Θεσσαλονίκη: μάθημα ιστορίας από 129 θησαυρούς

Όταν «Δύο συλλογές σμίγουν», δίνουν την χαρά στον θεατή να απολαύσει μια έκθεση άρτια αισθητικά και παράλληλα να κάνει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον μάθημα ιστορίας. «Δύο συλλογές σμίγουν» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης -στην πτέρυγα περιοδικών εκθέσεων «Κυριάκος Κρόκος»- και προβάλλουν στο κοινό επιλεγμένα και αντιπροσωπευτικά δείγματα ορθόδοξης θρησκευτικής τέχνης των συλλογών. H συλλογή θρησκευτικών θησαυρών του Μουσείου και η αντίστοιχη της Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης, προβάλλουν κομμάτια ιδιαίτερης αξίας ως έργα πολιτισμού, αλλά παράλληλα και ως έργα πίστης και ευλάβειας με δογματικό περιεχόμενο, που υπηρετούν τις ανάγκες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, της κοινής και ιδιωτικής λατρείας. 

Το 2015 ο Δήμος Θεσσαλονίκης αποφάσισε να παραχωρήσει στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, με την μορφή του χρησιδανείου για 30 χρόνια, 109 εικόνες και ιερά κειμήλια από τη συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης. Η τότε δημοτική αρχή του Γιάννη Μπουτάρη εκτίμησε ότι με τον τρόπο αυτό οι εικόνες θα αναδειχτούν καλύτερα και θα μπορέσει να τις δει περισσότερος κόσμος.

Εικόνες, άμφια, ιερά σκεύη, κειμήλια, στοιχεία επένδυσης Ευαγγελίων, αντικείμενα ιδιωτικής λατρείας που χρονολογούνται από τον 14^ο ως τις αρχές του 20^ου αιώνα, φιλοξενούνται μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Πενήντα από τα αντικείμενα προέρχονται από τις συλλογές της Δημοτικής Πινακοθήκης και 79 από τις συλλογές του Μουσείου, ενώ είναι χαρακτηριστικό πως 85 από αυτά εκτίθενται για πρώτη φορά μετά την συντήρηση και της επιστημονική τους τεκμηρίωση.

«Η μία συλλογή λειτουργεί συμπληρωματικά της άλλης, καθώς μέσα από τη σύνθεση παρουσιάζονται οι ποικίλες εκφάνσεις της ορθόδοξης χριστιανικής τέχνης στους αιώνες, μετά την Άλωση, εντασσόμενες στα κοινωνικοοικονομική συμφραζόμενα. Ταυτόχρονα συμπληρώνεται και ο κατάλογος των πονημάτων επώνυμων, αλλά και ανώνυμων ζωγράφων και εργαστηρίων, με έμφαση στην επικράτεια του βορειοελλαδικού χώρου που τελούσε υπό οθωμανική κυριαρχία και επίκεντρο την ευρύτερη περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας, τη Θεσσαλονίκη και το Άγιον Όρος», δήλωσε στο «Έθνος της Κυριακής», η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, Αγαθονίκη Τσιλιπάκου. 

Η Συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης απαρτίζεται από 123 φορητές εικόνες και ιερά κειμήλια. Από τις εικόνες, 63 προέρχονται από τον κοιμητηριακό ναό του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας που ιδρύθηκε το 1875 από το Σωματείο της Φιλοπτώχου Αδελφότητας Ανδρών Θεσσαλονίκης και εντάχθηκαν στην συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης τα έτη 1987-1988. Όσο για την συλλογή εικόνων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, αυτή είναι από τις σημαντικότερες δημόσιες συλλογές στη χώρα με 1.025 εικόνες από το τέλος του 12^ου ως τον 20^ο αιώνα. Παράλληλα με τα αντικείμενα, η έκθεση «Δύο Συλλογές σμίγουν» παρουσιάζει για πρώτη φορά τα πορίσματα νέων επιστημονικών ερευνών που εμπλουτίζουν τις γνώσεις των ειδικών για την δραστηριότητα και τα δίκτυα των ζωγράφων και των συνεργείων στην επικράτεια της Βόρειας Ελλάδας.

Οι τρεις παλαιότερες εικόνες της Συλλογής της Δημοτικής Πινακοθήκης, που είναι και οι αρχαιότερες της συγκεκριμένης έκθεσης, αποτελούν τον συνδετικό κρίκο της ομαλής μετάβασης από τη ζωγραφική της υστεροβυζαντινής περιόδους στη μεταβυζαντινή και είναι προϊόντα εργαστηρίων της Μακεδονίας, της Θεσσαλονίκης ή του Αγίου Όρους.

Η αμφίγραπτη εικόνα με την Παναγία Βρεφοκρατούσα και την Άκρα Ταπείνωση αποτελεί ιδιαίτερο παράδειγμα μακρόχρονης και διαφοροποιημένης χρήσης (λιτανεία, προσκύνηση), με τις απαιτούμενες επεμβάσεις που κρίθηκαν απαραίτητες (σμίκρυνση ξύλινου φορέα, υποδοχή δεύτερου ζωγραφικού στρώματος στον 17^ο αιώνα, κ.λ.π.), μιας ιδιαίτερα τιμώμενης εικόνας. Ο συνδυασμός της Παναγίας με το Βρέφος και του Χριστού-Άκρας Ταπείνωσης αποκρυσταλλώνει όλη την ουσία της Θείας Οικονομίας (Ενσάρκωση, Πάθος, Ανάσταση) και ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει -κατά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας- συγκεκριμένη ιδεολογία για τον πιστό που σχετίζεται με την θρησκευτική και εθνική παλιγγενεσία. Η βυζαντινή ζωγραφική ενέπνευσε και αποτέλεσε τη βάση για τις επόμενες γενιές ζωγράφων που συνέχισαν να δρουν σε περιοχές υπό οθωμανική ή και ενετική κατοχή δημιουργώντας «Σχολές» (λ.χ. «κρητική σχολή», «ηπειρωτική σχολή», ή «σχολή ΒΔ Ελλάδας», κ.λ.π.), τάσεις ή διαμορφώνοντας το προσωπικό τους καλλιτεχνικό ιδιώμα, ενώ δεν έλειψαν στοιχεία επιρροής από τη δυτική τέχνη.

Η έκθεση διαρθρώνεται σε δύο βασικές ενότητες: τη εισαγωγική και την κύρια. Στην πρώτη, μέσα από πέντε υποενότητες παρουσιάζονται συνοπτικά η ταυτότητα των δύο Συλλογών, ο μακροχρόνιος δανεισμός των εικόνων και ιερών κειμηλίων της Δημοτικής Πινακοθήκης και το σκεπτικό της έκθεσης. Η κύρια ενότητα με τις εννιά υποενότητες πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν την μεταβυζαντινή, εκκλησιαστική, ορθόδοξη ζωγραφική γενικότερα, στην οθωμανοκρατούμενη ελληνική επικράτεια, με έμφαση στη Μακεδονία, τις μετακινήσεις των ζωγράφων, τα δίκτυα επικοινωνίας, συγκεκριμένα εργαστήρια ή οικογενειακά συνεργεία και συντροφιές εκείνης της περιόδου και κυρίως στον 17^ο αιώνα και στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Ένα ενδιαφέρον κομμάτι της έκθεσης αποτελούν τα συνεργεία των ζωγράφων που διακονούσαν την θρησκευτική, αλλά συχνά και την κοσμική ζωγραφική. Ο αριθμός των ζωγράφων, ανώνυμων και επώνυμων, οι οποίοι στην πλειονότητά τους προέρχονταν από την Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο, πολλαπλασιάζονταν με εντατικούς ρυθμούς, ιδιαίτερα από τα μέσα του 18^ου αιώνα, λόγω της μεγάλης ζήτησης με την επισκευή και ανοικοδόμηση ναών στις οθωμανοκρατούμενες περιοχές. Καθοριστικό ρόλο αυτή την περίοδο και ιδιαίτερα τον 19^ο αιώνα, διαδραμάτισε το Άγιον Όρος ως κέντρο της Ορθοδοξίας και της  ορθόδοξης τέχνης, αλλά και η Θεσσαλονίκη με την ιδιαίτερη καλλιτεχνική παράδοση από τους βυζαντινούς ακόμη χρόνους. Ένα από τα πιο γνωστά εργαστήρια ήταν αυτό του Αγίου Νικολάου Γούρνας Βέροιας, γνωστό παλαιότερα μόνο από την δράση του στην πόλη της Βέροιας τον 17^ο αιώνα. Όπως δείχνει νεότερη έρευνας της κ. Τσιλιπάκου, πρόκειται για ζωγράφους κυρίως φορητών εικόνων και στο εργαστήριο προσγράφονται πλέον 44 φορητές εικόνες, έργα που προέρχονται από τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, και το Άγιον Όρος και  προορίζονταν για τέμπλα ναών. 

Ένα άλλο εργαστήριο, αυτό της Αγιάς, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Θεόδωρο ιερέα, δραστηριοποιούνταν στην ευρύτερη περιοχή των Αγράφων, στην ανατολική Θεσσαλία, στην κεντρική Μακεδονία, από το 1734 ως το 1787. Αξιοσημείωτο είναι πως το εργαστήριο αυτό συνδέεται μέσα από μια σειρά εικόνων με τα πρωιμότερα έργα των Κολακιωτών ζωγράφων. Η συντεχνία των Κολακιωτών, αναπτύχθηκε ή εξελίχθηκε τον 19^ο αιώνα με αναφορά μια ακμάζουσα χριστιανική κοινότητα, την Κολακιά (σημερινή Χαλάστρα Θεσσαλονίκης) και δραστηριοποιήθηκε κυρίως στις σημερινές περιφερειακές ενότητες Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Ημαθίας, Πιερίας και ελάχιστα στη βόρεια Χαλκιδικής. Είναι γνωστές τρεις οικογένειες ζωγράφων: Λάμπου, Χατζησταμάτη και Παπα-Κωνσταντίνου.

Ένα οργανωμένο εργαστήριο με φερόμενο ως ιδρυτή τον Νικηφόρο Α΄, από το Καρπενήσι, και άλλους ζωγράφους με την ίδια καταγωγή, δραστηριοποιήθηκε στον Άθω (στις Καρυές) και αλλού, από το 1773 ως το 1890 και τα μέλη του συνδέονταν με συγγενικούς δεσμούς. Ο οσιώτατος ζωγράφος, Μητροφάνης, από την Βιζύη της Ανατολικής Θράκης, πέντε έργα του οποίου παρουσιάζονται στην έκθεση, ήταν υποτακτικός, μαθητής και διάδοχος του Νικηφόρου Α΄ στο κελί των Αγίων Πάντων (Ιερά Μονή Καρακάλλου), όπου και πέθανε. Η αναγνώριση της αξίας του ως αγιογράφου αποδεικνύεται τόσο από τον χαρακτηριστικό του σε γραπτές πηγές ως «επιτήδειου ζωγράφου», όσο και από τη μεγάλη διασπορά των έργων του εκτός Αγίου Όρους (κεντρική Μακεδονία, Αίγινα, Βουλγαρία, Ρουμανία) από τα πρώτα χρόνια του 19^ου αιώνα. Στα έργα του εισάγονται περισσότερα στοιχεία από τη δυτική τέχνη, σπάνια θέματα από την Παλαιά Διαθήκη, τον θεομητορικό κύκλο, καθώς και άλλα ομολογιακού χαρακτήρα. 

Διαβάστε ακόμη

Αυτονόητη η κυκλοφορία τρένων μόνο στα τμήματα με έγκριση ασφαλείας - Νέα πρόστιμα σε ΟΣΕ και Hellenic Train

«Βαθμό» στους...καθηγητές τους θα βάλουν οι φοιτητές - Θα κρίνουν τον τρόπο διδασκαλίας, τη μεταδοτικότητα και την προθυμία

Απίστευτη καταγγελία: Πήραν το 100 για περιστατικό κλοπής και αρνήθηκε να πάει - «Μας είπαν δεν μπορούν να έρθουν»

Από τη Μαρία Κάλλας στον Στέλιο Καζαντζίδη και τον Γκαμπίτο: Βιογραφίες που φωτίζουν το χθες και εμπνέουν το σήμερα