Σαρανταβότανο ή σαρανταδέντρι, το μαγικό κρητικό βραστάρι

Το σαρανταβότανο αποτελεί μέρος της μυθοπλασίας του νησιού. Οι παλιοί Κρητικοί, πέρα από τις θεραπευτικές ιδιότητες, του προσέδιδαν και κάποιες πιο μεταφυσικές. Η μέθοδος της συλλογής των σαράντα υλικών και οι χρήσεις του συνιστούσαν γυναικεία πρακτική. Μέχρι σήμερα η γνώση τους μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και από μάνα σε κόρη. Άλλοτε, η μαμή που ξεγεννούσε τις γυναίκες περιποιόταν και το νεογέννητο. Στο νερό του πρώτου του λουτρού έριχνε, ανυπερθέτως, σαρανταβότανο, για να το ηρεμήσει και να του δώσει τη… δύναμη της γης. Πίστη που συνδέεται με τη λαϊκή ιατρική, καθώς πολλά από αυτά τα βότανα έχουν αντιβακτηριακές και αντισηπτικές ιδιότητες. Η λουτροθεραπεία –σε σκάφη γεμάτη με ζεστό νερό και σαρανταβότανο– θεωρείτο πανάκεια και για τους ενήλικες.

Η σύνθεση του μείγματος διαφέρει από τόπο σε τόπο. Οι πληροφορίες που ακολουθούν προέρχονται από τη Φωτεινή Βαμιεδάκη, η οποία ζει στον Μέρωνα Αμαρίου Ρεθύμνης και μαζεύει μέχρι σήμερα τα υλικά του σαρανταβότανου, ακολουθώντας τη συνταγή της αείμνηστης μητέρας της, Ευρυδίκης Μοσχονά, η οποία τα συνέλεγε ανελλιπώς κάθε χρόνο, καθώς ο σύζυγος της, Βασίλειος Μοσχονάς, συνήθιζε κάθε πρωί να πίνει βραστάρι με σαρανταβότανο.

Όπως μας είπε, «τα βότανα και τα φυτά πρέπει να συλλέγονται, σχεδόν στο σύνολό τους, από σημεία που δεν ακούγεται πετεινός». Δηλαδή πρέπει να προέρχονται από απολύτως καθαρό περιβάλλον, όπου δεν πλησιάζουν τα ζώα του σπιτιού (κυρίως γάτες και σκυλιά) και δεν περνούν αυτοκίνητα, δεδομένου ότι τα βότανα απορροφούν τα καυσαέρια. «Μαζεύουμε τα περισσότερα από τον Μάιο έως και τον Οκτώβριο ή Νοέμβριο, ανάλογα με τον καιρό. Κάθε μήνας έχει τα δικά του. Από κάποια συλλέγουμε τα άνθη, από κάποια τον καρπό, ενώ κάποια άλλα περιμένουμε να ωριμάσουν ή και να ξεραθούν για να τα μαζέψουμε».

Η συνταγή της περιέχει: δίκταμο, μαλοτήρα, χαμόμηλο, φασκόμηλο, μαντζουράνα, κυπαρισσάκι, στομαχόχορτο, φτεράκι, δάκρυ της Παναγίας, λουίζα, ροδοπέταλα άγριας ροζ τριανταφυλλιάς, δυόσμο, βασιλικό, ρίγανη, άγρια μέντα (λυτροπιανό), πεντάνευρο, ανθούς μολόχας, ανθούς θυμαριού (θυμανθός), ανθούς θρύμπης, φύλλα αντρικοκιάς (κράταιγος), δαφνόφυλλα, σπαθόφυλλο (άνθη), χαρούπι και τα σποράκια του, λαλέδες, κερασόλικα, σπόρους γαϊδουράγκαθου, αρμπαρόριζα, δεντρολίβανο, φύλλα μυρτιάς, μαϊντανό, μαραθόσπορο, άνθη ροδιάς, φύλλα ελιάς, φύλλα νεραντζιάς, άνθη νεραντζιάς, φύλλα ευκαλύπτου, φύλλα κυπαρισσιού, άνθη αλαδανιάς (λαδανιά), φύλλα κισσού, ξύλο κανέλας. «Τα πρώτα 18 θα χρησιμοποιηθούν σε μεγαλύτερες ποσότητες, όμως τα υπόλοιπα είναι απαραίτητα τόσο για τη γεύση τους, όσο και για θεραπευτικούς σκοπούς», εξηγεί η κυρία Βαμιεδάκη. 

Μαντινάδα για το Σαρανταβότανο

Σαν την υγειά σου έχασες και θες να την κερδίσεις

μόνο με βότανα της γης θα την ξαναποχτήσεις.

Φύλλα κιτροπορτοκαλιάς κι άρωμα από λεμόνι

ανεραντζά, μανταρινιά, ξαρρωστικό κυδώνι.

Μάζωξε απ’ τσι ποταμούς τσ’ ακονιζάς τ’ αχνάρια

βάτο και τσάι του βουνού και τσ’ αμπιστιάς κλωνάρια

Μάζωξε έρωντα πολύ απ’ τα βουνά της Κρήτης

και σφάκα την πικραδερή, δάφνες, μυρτιές να βρίσκεις

θύμο, κισσό κι αγκαραθιά και αγκαθοστοιβίδα

τη μυρουδιά βασιλικού, φασκομηλιά και θρύμπα

μέντα και δεντρολίβανο, όπου μοσκομυρίζει

το λένε και αρισμαρί, που την υγειά χαρίζει.

Πάρε τα γιασεμόφυλλα, τη ροδαρά με τ’ άνθη,

γαρεφαλόβιολες πολλές και γαρυφάλου άνθη,

απήγανο και βάρσαμο, της γης το χαμομήλι,

τη μυριστή αμπερόρριζα, που δένουν στο μαντίλι.

Πάρε το κοκκινόχορτο, βάλε και κουτσουνάδα,

που φτιάχνουν κοκκινόλαδο, στου ήλιου την πυράδα.

Φύλλα συκιάς κι αμυγδαλιάς και φύλλα μαντζουράνας,

φλισκούνι που μοσκοβολά σαν κόρφος κάθε μάνας.

Το μαϊντανό, το σέλινο και την αντωναΐδα

τ’ αγούδουρα τ’ αγλακιτού τον κλάδο και τα φύλλα.

Όλα ετούτα βράσε τα, γέμισε μια σκάφη

και διώξε απ’ το κορμάκι σου τσι πόνους και τα πάθη.

Από τη Θάλεια Τσιχλάκη

Πηγή: eatme Ιουλίου. Το eatme κυκλοφορεί την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα με το Έθνος της Κυριακής