Αγία Σοφία: Σύμβολο της Ορθοδοξίας κι αρχιτεκτονικό κόσμημα στο πέρασμα αιώνων

Η Αγία Σοφία, η Μεγάλη Εκκλησία, από την πρώτη ημέρα της λειτουργίας της, ήταν το κέντρο της υπ’ ουρανόν Εκκλησίας. Πριν περιβληθεί τον ιουστινιάνειο μανδύα της, ήταν ένας προβεβλημένος ναός, πρώτος τη τάξη στα δίπτυχα της Βυζαντίδος Εκκλησίας.

Από την εποχή του Ιουστινιανού τον 6o αιώνα μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τη μετατροπή της Αγίας Σοφία σε τζαμί τον 15o αιώνα, για εννιακόσια σχεδόν χρόνια, στάθηκε η καθέδρα της οικουμενικής χριστιανοσύνης. Η έδρα και το εδραίωμα του γένους των Ρωμηών.

Το κέλυφός της δανείστηκαν οι Οθωμανοί και ως ανιστόρητοι και ανυποψίαστοι δανειολήπτες το καταχράστηκαν με έλλειμμα πνεύματος και φιλοσοφίας. Όμως, τη χρήση μόνο υπέκλεψαν του κτίσματος, διότι η καθιέρωση της εκκλησίας ως τράπεζας του αέναου Μυστικού Δείπνου είναι ανεξάλειπτη. Το ένδον και το αεί, τη Σοφία και το Φως, «ουκ ημών έστι δούναι», και δεν είναι διαθέσιμα και εκχωρήσιμα σε καμία θέληση…

Η Αγία Σοφία διήλθε δια πυρός και σιδήρου στη διάρκεια της ιστορικής της διαδρομής, αλλά διατήρησε την ακτινοβολία της και την άνωθεν λαμπρότητά της και διαφυλάχτηκε άφθορη, διότι κατά την επιγραφή στα δομικά της υλικά: «ο Θεός εν μέσω αυτής, και ου σαλευθήσεται».

Τα ψηφιδωτά είναι τα πιο λαοφιλή και φημισμένα καλλιτεχνήματα της Αγίας Σοφίας, γιατί εκτός από την υψηλή τέχνη που εκπροσωπούν, κρύβουν και έναν καημό. Ότι στερούνται τα «αδέλφια» τους, τα ομότροπά τους, τα άλλα ψηφιδωτά που καλυμμένα από φτηνό επίχρισμα φθείρονται, ξεχνιούνται και με τα χρόνια αμβλύνεται η έγνοια γι’ αυτά τα θαμμένα, ανεπανάληπτα ποιήματα της τέχνης.

Με την πολύτιμη βοήθεια της Δρ. Βυζαντινολογίας, Φλώρας Καραγιάννη, θα «ταξιδέψουμε» στον ψηφιδωτό πλούτο που κρύβει αυτό το μοναδικό οικοδόμημα. Με ορθάνοιχτα τα μάτια της φαντασίας μας, ας οραματιστούμε τα επικαλυμμένα ψηφιδωτά και με άλλη τόση λαχτάρα, ας περιμένουμε την αποκάλυψη κάποιου νέου «θαύματος»…

Όταν το 537 ο Ιουστινιανός εγκαινίαζε τον ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας στην πρωτεύουσα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, Κωνσταντινούπολη και αναφωνούσε εκστασιασμένος το «Νενίκηκά Σε Σολομών», ούτε ο ίδιος ο αυτοκράτορας, ούτε ο πατριάρχης, ούτε κανείς από τους συμμετέχοντες στη λαμπρή τελετή δεν μπορούσε να φανταστεί τη θέση που θα καταλάμβανε ο ναός αυτός στην ιστορία.

Ένα ναός με μοναδική ιστορία και αίγλη

Όπως αναφέρει στο ethnos.gr η  Δρ. Φλώρα Καραγιάννη, «στον χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής δεν υπήρξε άλλο κτίσμα που να σηματοδότησε τόσο πολύ την εξέλιξη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής και της τέχνης. Δεν υπήρξε άλλος ναός, στον οποίο λειτούργησαν τόσοι πατριάρχες και παρακολούθησαν τη θεία λειτουργία τόσοι αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες, αξιωματούχοι, εκκλησιαστικοί και κοσμικοί, άρχοντες, κληρικοί και λαϊκοί. Δεν υπήρξε άλλος χώρος στον οποίο φιλοξενήθηκαν επανειλημμένα τόσο σημαντικά γεγονότα όπως αυτοκρατορικές τελετές, εκκλησιαστικές σύνοδοι, αλλά και δημοσιοποιήσεις διαταγμάτων και συνοδικών αποφάσεων. Eκ των πραγμάτων, δεν υπήρξε μεγαλύτερο ‘’φυτώριο’’ για την καλλιέργεια και διακονία εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων που τοποθετήθηκαν στη συνέχεια, επικεφαλής των επισκοπών και μητροπόλεων του βυζαντινού κόσμου μεταφέροντας απ’ άκρου σ’ άκρη το Τυπικό της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως».

Και πράγματι έτσι είναι. Σε όλον τον χριστιανικό κόσμο, δεν αναδείχτηκε άλλος ναός που να καθιερώθηκε τόσο στη συνείδηση των πολιτών, των φίλων αλλά και των εχθρών του κράτους που τον δημιούργησε, ως το μεγαλύτερο εκκλησιαστικό σύμβολο αλλά και σύμβολο πολιτικής ισχύος, όσο η Αγία Σοφία.

«Δεν είναι τυχαίο ότι κατά μίμησή της ιδρύθηκαν σε πολλές πόλεις εντός και εκτός της αυτοκρατορίας ναοί αφιερωμένοι στην Αγία του Θεού Σοφία (Θεσσαλονίκη, Αχρίδα, Σόφια, Κίεβο, Τραπεζούντα, Λευκωσία, κ.α.) που προσπάθησαν να αναπαράγουν το κωνσταντινουπολίτικο πρότυπο. Στη δισχιλιετή ιστορία του Χριστιανισμού, δεν υπήρξε άλλος ναός, τον οποίο θαύμασαν και ύμνησαν τόσοι άνθρωποι, επώνυμοι και ανώνυμοι, προσκυνητές.

Και πως θα μπορούσε να είναι αλλιώς, αφού ήδη από τον 6ο αιώνα δεν υπήρξε ναός που να ξεπέρασε σε πολυτέλεια και αίγλη τον αρχιτεκτονικό, γλυπτό και ψηφιδωτό διάκοσμο της Αγίας Σοφίας» εξηγεί η βυζαντινολόγος.

Η Αγία Σοφία αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της Αρχιτεκτονικής

Σύμφωνα με την δρα Καραγιάννη, η Αγία Σοφία ως οικοδόμημα, αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της Αρχιτεκτονικής, σηματοδοτώντας το πέρασμα από τα δρομικά στα περίκεντρα κτίσματα και προσφέροντας στους αρχιτέκτονες των επόμενων αιώνων ένα νέο στοιχείο που τελικά σηματοδότησε τη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική: τον τρούλλο.

«Γι’ αυτόν τον τρούλλο της Αγίας Σοφίας, ο οποίος ήταν καλυμμένος με χρυσές ψηφίδες, ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του ‘’Περί Κτισμάτων’’, όπου καταγράφει τα δημιουργήματα του Ιουστινιανού (527-565) κατά τη διάρκεια των 38 ετών της βασιλείας του σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας, έγραφε ότι αντανακλούσε το φως και έδινε την εντύπωση σε κάθε πιστό που σήκωνε το βλέμμα του ψηλά, ότι ήταν μια χρυσή σφαίρα που κρεμόταν από τον ουρανό» επισημαίνει. 

Και συνεχίζει: «Στην πορεία των αιώνων, ο ναός αυτός κοσμήθηκε με εντυπωσιακά ψηφιδωτά, τα οποία αποτελούν λαμπρά παραδείγματα της αυτοκρατορικής τέχνης που αναπτύχθηκε στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου, την ακτινοβολία της οποίας ανιχνεύουμε σε όλον τον χώρο της Ανατολής».

Ο ψηφιδωτός της διάκοσμος

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας δεν εντάσσεται σε ένα ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα, καθώς δημιουργήθηκε από διαφορετικούς καλλιτέχνες, σε διαφορετικές εποχές. Ένα μέρος του σωζόμενου σήμερα διακόσμου περιλαμβάνει απεικονίσεις αυτοκρατόρων να πλαισιώνουν τον Χριστό ή την Παναγία.

«Μεταξύ αυτών αναφέρουμε το ψηφιδωτό με τον Λέοντα Στ’ Σοφό στη βασίλειο πύλη, το ψηφιδωτό στον εσωνάρθηκα με τους κτήτορες του ναού και της πόλης (Ιουστινιανό και Μέγα Κωνσταντίνο) που κρατούν αντίστοιχα το ομοίωμα του ναού και της Κωνσταντινούπολης (περί το 1000), και ορισμένα ψηφιδωτά στα υπερώα, όπως το ψηφιδωτό με τον αυτοκράτορα Αλέξανδρο (912-913), τα δύο ψηφιδωτά με τα αυτοκρατορικά ζεύγη, τον Κωνσταντίνο Μονομάχο με τη σύζυγό του Ζωή (1042-1055) καθώς και τον Ιωάννη Β’ Κομνηνό με την Ειρήνη (12ος αι.), και δίπλα σε αυτό, το ψηφιδωτό με τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό (1122).

Οι υπόλοιπες παραστάσεις εναρμονίζονται στις επιφάνειες του ναού, και συμβαδίζουν με τις βασικές αρχές ενός βυζαντινού εικονογραφικού προγράμματος. Την κόγχη κοσμεί η απεικόνιση της Παναγίας ένθρονης Βρεφοκρατούσας (~867), που αποτελεί ένα από τα πρώτα ζωγραφικά έργα που κατασκευάστηκαν στην Κωνσταντινούπολη αμέσως μετά τη λήξη της Εικονομαχίας. Δίπλα της, στη βόρεια πλευρά της μεταβατικής καμάρας του Ιερού, ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, επιβλητικός, μετωπικός, κρατώντας τη σφαίρα του κόσμου και δόρυ, προβάλλει όλη την αρχοντιά, τη δύναμη και την εξουσία του.

Στον κυρίως ναό, στο βόρειο τύμπανο του τρούλλου, μέσα σε κογχάρια παριστάνονται ιεράρχες της πρώτης Εκκλησίας, όπως ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ο Άγιος Ιγνάτιος ο Νεώτερος και ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος να στέκονται επιβλητικά και να ευλογούν».

Από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά του ναού που αποδίδουν ό,τι ωραιότερο έχει να αναδείξει η βυζαντινή τέχνη, σύμφωνα με την βυζαντινολόγο, είναι το ψηφιδωτό της Δέησης που σώζεται στο νότιο υπερώο και χρονολογείται περί το 1261. «Πρόκειται για ένα ψηφιδωτό που διαπνέεται από την απόλυτη εκφραστικότητα και πνευματικότητα, χαρακτηριστικά που θα σηματοδοτήσουν την παλαιολόγεια τέχνη της τελευταίας περιόδου του Βυζαντίου».   

Τα σοβατισμένα ψηφιδωτά

Όλα τα ψηφιδωτά που βλέπει κανείς σήμερα στην Αγία Σοφία, αποτελούν δείγμα μόνο του συνόλου του ψηφιδωτού διακόσμου που διέθετε ο ναός. Όπως ήταν φυσικό, όταν ο ναός μετετράπη σε τζαμί (Aya Sofya Camii) αμέσως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 τα ψηφιδωτά του καλύφθηκαν με λευκό κονίαμα για σχεδόν 400 χρόνια, ώσπου, οι Ιταλοί αρχιτέκτονες, αδελφοί Gaspare και Giuseppe Fossati τα αποκάλυψαν προσωρινά, το διάστημα 1848 και 1849, όταν κλήθηκαν να αναλάβουν εργασίες αποκατάστασης του τζαμιού από τον τότε σουλτάνο Abdul Medjid.

«Οι βυζαντινές ψηφιδωτές παραστάσεις αποκαλύφθηκαν τυχαία κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης των ορθομαρμαρώσεων και των κονιαμάτων, το 1848. Όταν οι αρχιτέκτονες έδειξαν στον σουλτάνο ένα από τα ψηφιδωτά που είχαν τότε αποκαλυφθεί, αυτός είχε τόσο πολύ ενθουσιαστεί από τις χρυσές ψηφίδες, που έδωσε εντολή να καθαριστούν από τα νεότερα κονιάματα. Παράλληλα, οι Fossati αμέσως αντιλαμβανόμενοι τη μεγάλη ιστορική σημασία των ψηφιδωτών, ετοίμασαν σχέδια και υδατογραφίες, τις οποίες παρουσίασαν στον τσάρο Νικόλαο Ι, ελπίζοντας ότι θα αναλάβει τη δημοσίευσή τους. Ο τσάρος εξέφρασε μεν το ενδιαφέρον του αλλά ανέβαλε την έκδοση. Στο μεταξύ, καθώς η Αγία Σοφία λειτουργούσε τότε ως τζαμί, συνέχισε να απαγορεύεται σε αυτήν η ύπαρξη εικονιστικών παραστάσεων. Για τον λόγο αυτό, τα λαμπρά και λαμπερά ψηφιδωτά που μόλις είχαν αποκαλυφθεί, επανακαλύφθηκαν με κονίαμα και ζωγραφίστηκαν εκ νέου ώστε να μην είναι ορατά από όσους μουσουλμάνους έρχονταν να προσευχηθούν στο εσωτερικό της. Οι αδελφοί Fossati, μόλις ολοκλήρωσαν το έργο τους, δημοσίευσαν ένα άλμπουμ με λιθογραφίες παραστάσεων από το εξωτερικό και το εσωτερικό του ναού και το αφιέρωσαν στον σουλτάνο Abdul Medjid το 1852» σημειώνει η Δρ. Φλώρα Καραγιάννη.

Η Αγία Σοφία συνέχισε να λειτουργεί ως τζαμί, και το 1931, με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ κλείνει, προκειμένου το Βυζαντινολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής να πραγματοποιήσει εργασίες συντήρησης των ψηφιδωτών. Τρία χρόνια μετά, ανοίγει, ως μουσείο πια, ενώ οι εργασίες συντήρησης συνεχίζουν παράλληλα για τα άλλα δεκαοκτώ χρόνια έως το 1949.

Η Αγία Σοφία έχει ακόμη πολλά να αποκαλύψει

«Πριν από λίγα χρόνια, η τουρκική κυβέρνηση έκανε ένα μεγάλο δώρο στην παγκόσμια κοινότητα επιβεβαιώνοντας την άποψη των ειδικών ότι η Αγία Σοφία έχει ακόμη πολλά να αποκαλύψει. Κατά τις σωστικές εργασίες συντήρησης των νεότερων τοιχογραφιών του μνημείου, έφερε στην επιφάνεια το βυζαντινό πρόσωπο ενός τα εξαπτέρυγα που κοσμούν τα σφαιρικά τρίγωνα κάτω από τον τρούλο. Όταν οι εργασίες θα συνεχιστούν είμαστε βέβαιοι για την αντίστοιχη αποκάλυψη και των υπολοίπων διακοσμητικών στοιχείων του βυζαντινού τρούλλου» αναφέρει με έμφαση η βυζαντινολόγος.

Σήμερα, η Αγία Σοφία αποτελεί έναν πολύτιμο ανεξάντλητο θησαυρό γνώσης, ένα «σχολείο» για τη μελέτη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης, έναν χώρο που αποτελεί από μόνος του Μουσείο ιστορίας της αρχιτεκτονικής και της τέχνης.

«Η νεότερη ιστορία έδειξε ότι κάθε φορά που θα εκτελούνται εργασίες συντήρησης, το μνημείο- μουσείο θα ξεδιπλώνει μπροστά μας μέρος της ιστορίας του και της τόσο ανεπανάληπτα λαμπερής και γοητευτικής τέχνης του, την οποία θαύμασαν μέσα στους αιώνες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, αυτοκράτορες και απλοί προσκυνητές, κληρικοί και λαϊκοί. Ας είναι ο 21ος αιώνας, εποχή ανακάλυψης της ομορφιάς του και όχι κάλυψής της στο όνομα κάποιας άλλης χρήσης του» καταλήγει η ίδια.