Έγινε η «αποκάλυψη»… της Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού

Έγινε σήμερα, Τρίτη 25 Φεβρουαρίου, η «αποκάλυψη» της «Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού» στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα, που αποτελεί μια συλλογική προσπάθεια 12 Ιερών Μονών, μίας Σκήτης και του αρχείου του Πρωτάτου, εν συνόλω 14, υπό την επίβλεψη της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους.

Το πρόγραμμα «Αθωνική Ψηφιακή Κιβωτός» είναι μια πρωτοποριακή προσπάθεια που αποβλέπει στην αξιοποίηση των σύγχρονων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών μέσω της ψηφιοποίησης, της τεκμηρίωσης και της προβολής του αγιορείτικου πολιτιστικού αποθέματος.

Την επιστασία του έργου έχουν η Ιερά Κοινότητα και, φυσικά, οι μονές. Η παρακολούθηση του έργου ανατέθηκε σε Ιεροκοινοτική επιτροπή που αποτελείται από τους Γέροντες ιερομονάχους Τιμόθεο Βατοπεδινό, Επιφάνιο Παντοκρατορινό και Ιερώνυμο Σιμωνοπετρίτη.

Η ανάληψη του έργου έγινε με δημοπρασία και δόθηκε στον ΟΤΕ, ο οποίος κατένειμε το υλικό σε ειδικευμένες ελληνικές εταιρείες. Με το πέρας των εργασιών ολοκληρώθηκαν 2.200.000 (!) ψηφιακές λήψεις όλων των κατηγοριών υλικού που υπάρχουν στην ψηφιακή κιβωτό.

«Αποτέλεσε για μένα ευλογία, τιμή και τύχη η ευθύνη σχεδιασμού του έργου και ακόμη περισσότερο η ευθύνη υλοποίησης αυτού» ανέφερε συγκινημένος ο κ. Κωνσταντίνος Πατσέας, υπεύθυνος Σχεδιασμού-Συντονιστής της Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού, κατά την παρουσίαση του έργου.

Σύμφωνα με τον κ. Πατσέα, ο σχεδιασμός ήταν μια αληθινή πρόκληση. Όταν έβαλε κάτω τα δεδομένα σε ένα χαρτί ο σχεδιασμός, όπως είπε, έμοιαζε με μια κλασματική εξίσωση όπου αριθμητής και παρονομαστής είχαν πολλούς παράγοντες και μάλιστα διαρκώς μεταβαλλόμενους. Έτσι, λοιπόν, ξεκίνησε με κάποιες βασικές αρχές, οι οποίες, όμως, θα ήταν απαραβίαστες.  

«Η υλική κληρονομιά του Αγίου Όρους δεν μπορεί να διαχωριστεί από τις άυλες λατρευτικές ιερουργίες, από τις παραδόσεις που γέννησαν αυτή την κληρονομιά και χάρη στις οποίες η κληρονομιά αυτή επιβιώνει και δημιουργεί μέχρι σήμερα κατά τον ίδιο μυστηριακό τρόπο.

Με λίγα λόγια το υλικό που κληθήκαμε να διαχειριστούμε δεν ήταν Μουσειακά εκθέματα, αλλά ιερά λειτουργικά σκεύη κι αυτό γιατί το Άγιον Όρος δεν είναι Μουσείο, αλλά μια ζώσα λατρευτική και ησυχαστική κοινότητα, με συνεχή και αδιάλειπτη παρουσία αιώνων.

Η έκφραση του παραπάνω συλλογισμού αποτέλεσε την απαρχή κάθε σχεδιασμού, κάθε συζήτησης, διότι δεν μπορεί έξω και εκτός αυτού του πνεύματος να κατανοηθεί αυτό που υπάρχει, αλλά και που συμβαίνει στο Άγιον Όρος καθότι το εμποτίζει καθημερινά, το διαμορφώνει, το αξιολογεί και το καθιστά εν τέλει αξιοσημείωτο» υπογράμμισε ο ίδιος.

Ανάδοχος του βασικού έργου, μετά από ανοικτό διεθνή διαγωνισμό, αναδείχθηκε ο Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος, με μια πλειάδα συνεργατών και υπεργολάβων. Η διοίκηση του Οργανισμού από την πρώτη στιγμή είδε το έργο όχι μόνο από επιχειρηματική σκοπιά, αλλά και ως εθνική υπόθεση που πρέπει να πετύχει.

Το έργο

Λειτουργούν 14 «ψηφιακές νησίδες», δηλαδή όσες και οι μονές που συμμετέχουν. Κάθε μία διαθέτει ανεξάρτητο εργαστήριο ψηφιοποίησης, επεξεργασίας και αποθήκευσης γιατί το υλικό δεν μπορούσε να μετακινηθεί για λόγους ασφαλείας, φθοράς, καθημερινού ελέγχου. Η αρχιτεκτονική διάταξη ακολούθησε μια αστεροειδή μορφή, καθώς το σύνολο των νησίδων καταλήγουν σε ένα κεντρικό server, αυτό των Καρυών.

Σε ότι αφορά την ψηφιοποίηση προηγήθηκε ένα πιλοτικό στάδιο ψηφιοποίησης για κάποιους μήνες, με σκοπό την υιοθέτηση των καλυτέρων λύσεων και πρακτικών διαχείρισης του υλικού. Από τεχνικής άποψης οι προκλήσεις πολλές, όπως η ψηφιακή απεικόνιση του χρυσού στα εικονογραφημένα χειρόγραφα και όχι μόνο. Υιοθετήθηκαν και εφαρμόστηκαν εναλλακτικές προσεγγίσεις και εργαλεία κατά περίπτωση που δικαιώνουν με το τελικό αποτέλεσμα.

«Γνωρίζοντας ότι η ''αχίλλειος πτέρνα'' των περισσοτέρων έργων ψηφιοποίησης πολιτιστικής κληρονομιάς είναι η τεκμηρίωση, λόγω του ό,τι  δεν ήταν σε ουσιαστικά και λειτουργικά επαναχρησιμοποιήσιμη μορφή, δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να δομηθεί η αρχιτεκτονική της πληροφορίας και των πληροφοριακών συστημάτων της «Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού». Αξιοποιήσαμε ό,τι καλύτερο έχει η χώρα και η ευρύτερη ερευνητική κοινότητα σε διαθέσιμο εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό, με ιδιαίτερη προσοχή στη συμβολή των γυναικών επιστημόνων. Από τον αρχικό σχεδιασμό υπήρξε η βούληση, η δομή και η περιήγηση στη ψηφιακή πύλη να μην αφορά μόνο τον επιστήμονα ερευνητή.

Μας απασχόλησε εντόνως η σύνδεση του πολιτιστικού αποθέματος με την εκπαίδευση, την ομογένεια, τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, καθώς και κάθε φιλομαθή, φιλότεχνο, μορφωμένο και με πνευματικές αναζητήσεις άνθρωπο που ενδιαφέρεται για τον Ορθόδοξο Χριστιανικό πολιτισμό» πρόσθεσε ο κ. Πατσέας.

«Οι μεγαλύτεροι πολιτιστικοί θησαυροί της Ορθοδοξίας»

• Αρχείο Εγγράφων

Το αρχείο των εγγράφων αποτελείται από 141.495 λυτά έγγραφα και 20.111 αρχειακούς κώδικες, το σύνολο των οποίων αντιστοιχούν σε 556.795 ψηφιακές λήψεις. Ένα έγγραφο μπορεί να απαρτίζεται από ένα έως περισσότερα φύλλα άρα και λήψεις.

• Αρχείο χειρογράφων κωδίκων

Ψηφιοποιήθηκαν 3.300 χειρόγραφα περγαμηνά και χαρτώα, τα οποία αντιστοιχούν σε 908.336 ψηφιακές λήψεις. Όπως και στην προηγούμενη κατηγορία έτσι και εδώ οι λήψεις είναι ανάλογες με τον αριθμό των φύλλων του χειρογράφου.

• Αρχείο Παλαιτύπων

Ο αριθμός των παλαιτύπων που ψηφιοποιήθηκαν ανέρχεται στα 1.512 τεκμήρια που αντιστοιχούν σε 450.473 ψηφιακές λήψεις.
Η επιλογή των παλαιτύπων έγινε κατόπιν τόσο βιβλιογραφικής έρευνας, όσο και επι τόπου στις βιβλιοθήκες των μονών. Βασικό κριτήριο ήταν η αποφυγή επικαλύψεων αλλά και η μοναδικότητα ή η σπανιότητα αυτών τόσο εντός του Αγίου Όρους και της Ελλάδος, όσο και διεθνώς.

• Αντικείμενα Τέχνης

Ψηφιοποιήθηκαν φορητές εικόνες που αντιστοιχούν σε 14.006 ψηφιακές λήψεις και αντικείμενα έργων τέχνης - ειδικές συλλογές που αντιστοιχούν σε 37.644 ψηφιακές λήψεις.  Αναλυτικά ψηφιοποιήθηκαν οι παρακάτω ειδικές συλλογές:
- φορητές εικόνες
- έργα μικροτεχνίας και μεταλλοτεχνίας
- έργα κεντητικής
- νομίσματα
- αντικείμενα λαογραφίας
- έργα κεραμικής και γλυπτικής

Για καθαρά επιστημονικούς λόγους τεκμηρίωσης οι φορητές εικόνες ψηφιοποιήθηκαν εμπρός-πίσω, ενώ τα αντικείμενα, ανάλογα με την πληροφορία που διέθεταν, έφταναν έως και τις πέντε λήψεις. Προηγήθηκε της ψηφιοποίησης ένα προπαρασκευαστικό στάδιο ελέγχου και επιλογής του υλικού και στη συνέχεια έγινε η αριθμοδότηση φύλλο-φύλλο, αντικείμενο-αντικείμενο από ειδικούς φιλολόγους παλαιογράφους και βυζαντινούς αρχαιολόγους.

Καταρτίστηκαν κατάλογοι που περιέχουν σημαντικά στοιχεία της τεκμηρίωσης και δηλώθηκε ο αριθμός των λήψεων ανά τεκμήριο. Ο κατάλογος στη συνέχεια παραδόθηκε στους ψηφιοποιητές και στους φωτογράφους βάσει των οποίων δεικτοδοτούσαν το ψηφιακό τεκμήριο. Στον τομέα της ιστορικής τεκμηρίωσης, η διαφύλαξη του τεράστιου αρχειακού υλικού των καθιδρυμάτων του αποτέλεσε και αποτελεί, σε παγκόσμιο επίπεδο, μία σημαντικότατη πηγή, εξαιρετικά πολύτιμη για τον πλούτο των πληροφοριών της. Άλλωστε αυτό αποτελεί και επιταγή του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους (άρθρ. 110), σύμφωνα με τον οποίο η ακριβής και λεπτομερής περιγραφή των χειρογράφων, βιβλίων, ιερών αμφίων, ιερών λειψάνων, αρχαίων εικόνων ή μνημείων ή σκευών, καθώς επίσης και η διαφύλαξη και καλή συντήρησή τους, είναι ανατεθειμένη στην ευθύνη της εκάστοτε Μοναστηριακής Αρχής.

• Ανάπτυξη ψηφιακής πύλης-portal για την ανάδειξη και προβολή του Αγιορείτικου πολιτιστικού αποθέματος

Ο σχεδιασμός του έργου περιλάμβανε τη δημιουργία μιας κεντρικής ιστοσελίδας (portal) για την Αθωνική Ψηφιακή Κιβωτό (www.mountathos.org) μέσω της οποίας είναι εφικτή η πρόσβαση στο ψηφιοποιημένο υλικό, καθώς και στις υπόλοιπες εφαρμογές και υπηρεσίες που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του έργου (Αθωνικός λειμών, προσκυνητάρια, ψηφιακά μονοπάτια, τρισδιάστατες απεικονίσεις κλπ). Σχεδιαστικά ακολουθήθηκαν δυο κατευθύνσεις πρόσβασης, δηλαδή μια για την ερευνητική και ακαδημαϊκή κοινότητα εν γένει και μια για τον ευρύτερο πληθυσμό που αναζητά Χριστιανικό και  ψυχοφελές πνευματικό απόσταγμα.

• Ανάπτυξη πολυγλωσσικών ψηφιακών παραγώγων

Ο χρήστης μπορεί να περιηγηθεί ψηφιακά στα κάτωθι:

• Ψηφιακά προσκυνητάρια για τις μονές που συμμετέχουν. Ο όρος «προσκυνητάρι» είναι τεχνικός και χρησιμοποιείται από τον μεσαίωνα για να δηλώσει μια έντυπη έκδοση με το αξιοσημείωτο κάθε Μονής.
• Ψηφιακά μονοπάτια, τα οποία περιλαμβάνουν 4 εφαρμογές όπου προβάλλονται με πλούσιο περιεχόμενο τα αρχαία μονοπάτια περιήγησης και επικοινωνίας που υπάρχουν στο Άγιον Όρος.
• Ψηφιακές εφαρμογές εκπαιδευτικού χαρακτήρα.