 180 μοναδικά εκθέματα, πολλά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Η έκθεση περιλαμβάνει ειδώλια και μεγάλα γλυπτά, αγγεία, κοσμήματα, νομίσματα, επιτύμβιες στήλες, επιγραφές με νομικά κείμενα, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, χαρακτικά, χειρόγραφα και εικόνες, χρονολογούμενα από την προϊστορική έως τη μεταβυζαντινή περίοδο. Επιμελητές της έκθεσης είναι ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και οι Επιστημονικοί Διευθυντές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας και Δρ Ιωάννης Φάππας, Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Περπαντώντας ανάμεσα στα εκθέματα

Η έκθεση χωρίζεται σε δώδεκα θεματικές ενότητες, οι οποίες ξεδιπλώνουν την ιστορία της γυναίκας στις Κυκλάδες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ξεκινά με την ενότητα «Η προέλευση του κόσμου», όπου αναδεικνύονται οι πρώτες εικόνες της γυναίκας ως σύμβολο γονιμότητας και δημιουργίας. Η «Ισορροπία μεταξύ των δύο φύλων» φέρνει στο προσκήνιο την προσπάθεια ισότητας, ενώ οι «Θεές των νήσων» και οι «Θεές της θάλασσας» παρουσιάζουν τον θρησκευτικό ρόλο των γυναικών.

Οι ενότητες «Στα ιερά» και «Θηλυκά αποτρόπαια» επικεντρώνονται στις τελετουργικές πρακτικές και τις αποτροπαϊκές ιδιότητες που αποδίδονταν στις γυναίκες. Στη συνέχεια, οι «Ταυτότητες γυναικών» και «Από την οικουμένη στο αρχιπέλαγος» αναλύουν τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνία και τη σχέση τους με το τοπικό και το παγκόσμιο. Τέλος, οι ενότητες «Έρωτας», «Βία», «Θάνατος» και «Πρόσωπα» φέρνουν στο φως τις πιο προσωπικές και συναισθηματικές πτυχές της γυναικείας ζωής.

Κεντρικό ρόλο σε κάθε ενότητα παίζουν τα εκθέματα που ξεχωρίζουν όχι μόνο για την καλλιτεχνική τους αξία, αλλά και για την ιστορία που φέρουν. Για παράδειγμα, η Δήλος, το γενέθλιο νησί της Άρτεμης, προσφέρει σημαντικά εκθέματα, όπως το σύμπλεγμα της Άρτεμης και του ελαφιού, που για πρώτη φορά ταξιδεύει εκτός του νησιού. Η Σαντορίνη, το τελευταίο σταθμό της έκθεσης, εμπλουτίζει πολλές ενότητες με κρίσιμο υλικό, μεταξύ των οποίων και η συγκινητική ιστορία της ταφής της Θηραίας Παρθενίκας. Η αδελφή της, Δαμόκλεια, έστησε ένα νεκρικό μνημείο για να τιμήσει τη μνήμη της, αναδεικνύοντας τον συναισθηματικό δεσμό και την προσωπική απώλεια.

Νησιά όπως η Σέριφος εκπροσωπούνται για πρώτη φορά σε έκθεση. Το νησί των Δυτικών Κυκλάδων παρουσιάζει δύο μοναδικά εκθέματα με αντιθετικές όψεις της γυναικείας φύσης: το ελληνιστικό ειδώλιο της Βαυβώς, που αποκαλύπτει προκλητικά το αιδοίο της με αποτροπαϊκή χρήση, και την εικόνα της Αγίας Άννας και της Παναγίας με τη Ρίζα του Ιεσσαία, έργο του Εμμανουήλ Σκορδίλη, όπου απεικονίζεται η δωρήτρια Μαργέτα Μπετοπούλα με ενδυμασία της εποχής (1645-1671).

Η εμφυλη βία στην Αρχαιότητα

Τα τελευταία χρόνια, η έμφυλη βία έχει αναδειχθεί ως ένα από τα πλέον μελετημένα χαρακτηριστικά της πατριαρχικής κοινωνίας, με τις έρευνες να αποκαλύπτουν τις βαθιές ρίζες του φαινομένου στην αρχαιότητα. Στην αρχαία Ελλάδα, η έμφυλη βία ενυπήρχε σε όλες τις πτυχές της ζωής, διαμορφώνοντας τόσο τις ενδοοικογενειακές σχέσεις όσο και τις δημόσιες αλληλεπιδράσεις. Αν και οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν έναν όρο αντίστοιχο με τη σύγχρονη έννοια της «έμφυλης βίας», η πραγματικότητα του φαινομένου ήταν πανταχού παρούσα, εκδηλώνοντας μορφές σωματικής, ψυχολογικής και σεξουαλικής κακοποίησης, κυρίως εναντίον των γυναικών, των δούλων και άλλων περιθωριοποιημένων ομάδων που χαρακτηρίζονταν από το φύλο τους.

Για να κατανοήσει κανείς το βάθος και την έκταση της έμφυλης βίας εκείνης της εποχής, πρέπει να εξετάσει την αυστηρή κοινωνική ιεραρχία που επικρατούσε. Η αρχαιοελληνική κοινωνία ήταν έντονα πατριαρχική, με τους άνδρες να κυριαρχούν τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο. Οι γυναίκες, αντίθετα, θεωρούνταν νομικά και κοινωνικά κατώτερες, μια πραγματικότητα που έχει τεκμηριωθεί τόσο μέσα από τις πρωτογενείς πηγές όσο και στη σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα. Ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς ισχυρισμούς αυτής της πατριαρχικής κοσμοθεωρίας προέρχεται από τον Αριστοτέλη, ο οποίος στα «Πολιτικά» του δήλωνε πως «ο άνδρας είναι εκ φύσεως ανώτερος, ενώ η γυναίκα κατώτερη», προσθέτοντας ότι «ο ένας κυβερνά και η άλλη κυβερνιέται». Τέτοιες αντιλήψεις όχι μόνο νομιμοποιούσαν αλλά και εκλογίκευαν τον έλεγχο και τη συχνή κακομεταχείριση των γυναικών, τόσο μέσα στο σπίτι όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο.

Ένα σημαντικό παράδειγμα των θεσμοθετημένων εκφάνσεων της έμφυλης βίας στην αρχαιότητα είναι ο «Κώδικας της Γόρτυνας», μια από τις πρώτες νομικές καταγραφές που περιέχουν αναφορές σε τέτοια ζητήματα. Ο κώδικας αυτός περιγράφει τις ποινές για διάφορες μορφές σεξουαλικής βίας, προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες για την τότε νομική αντιμετώπιση τέτοιων αδικημάτων. Για παράδειγμα, στην περίπτωση βιασμού μιας ελεύθερης γυναίκας, η ποινή ήταν ένα χρηματικό πρόστιμο, το οποίο όμως καταβαλλόταν όχι στην ίδια τη γυναίκα, αλλά στον άνδρα κηδεμόνα της, αντικατοπτρίζοντας την αντίληψη ότι οι γυναίκες θεωρούνταν ιδιοκτησία των ανδρών συγγενών τους.

Αυτές οι πρακτικές και αντιλήψεις αποκαλύπτουν τη βαθιά ενσωμάτωση της έμφυλης βίας στη δομή της αρχαιοελληνικής κοινωνίας. Ενώ ο ρόλος των γυναικών συχνά εξυμνείται στην τέχνη και τη μυθολογία ως μητέρες, θεές ή σύμβολα γονιμότητας, η καθημερινότητά τους σημαδεύτηκε από κοινωνικούς και νομικούς περιορισμούς, οι οποίοι συχνά εκλογίκευαν ή αγνοούσαν την κακοποίηση τους.

Ο επιμελητής της έκθεσης, Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, δήλωσε συγκινημένος στη συνέντευξη Τύπου: «Αυτή η έκθεση δεν θέλω ν' αφιερωθεί μόνο στη γυναίκα και την κόρη μου, αλλά και στον γιο μου. Ελπίζω ότι θα δείξει στους άντρες ποιες είναι αυτές οι γυναίκες και πόσο αξίζουν ν' αντιμετωπίζονται με σεβασμό και ισότητα».

Η έκθεση «Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» είναι ένα ταξίδι στην ιστορία, μια αναζήτηση της γυναικείας ταυτότητας και μια υπενθύμιση της διαχρονικής δύναμης των γυναικών. Από τα αρχαία ειδώλια έως τις βυζαντινές εικόνες, κάθε έκθεμα αποτελεί έναν κρίκο σε μια αλυσίδα που συνδέει το παρελθόν με το παρόν.

Ξεναγήσεις κοινού: Aπό 21/12 και κάθε Πέμπτη, 18:00 – 19:00 και κάθε Σάββατο και Κυριακή, 13:00 – 14:00, 20 άτομα ανά ξενάγηση. Οι κρατήσεις για τις ξεναγήσεις πραγματοποιούνται μόνο ηλεκτρονικά στο cycladic.gr

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη: Κλειστά

Εορταστικό Ωράριο από τις 17/12 Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Σάββατο: 10:00-17:00 Πέμπτη, Παρασκευή: 10:00-20:00 Κυριακή: 11:00-17:00. Την Τρίτη 17/12 οι μόνιμες εκθέσεις, το Cycladic Shop και το Cycladic Cafe δεν θα είναι προσβάσιμα. Κλειστά τις αργίες: 25/12, 26/12 και 1/1. Το εορταστικό ωράριο ισχύει έως 6/1. 

Διαβάστε ακόμη

Μαλακάσα: Το πολύωρο μαρτύριο που πέρασε ο 16χρονος στα χέρια των βασανιστών του - Τον απείλησαν ότι θα τον σκοτώσουν

Νέα σοκαριστική μαρτυρία για τον αστυνομικό της Βουλής: «Βλέπαμε τα παιδιά με μώλωπες και σπασμένα χέρια»

Αθηναϊκό ρεβεγιόν σε «πρασινο-μπλε» απόχρωση: Το παρασκήνιο της κόντρας Δούκα-Χαρδαλιά για την αλλαγή του χρόνου

Δανάη Μπάρκα: «Δεν έχω μνήμες με τους γονείς μου ως ζευγάρι, αλλά και στις χαρές και στις λύπες είναι πάντα μαζί»