Τα ταξίδια του Αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα και οι περιοχές της δράσης του

Ο Παύλος ξεκίνησε ως φανατικός διώκτης των χριστιανών και εξελίχθηκε στον πρωτοκορυφαίο των Αποστόλων και στον κύριο εκφραστή του Χριστού για μια δίκαιη και ανθρώπινη κοινωνία.

Ο ίδιος στην προς Γαλάτας επιστολή του περιγράφει το ιστορικό της μεταστροφής του, καθώς και την αποφασιστικότητά του να διδάξει το Ευαγγέλιο όχι μόνο στους Εβραίους, αλλά και στους Εθνικούς.

Ο Απόστολος Παύλος είναι ο ιδρυτής της Εκκλησίας της Ελλάδος, τη μνήμη του οποίου θα τιμήσει και φέτος η Ελλαδική Εκκλησία στις 29 Ιουνίου, ημέρα εορτής των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.

Το απόγευμα της 29ης Ιουνίου θα τελεσθεί στον Ιερό Βράχο του Αρείου Πάγου των αρχαίων Αθηνών, πανηγυρικός εσπερινός, προεξάρχοντος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου, σε ανάμνηση του κηρύγματος του Αποστόλου Παύλου προς τους Αθηναίους.

Με την δράση του Παύλου συνδέθηκαν αρκετές περιοχές της Ελλάδας, οι οποίες, αν και δεν αναφέρονται στις Πράξεις ή στις παύλειες επιστολές, δημιούργησαν και διατήρησαν στο πέρασμα των αιώνων κάποιες τοπικές παραδόσεις. Τις περισσότερες φορές οι παραδόσεις αυτές αναφέρονται σε διάφορες πτυχές της ιεραποστολικής δράσης του Παύλου.

Με την πολύτιμη βοήθεια του κ. Μόσχου Γκουτζιούδη, αναπληρωτή καθηγητή Καινής Διαθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, θα ακολουθήσουμε τα… «ίχνη» της δράσης του αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα.

Γεννημένος στην Ταρσό της Κιλικίας (μεταξύ 5-15 μ.Χ.), ο απόστολος Παύλος, Ιουδαίος στην καταγωγή αλλά και Ρωμαίος πολίτης, μεγάλωσε σε περιβάλλον με ελληνικό πολιτισμό, αφού η γενέτειρά του ήταν μεγάλο κέντρο του ελληνιστικού κόσμου. Κατείχε την ελληνική γλώσσα, ενώ στη συνέχεια έλαβε ιουδαϊκή παιδεία, δίπλα στον ονομαστό νομοδιδάσκαλο Γαμαλιήλ. Πολύτιμα εφόδια για τον μεγαλοφυή Απόστολο των Εθνών, που άλλαξε, όσο λίγοι, την πορεία της ανθρωπότητας.

Έχοντας ιουδαϊκή παιδεία, ήξερε πώς να απευθυνθεί στις ιουδαϊκές κοινότητες, ενώ η ελληνική γλώσσα ήταν το εργαλείο με το οποίο προσέγγιζε τους εθνικούς. Σε αυτήν έγραψε τις επιστολές, με τις οποίες απαντούσε στις ερωτήσεις που του έθεταν οι πιστοί των εκκλησιών που είχε ιδρύσει. Οι Επιστολές προς Θεσσαλονικείς, τα πρώτα κείμενα του πρώτου αυτού θεολόγου του χριστιανισμού, είναι και τα πρώτα κείμενα της Καινής Διαθήκης.

Η αφορμή για να έρθει στη Μακεδονία

Σύμφωνα με τις Πράξεις η ιεραποστολική ομάδα του αποστόλου Παύλου (τον Σίλα, τον Τιμόθεο και τον Λουκά) αποβιβάστηκε στη Νεάπολη, η οποία βρισκόταν στη θέση της σημερινής Καβάλας και αποτελούσε το επίνειο των Φιλίππων.

«Κάποια παλιά παράδοση εντοπίζει το σημείο όπου αποβιβάστηκε ο Παύλος και οι συνοδοί του στο χώρο του ναού του Αγίου Νικολάου, κοντά στο σημερινό λιμάνι της Καβάλας. Στο σημείο πίσω από το ναό υπάρχει ένα σύγχρονο Βήμα του αποστόλου Παύλου σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος. Έτσι η στιγμή αυτή σημειώνεται στην ιστορία της Εκκλησίας ως η έλευση του ευαγγελικού μηνύματος για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος (49/50 μ.Χ.)» αναφέρει ο κ. Μόσχος Γκουτζιούδης.

Από τη Νεάπολη μέσω της Εγνατίας ο Παύλος και οι συνοδοί του κατευθύνθηκαν προς τους Φιλίππους. Στο σημερινό κόμβο της Εγνατίας οδού, κάτω από την Ι. Μονή του Αγίου Σίλα, έχουν ανακαλυφθεί και στις δύο πλευρές της τμήματα της αρχαίας Εγνατίας οδού. 

Σύμφωνα με τον καθηγητή, στους Φιλίππους έχουν ανακαλυφθεί σημαντικά μνημεία από την ελληνιστική, κυρίως τη ρωμαϊκή εποχή και τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. «Ο Παύλος με τους συνοδούς του θα εισήλθε στην πόλη πιθανότατα από την πύλη της Νεαπόλεως. Η συνάντηση με τη Λυδία έγινε έξω από την πόλη κοντά σε κάποιον ποταμό.

Εντός του αρχαιολογικού χώρου υπάρχουν διάφορα δημόσια οικοδομήματα που ανάγονται στους ρωμαϊκούς χρόνους, αλλά σχεδόν όλα είναι μεταγενέστερα της εποχής του Παύλου. Η σημερινή αγορά για παράδειγμα είναι του 2ου αι. μ.Χ., ενώ κάτω από αυτή οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν στρώματα της παλαιότερης αγοράς του 1ου αι. μ.Χ. Στο Πραξ. 16:19-20 διαβάζουμε ότι οι κύριοι της παιδίσκης έσυραν τον Παύλο και τον Σίλα στην αγορά για να τους παρουσιάσουν στις αρχές. Πιθανόν το όλο περιστατικό να έλαβε χώρα μπροστά στο Βήμα που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της αγοράς των Φιλίππων. Στο νότιο τμήμα της ρωμαϊκής αγοράς βρίσκονταν τα εμπορικά καταστήματα των Φιλίππων. Το Οκτάγωνο, το οποίο αφιερώθηκε στον Παύλο ανάγεται στον 4ο αι., ενώ το συγκρότημα του Επισκοπείου και οι χριστιανικές Βασιλικές Α΄, Β΄ και Γ΄ προέρχονται από τον 5ο και 6ο αι. μ.Χ» υπογραμμίζει ο ίδιος.

Η εκκλησία των Φιλίππων

Είναι η πρώτη που ιδρύεται από τον απόστολο επί ευρωπαϊκού εδάφους και σε αυτήν έγραψε την προς Φιλιππησίους επιστολή. Τα ερείπια του Επισκοπείου σώζονται μέχρι σήμερα στο ανατολικό άκρο της αγοράς. Στον ευκτήριο οίκο που ήταν αφιερωμένος στον απ. Παύλο έχει διατηρηθεί μία επιγραφή στο ψηφιδωτό του δάπεδο που μαρτυρεί αυτή την αφιέρωση. Στην επιγραφή που βρίσκεται στο Οκτάγωνο κάτω από το σύγχρονο σκέπαστρο διαβάζουμε: ΠΟ[ΡΦΥ]ΡΙΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΤΗΝ [Κ]ΕΝΤΗΣΙΝ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΑΥΛΟ[Υ ΕΠ]ΟΙΗΣΕΝ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ. «Το εύρημα είναι αξιόλογο διότι υπογραμμίζει τη διατήρηση της ιδιαίτερης σχέσης της εκκλησίας των Φιλίππων με τον ιδρυτή της» εξηγεί ο κ. Γκουτζιούδης.

Και συνεχίζει: «Για την Αμφίπολη το κείμενο τον Πράξεων δεν μας λέει τίποτα απολύτως. Η θέση της είχε στρατηγική και εμπορική σημασία. Γνωρίζουμε ότι κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια η πόλη έγινε σημαντικό χριστιανικό κέντρο. Στον αρχαιολογικό της χώρο έχουν ανακαλυφθεί πέντε Βασιλικές (5ος-6ος αι. μ.Χ.) και Επισκοπείο (4ος αι. μ.Χ.). Η Αμφίπολη της εποχής του Παύλου ήταν σημαντικός σταθμός της Εγνατίας οδού.

Η επόμενη περιοχή που αναφέρεται στις Πράξεις, χωρίς όμως καμία απολύτως πληροφορία, είναι η Απολλωνία στη νότια πλευρά της λίμνης Βόλβης. Το σημερινό χωριό της Απολλωνίας προσεγγίζεται από την παλιά εθνική οδό Θεσσαλονίκης Καβάλας. Έξω από το χωριό υπάρχει ένα Βήμα, όπου κατά την παράδοση υποδεικνύει το σημείο απ’ όπου πέρασε ο Παύλος ακολουθώντας την Εγνατία οδό. Εδώ πρόκειται για ένα βραχώδες τμήμα και όχι για ένα σύγχρονο μνημείο. Ο Παύλος πέρασε την Αμφίπολη και την Απολλωνία χωρίς να σταματήσει για να κηρύξει σε αυτές διότι βιαζόταν να φτάσει στη Θεσσαλονίκη».

Η σχέση του αποστόλου Παύλου με τη Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους ήταν σημαντικό εμπορικό κέντρο της Μεσογείου. Η αρχαία αγορά των ρωμαϊκών χρόνων που βρίσκεται στην πλατεία Αριστοτέλους ανάγεται στη μορφή που έχει αποκαλυφθεί στο 2ο αι. μ.Χ. Ο Παύλος επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη δύο φορές και έστειλε στους Θεσσαλονικείς δύο επιστολές.

«Ερχόμενος από την Απολλωνία ο Παύλος θα πρέπει να εισήλθε στην πόλη ακολουθώντας την Εγνατία (τη σημερινή οδό Λαγκαδά) από τη Λιταία Πύλη (στη σημερινή συμβολή των οδών Αγίου Νέστορος και Αγίου Δημητρίου). Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν αρκετοί Ιουδαίοι και φυσικά συναγωγή. Δυστυχώς δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από κάποια συναγωγή σήμερα. Η ιουδαϊκή συνοικία κατά την εποχή του Παύλου δεν είναι γνωστό που μπορεί να βρισκόταν» επισημαίνει ο κ. Γκουτζιούδης.

Το νότιο παρεκκλήσι της Ι. Μονής Βλατάδων θέλει μία τοπική παράδοση να αποτελεί το σημείο απ’ όπου ο Παύλος κήρυξε στους Θεσσαλονικείς. Μία άλλη εκδοχή θέλει το χώρο του ναού του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) να αποτελεί το βήμα απ’ όπου κήρυξε ο Παύλος. Οι Ιουδαίοι της πόλης ενοχλήθηκαν από την επιτυχία του κηρύγματος του Παύλου, δημιούργησαν ταραχές και ανάγκασαν το Παύλο να φύγει με τους συνεργάτες του για τη Βέροια (Πραξ. 17:8-10).

Όπως μας εξηγεί ο καθηγητής, για τη Βέροια δυστυχώς το κείμενο των Πράξεων δεν παρέχει επιπλέον πληροφορίες.

«Στη Βέροια έχουμε διάφορα αρχαιολογικά μνημεία, αλλά κανένα από αυτά δεν συνδέεται με τη δράση του Παύλου. Το Βήμα της Βέροιας είναι ένα σύγχρονο μνημείο, το οποίο αναγέρθηκε σε ανάμνηση του κηρύγματος του Παύλου στους Βεροιείς. Φυσικά και εδώ πρόκειται για παράδοση και όχι για αρχαιολογική μαρτυρία. Στην πόλη υπάρχει μέχρι σήμερα εβραϊκή συνοικία και αναστηλωμένη συναγωγή. Από τη Βέροια ο Παύλος φυγαδεύτηκε και πάλι για κάποιο παραθαλάσσιο μέρος. Συνήθως προτείνεται η Μεθώνη, ενώ η Πύδνα, αλλά και το Δίον έχουν μέχρι σήμερα μερικούς υποστηρικτές. Οι Πράξεις και πάλι μας αφήνουν στο σκοτάδι καθώς δεν κατονομάζουν το λιμάνι».

Ο Παύλος στην Αθήνα

Ο απόστολος Παύλος έφτασε στην Αθήνα μετά από ταξίδι με πλοίο. «Δεν γνωρίζουμε όμως που ακριβώς αποβιβάστηκε» τονίζει ο καθηγητής.  «Η παλιότερη άποψη ήθελε τον Πειραιά, ενώ σύμφωνα με τη νεότερη το Φάληρο. Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη η αρχαία αποβάθρα βρισκόταν στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φάληρο. Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, τότε ο Παύλος ακολούθησε τη διαδρομή που οδηγούσε από το Φάληρο στην Αθήνα και πέρασε από τις Ιτώνιες Πύλες, οι οποίες βρίσκονταν στη σημερινή συμβολή των οδών Μακρυγιάννη και Λεμπέση. Αν αποβιβάστηκε στον Πειραιά ακολούθησε βορειοανατολική κατεύθυνση και πέρασε από την κεντρικότερη πύλη της βορειοδυτικής πλευράς, όπου βρισκόταν η Ιερά Πύλη και το Δίπυλο (Κεραμεικός) για να καταλήξει στην αγορά».

Σύμφωνα με το Λουκά (Πραξ. 17:18) ο Παύλος συζητούσε στην αγορά με κάποιους στωικούς και επικούρειους φιλοσόφους σχετικά με τον Χριστό και την ανάσταση. Εδώ θα κατηγορηθεί ως ψεύτης και θα οδηγηθεί στον Άρειο Πάγο για να εξηγήσει ποια είναι η νέα αυτή διδασκαλία που κηρύττει. Η αναφορά στον Άρειο Πάγο δεν αφορά το βραχώδη λόφο του Άρη στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης, αλλά τη συνεδρίαση, δηλαδή το δικαστικό σώμα που συνεδρίαζε στη Βασίλειο Στοά.

Επόμενος σταθμός η Κόρινθος

Μετά την αποτυχία του κηρύγματος στην Αθήνα ο Παύλος επισκέφθηκε την Κόρινθο. «Εδώ θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η Κόρινθος που επισκέφτηκε ο Παύλος είναι η ρωμαϊκή αποικία, η οποία ιδρύθηκε το 44 π.Χ. από τον Ιούλιο Καίσαρα. Την εποχή του Παύλου η Κόρινθος ήταν πρωτεύουσα της Αχαΐας και σημαντικότατο εμπορικό κέντρο. Σε έκταση ήταν η μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας κατά τον 1ο αι. μ.Χ. Η στρατηγική της θέση ενισχύονταν από δύο επίνεια, το Λέχαιο στον Κορινθιακό κόλπο και τις Κεγχρεές στο Σαρωνικό» αναφέρει ο καθηγητής.  

Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Κορίνθου είναι σίγουρα εντυπωσιακός. Ο εντυπωσιασμός είναι σίγουρα μεγαλύτερος αν σκεφτεί κανείς ότι τα περισσότερα από τα αρχαιολογικά μνημεία του κεντρικού χώρου της αρχαίας Κορίνθου υπήρχαν ή κατασκευάζονταν κατά την πρώτη διαμονή του Παύλου στην πόλη.

«Η οδός Λεχαίου οδηγούσε τον επισκέπτη από το λιμάνι του Λεχαίου στο πρώτο επίπεδο της αγοράς και από τα Προπύλαια αυτός εισερχόταν στο δεύτερο επίπεδο. Σήμερα διατηρούνται τα περισσότερα από αυτά τα κτήρια σε καλή κατάσταση. Στη δυτική πλευρά των Προπυλαίων υπάρχουν τα βορειοδυτικά καταστήματα. Στο κέντρο της αγοράς υπήρχε το Βήμα, το οποίο περιβάλλονταν και στις δύο πλευρές του από καταστήματα. Πίσω από το Βήμα υπήρχε άλλη μια στοά, η νότια στοά και στο δυτικό άκρο τα δυτικά καταστήματα».

Ο Παύλος έμεινε στην Κόρινθο περισσότερο από ότι σε κάθε άλλη πόλη της Ελλάδας και δημιούργησε μία από τις πολυπληθέστερες εκκλησίες. Η συναγωγή δεν εντοπίστηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη, αλλά ανακαλύφθηκαν δύο μαρμάρινες αποσπασματικές στήλες που μαρτυρούν την ιουδαϊκή παρουσία στην πόλη. Στην πρώτη υπάρχει η αποσπασματική επιγραφή [συνα]γωγή Εβρ[αίων] και στη δεύτερη τελετουργική διακόσμηση με τρεις επτάφωτες λυχνίες, κλαδιά φοίνικα και κίτρου. Προέρχονται και οι δύο από τον 4ο-5ο αι. μ.Χ.

«Στην μικρή πλατεία ανατολικά του θεάτρου και εκτός του αρχαιολογικού χώρου, πίσω και κάτω από τη σημερινή είσοδο, ανακαλύφθηκε μια επιγραφή στα λατινικά που αναφέρεται σε κάποιον Έραστο. Στο Ρωμ. 16:23 ο Παύλος απευθύνει χαιρετισμούς στον Έραστο, τον οικονόμο της πόλεως της Κορίνθου και το όνομα αυτό απαντά στα Πραξ. 19:22 και Β΄ Τιμ. 4:20. Η επιγραφή τοποθετήθηκε προς τιμή κάποιου Εράστου, ο οποίος με δικά του έξοδα πλακόστρωσε την πλατεία στα ανατολικά του θεάτρου ως ανταπόδοση για τη διοικητική του θέση. Η χρονολόγηση της επιγραφής ανάγεται στο β΄ μισό του 1ου αι. μ.Χ. και η πιθανότητα να πρόκειται για ένα από τα μέλη της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου φαίνεται πιθανή» προσθέτει ο κ. Μόσχος Γκουτζιούδης.

Για τις υπόλοιπες περιοχές που ο Παύλος επισκέφτηκε στην Ελλάδα έχουν διασωθεί μόνο τοπικές παραδόσεις και δεν υπάρχουν αρχαιολογικά μνημεία της εποχής του, τα οποία να συνδέονται με τη δράση του.