Στο φως ο πρώτος χάρτης-ντοκουμέντο που κατασκευάστηκε από Ελληνες

Μιλούν στο ethnos.gr o Ομότιμος Καθηγητής της Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας στην Πολυτεχνική Σχολή του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ευάγγελος Λιβιεράτος, ο Διευθυντής Γεωγραφικού του ΓΕΣ, Ταξίαρχος Χρήστος Νινιός και η προϊσταμένη της βιβλιοθήκης του ΑΠΘ Κατερίνα Νάστα

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 7 λεπτά ┋

Αξιωματικοί της Γεωγραφικής Υπηρεσία Στρατού επί το έργον

Στο φως ο πρώτος αμιγώς ελληνικός χάρτης. Στο κοινό εκτίθεται ο πρώτος χάρτης-ντοκουμέντο της χώρας που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από ελληνικά χέρια, με αφορμή τη συμπλήρωση 130 χρόνων από τη δημιουργία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ). Πρόκειται για τον «Χάρτη του Μαυροκορδάτου» (1888-1889) τον οποίο δημιούργησαν Έλληνες χαρτογράφοι και αποτυπώνει μια περιοχή της Θεσσαλίας στα παλιά της σύνορα της Ελλάδας. Η επετειακή έκθεση με τίτλο «Αποτυπώσαμε το παρελθόν - Χαράσσουμε το μέλλον» η οποία φιλοξενείται στη Θεσσαλονίκη στη βιβλιοθήκη του ΑΠΘ παρουσιάζει ένα πανόραμα δύο αιώνων χαρτογράφησης της χώρας. Πλάι στο σπάνιο «Χάρτη του Μαυροκορδάτου» εκτίθενται 52 ακόμη χαρτογραφικοί θησαυροί στους οποίους αποτυπώνονται όλες οι… γενιές χαρτών της χώρας (μεταξύ άλλων και την πρώτη επιστημονική αποτύπωση της Ελλάδας η οποία έγινε από Γάλλους το 1852).

Εκατό τριάντα χρόνια μετά την ίδρυσή της, η ΓΥΣ συνεχίζει να μετρά την ελληνική γη σπιθαμή προς σπιθαμή. Μέχρι σήμερα έχει αποτυπώσει μεταξύ άλλων και χιλιάδες βραχονησίδες από τις 10.000 που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο και μπορούν να χρησιμοποιηθούν επιχειρησιακά. Παράλληλα, σε εξέλιξη βρίσκεται μια μεγάλη προσπάθεια προκειμένου να μετασχηματιστεί η υπηρεσία στη νέα εποχή και τεχνολογία της γεωματικής και της απεικονιστικής πληροφορικής και να εκσυγχρονιστούν οι χάρτες με βάση τα νέα γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών.

«Ρίχνουμε φως πάνω στη συμβολή της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού από το 1889 μέχρι σήμερα η οποία αποτυπώνει διαχρονικά τα σύνορα της χώρας αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης ιστορίας μας. Με τη δουλειά της, η ΓΥΣ συνέδεσε τη χώρα, την ηπειρωτική με την νησιωτική πλευρά της» δήλωσε στο ethnos.gr ο επιμελητής της έκθεσης και Ομότιμος Καθηγητής της Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας στην Πολυτεχνική Σχολή του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ευάγγελος Λιβιεράτος προσθέτοντας ότι «ο γεωγραφικός χώρος είναι πάρα πολύ σπουδαίος για να αρχίσουν να τον μαθαίνουν οι Έλληνες. Δεν τον ξέρουν και δεν τον χρησιμοποιούν όπως θα έπρεπε. Και ήρθε η ώρα να μάθουμε να τον διαχειριζόμαστε καλύτερα. Όχι μόνο για εθνικούς λόγους αλλά και για θέματα πρακτικής ζωής. Αυτό είναι και το μήνυμα της έκθεσης, η οποία αποτελεί ένα πανόραμα χαρτογράφησης της χώρας, το οποίο δεν έχει ξαναγίνει ποτέ, καλύπτοντας όλο τον 19ο και 20ο αιώνα».

Ο χάρτης του Μαυροκορδάτου που απεικονίζει περιοχές της Θεσσαλίας

Αποτελούμενη από περίπου 140 άτομα προσωπικό-90 από τη Σχολή Ευελπίδων και περίπου 50 πολιτών- οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι τοπογράφοι, μηχανικοί, σχεδιαστές και γεωπληροφορικοί - η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ) κάθε χρόνο πραγματοποιεί εργασίες πεδίου σε διάφορες περιοχές της χώρας. Οι εργασίες υλοποιούνται κυρίως κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου (Μάιος - Σεπτέμβριος), από ειδικά τμήματα που συγκροτούνται για τον σκοπό αυτό και αναφέρονται κυρίως σε εργασίες συνόρων, γεωδαιτικές εργασίες, εργασίες βαρυτομετρίας και γεωμαγνητισμού. Παράλληλα, εκτελούνται αεροφωτογραφήσεις για αναθεώρηση χαρτών και αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών με προσωπικό (ειδικότητας Φωτοναυτίλου), αλλά και μέσα (Φωτομηχανή) της ΓΥΣ. Κάθε φορά που γίνεται ένα τεχνικό έργο (π.χ. νέος δρόμος) και αλλάζει ένας χάρτης γίνεται άμεσα και ανανέωση της γεωβάσης.

28.000 σημεία που ορίζουν τη χώρα-11.000 τοπογραφικά διαγράμματα

Μέχρι το 1950-55 για τη δημιουργία ενός χάρτη έπρεπε να γίνει ένας γεωδετικός σκελετός με τη βοήθεια τριγωνομετρικών στοιχείων, τα οποία έπρεπε να μετρηθούν για να πάρει η υπηρεσία συντεταγμένες. Αμέσως μετά ειδικό συνεργείο προχωρούσε σε αποτύπωση με μετρήσεις και όργανα. Στην νέα εποχή η διαδικασία γίνεται πολύ πιο γρήγορα. Μετά τη λήψη αεροφωτογραφιών ή δορυφορικών εικόνων σε διάφορα σημεία της χώρας και με τη βοήθεια της φωτομετρίας γίνεται η αποτύπωση. «Δυστυχώς δεν υπάρχει γεωγραφική κουλτούρα στη χώρα. Είναι ένα έλλειμμα από την εποχή του Καποδίστρια. Οι χάρτες παίζουν ρόλο ως διεισδυτικές εικόνες του χώρου. Είναι μια υπενθύμιση που μας γίνεται από την Τουρκία αυτή την περίοδο. Παίζουν ρόλο στην επικοινωνία, στην ψυχολογία, στη γεωγραφική εικόνα που συνδέεται με τη γεωπολιτική και επηρεάζει ευρύτερα», πρόσθεσε ο κ. Λιβιεράτος.

Από το 1962 οπότε και άρχισε το έργο χαρτογράφησης της Ελλάδας η ΓΥΣ κατέληξε στην ίδρυση και μέτρηση τριγωνομετρικού δικτύου περίπου 28.000 σημείων σε όλες τις κορφές της ελληνικής επικράτειας, καθώς και στην αποτύπωση ολόκληρης της χώρας σε 11.000 τοπογραφικά διαγράμματα κλίμακας 1:5.000. Πίσω από όλους αυτούς τους χάρτες και τα διαγράμματα κρύβονται ατέλειωτες ώρες μετρήσεων σε βουνοκορφές πεδιάδες βραχονησίδες πόλεις και χωριά.

Όπως είπε στο ethnos.gr ο Διευθυντής Γεωγραφικού του ΓΕΣ, Ταξίαρχος Χρήστος Νινιός, «από την ίδρυσή της το 1889 η ΓΥΣ συνιστά εθνικό χαρτογραφικό φορέα και κεντρικό κόμβο αδιάλειπτης γεωγραφικής υποστήριξης σε σύγχρονα, καινοτόμα, ευέλικτα, ποιοτικά και αξιόπιστα χαρτογραφικά προϊόντα και υπηρεσίες τόσο στις Ένοπλες Δυνάμεις όσο και στον ευρύτερο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα της χώρας. Παράλληλα, στο εγγύς και ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον, επιτελεί πολύτιμο έργο, ως φορέας εφαρμογής γεωγραφικής πολιτικής σε τεχνικό επίπεδο, προβάλλοντας την επιστημονική ισχύ της χώρας, για την προάσπιση των εθνικών μας θέσεων και την εξασφάλιση των εθνικών μας συμφερόντων».

Ο Γαλλικός χάρτης που αποτυπώνει για πρώτη φορά την Ελλάδα

Η έκθεση και ο πρώτος χάρτης

Η έκθεση αναπτύσσεται σε 52 θεματικές πινακίδες και χωρίζεται σε οκτώ κύρια κεφάλαια, με βάση τις περιόδους, που αποτέλεσαν τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία της υπηρεσίας. Μεταξύ άλλων, εκτίθεται ο γαλλικός χάρτης που συντάχθηκε την περίοδο 1828-1852 και αποτελεί την πρώτη επιστημονική απεικόνιση του ελληνικού κράτους. Εκδόθηκε από την γαλλική χαρτογραφική υπηρεσία το 1852 στο Παρίσι. Αποτελείται από 20 φύλλα, η ανάλυσή του είναι 1 προς 200.000 και χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1885. Ωστόσο, δεν διαδόθηκε ευρέως καθώς οι Γάλλοι δεν παραχώρησαν στην Ελλάδα πολλά αντίτυπα.

Ξεχωριστή θέση στην έκθεση έχει ο πρώτος χάρτης μετά το 1821 που φτιάχτηκε από την αρχή αποκλειστικά από Έλληνες και τυπώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν την άφιξη της αποστολής των Αυστριακών για την κτηματογράφηση και χαρτογράφηση της χώρας. Πρόκειται για τον «Χάρτη του Μαυροκορδάτου», ο οποίος συντάχθηκε από τον εγγονό του διάσημου πρωταγωνιστή της Επανάστασης με τη βοήθεια 12 ανθυπολοχαγών. Επειτα από τριγωνισμό και αποτυπώσεις στη Θεσσαλία η ομάδα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου συνέταξε σε έναν χρόνο 17 τοπογραφικές πινακίδες κλίμακας 1:25.000 (1εκ. χάρτης-500 μέτρα εδάφους) από τις οποίες εκδόθηκαν δύο φύλλα: το Φύλλον Δομοκού κλίμακας 1:50.000 (1 εκ. χάρτη-500 μέτρα εδάφους) έξι φορές μεγαλύτερη από την κλίμακα του χάρτη του 1884 με ισοϋψείς καμπύλες ανά 20 μέτρα και το Φύλλον Φαρσάλων κλίμακας 1:100.000.

Η εκτύπωση έγινε σε λιθογραφείο της Αθήνας. Και όπως προκύπτει από τις πηγές, η τότε ηγεσία του στρατού Θεσσαλίας παραδέχτηκε ότι αν είχε ολοκληρωθεί η χαρτογράφηση στη Θεσσαλία και οι χάρτες είχαν διατεθεί εγκαίρως στο στράτευμα τότε ίσως να ήταν διαφορετική η έκβαση του ατυχούς πολέμου του 1897. Εκτός από τον «Χάρτη Μαυροκορδάτου» η επετειακή έκθεση αποτυπώνει διεξοδικά την χαρτογραφική κληρονομιά της χώρας από τη σύσταση, ανασυγκρότηση και σύνδεση της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας με τις δραστηριότητες του στρατεύματος στη Μικρά Ασία, τους Βαλκανικούς Πολέμους μέχρι και την σημερινή περίοδο της ψηφιακής εποχής.

«Η βιβλιοθήκη του ΑΠΘ ξεφεύγει πλέον από τη λογική “διαβάζουν οι φοιτητές”, και αυτό βγαίνει προς τα έξω. Κάνει ένα βήμα εξωστρέφειας. Διοργανώνει εκθέσεις βγάζοντας στο φως σπάνια ντοκουμέντα και θησαυρούς της ελληνικής ιστορίας» δήλωσε στο ethnos.gr η προϊσταμένη της βιβλιοθήκης Κατερίνα Νάστα. Το κύριο εκθεσιακό υλικό προέρχεται από το αρχείο της ΓΥΣ, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) του ΜΙΕΤ και από τη βιβλιοθήκη και κέντρο Πληροφόρησης του ΑΠΘ και υποστηρίχτηκε από το Εργαστήριο Χαρτογραφίας του ΑΠΘ.