Στο φως τα σκοτεινά μυστικά της Θεσσαλονίκης: Πώς εξόντωσαν τους Εβραίους της πόλης

Στις 19 Νοεμβρίου 1942, τέσσερις μήνες πριν την επιβίβαση των Εβραίων στα τρένα για τα στρατόπεδα εξόντωσης, μετά από εισήγηση (θέμα 13) του δημάρχου Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνου Μερκουρίου το δημοτικό συμβούλιο αποφάσιζε να κατεβάσει όλες τις ταμπέλες με τους δρόμους που έφεραν εβραϊκά ονόματα. 

Δέκα μέρες μετά την έναρξη του εκτοπισμού των Εβραίων, στις 26 Μαρτίου 1943, το δημοτικό συμβούλιο πήρε την πρωτοβουλία να δώσει ονόματα ηρώων του 1821 στους «ορφανούς» δρόμους «αποκαθιστώντας» την… τάξη αλλά και βάζοντας μπροστά το σχέδιο… εξελληνισμού της πόλης. 

Από την άλλη, καμία απόφαση καταδίκης αλλά ούτε καν συζήτηση για οργάνωση διαμαρτυρίας, διαδήλωσης ή συντονισμένης αντίδρασης των φορέων και θεσμικών παραγόντων της πόλης δεν καταγράφεται στα πρακτικά και στα αρχεία εκείνης της εποχής, τόσο στο δήμο όσο και στη Σύγκλητο του ΑΠΘ, στην Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, στους επαγγελματικούς φορείς αλλά και στο Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης  όταν πρωτοεφαρμόστηκαν τα αντισημιτικά μέτρα από τους Ναζί τον Ιούλιο του 1942 με την συγκέντρωση των Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας για καταναγκαστική εργασία.

Αντίθετα, λίγες μέρες αργότερα μετά τον εκτοπισμό των Εβραίων ο μητροπολίτης Γεννάδιος ταχυδρομούσε επιστολή στον Χρήστο Τέντσο, γενικό γραμματέα της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας ζητώντας να… εγκριθεί η αίτηση του πρώην τυρέμπορου Βασίλη Κιουρτσίδη και να του παραχωρηθεί  η ζητούμενη (εβραϊκή) επιχείρηση, «προς προσωπικήν μου υποχρέωσιν». Επιμελητήρια και φορείς της πόλης συζητούσαν πως θα μοιράσουν την περιουσία αλλά και τα μαγαζιά και τις επιχειρήσεις των Εβραίων, απομακρύνοντας, αρχικά τους τελευταίους τέσσερις Εβραίους επιχειρηματίες που συμμετείχαν στα διοικητικά συμβούλια των επιμελητηρίων (Σαμ Αρδίτης, Αλμπέρτος Αρδίτης, Μπενίκο Σαλτιέλ και Αλμπέρτος Τσένιο) και διαγράφοντας από τα μητρώα τους όλες τις επιχειρήσεις εβραϊκών συμφερόντων.

Έρευνα σε αρχεία 10 χωρών

Τα παραπάνω είναι μερικές μόνο από τις άγνωστες ιστορίες-πτυχές του σκοτεινού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης τις οποίες φέρνει στο φως ο Ιστορικός Λεόν Σαλτιέλ αναψηλαφώντας τα μυστικά που κρύβουν τα αρχεία των οργανισμών της πόλης σχετικά με την εξόντωση των Εβραίων και τον ρόλο που έπαιξαν με τις αποφάσεις τους οι ελίτ της Θεσσαλονίκης στο νέο του βιβλίο με τίτλο με τίτλο «The Holocaust in Thessaloniki: Reactions to the Anti-Jewish Persecution, 1942-1943». Το βιβλίο του κυκλοφόρησε την Δευτέρα (27.4) στην αγγλική γλώσσα από τον οίκο Routledge.

Πρόκειται για μια δουλειά δέκα χρόνων, στα πλαίσια διδακτορικής διατριβής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, όπου ο Λεόν Σαλτιέλ μελετώντας αρχεία σε δέκα χώρες και τρεις ηπείρους επιχειρεί να δώσει μια νέα οπτική στα αίτια εξόντωσης των Εβραίων υπογραμμίζοντας ως μοιραίο τον ρόλο των ελίτ της Θεσσαλονίκης που διοικούσαν εκείνη την εποχή την πόλη. 

Παράλληλα, το βιβλίο εξετάζει τις αντιδράσεις του τοπικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του ναζιστικού διωγμού και της έντασης των αντιεβραϊκών μέτρων. Σύμφωνα με τον Λεόν Σαλτιέλ-ο οποίος σήμερα εργάζεται ως εκπρόσωπος του Παγκόσμιου Εβραϊκού Συμβουλίου στα Ηνωμένα Έθνη στη Γενεύη και στην UNESCO στο Παρίσι-ο βουλγαρικός κίνδυνος και η προσπάθεια εξελληνισμού της Θεσσαλονίκης ήταν οι δύο βασικοί λόγοι που η ελίτ της πόλης-πέρα από το συντηρητικό προσανατολισμό της-δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων, και παρέμειναν απλοί θεατές στην εξόντωση της Κοινότητας.

Η ελίτ της Θεσσαλονίκης 

Πρόκειται για 30-40 ανθρώπους οι οποίοι αποτελούν την ελίτ της Θεσσαλονίκης εκείνης της περιόδου και συμμετέχουν στα περισσότερα διοικητικά συμβούλια φορέων, οργανισμών και επιχειρήσεων. Μεταξύ άλλων στο βιβλίο αναφέρονται ο πρόεδρος του Επιμελητηρίου Αλέξανδρος Κράλης, ο υπουργός Βασίλειος Σιμωνίδης, οι δήμαρχοι Μερκουρίου και Σερεμέτης-ο οποίος διετέλεσε και πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου-, ο Μητροπολίτης Γεννάδιος αλλά και ο πρυτάνης του ΑΠΘ Στίλπων Κυριακίδης.

«Όλοι αυτοί συμμετείχαν στο Εθνικό Συμβούλιο Μακεδονίας, το όργανο που συγκέντρωνε εκπροσώπους όλων των αρχών και σωματείων της πόλης, σιώπησαν και σε πολλές περιπτώσεις συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς με στόχο τον εξελληνισμό της Θεσσαλονίκης αλλά και να αποτρέψουν την απειλή του βουλγαρικού κινδύνου.

Ουσιαστικά οι τοπικές αρχές της Θεσσαλονίκης συνεργάστηκαν περισσότερο με τις γερμανικές αρχές παρά με την κυβέρνηση της Αθήνας» είπε στο ethnos.gr ο Λεόν Σαλτιέλ με αφορμή το νέο του βιβλίο και πρόσθεσε: «Σε όλη αυτή την περίοδο το δράμα των Εβραίων τους ενδιαφέρει πάρα πολύ λίγο. Και αντιδρούν κάποιοι-αλλά λίγοι-χωρίς ένταση και διάρκεια, ενώ οι περισσότεροι δεν αντιδρούν καθόλου».

Στόχος του βιβλίου, όπως ξεκαθαρίζει ο κ. Σαλτιέλ δεν είναι η απόδοση ποινικών ευθυνών αλλά η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας: πώς αντέδρασαν οι διάφοροι φορείς της κοινωνίας της πόλης και αν υπήρχαν οργανωμένες προσπάθειες διάσωσης. Η έρευνα προσπαθεί να δώσει απάντηση στο καίριο ερώτημα γιατί 95% των εβραίων της Θεσσαλονίκης έχασε τη ζωή του, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ευρώπη.

«Μελετώντας τα λάθη μας μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τις νέες γενιές και να αποφύγουμε ατοπήματα του παρελθόντος. Δεν μπορούμε να γυρίσουμε το χρόνο πίσω, μπορούμε, όμως, να γίνουμε καλύτεροι πολίτες στο μέλλον. Και πιστεύω ότι η ελληνική κοινωνία θα μπορέσει να σπάσει όλα αυτά τα ταμπού του παρελθόντος» είπε στο ethnos.gr ο Λέον Σαλτιέλ. 

Ο Γιάννης Μπουτάρης ο οποίος συνέβαλε σημαντικά για να έρθουν στο φως ξεχασμένες πτυχές του παρελθόντος της πόλης τονίζει ότι το βιβλίο αυτό απεικονίζει με ψύχραιμο και αντικειμενικό τρόπο όλη την τραγωδία, αλλά και την σπουδαιότητα της εβραϊκής κοινότητας στην διαμόρφωση της ταυτότητας της πόλης.

«Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί πως θα ήταν σήμερα η Θεσσαλονίκη, η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων όπως ονομαζόταν τότε αν δεν είχε προκύψει η ολοκληρωτική εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας μιας κοινότητας με παρουσία από τον 1ο μ.Χ. αιώνα στην πόλη» αναφέρει μεταξύ άλλων ο τέως δήμαρχος.

Ο Σαλτιέλ διαλύει το μύθο ότι οι Χριστιανοί βοήθησαν όσους περισσότερους Εβραίους μπορούσαν 

Το βιβλίο χωρίζεται σε 9 κεφάλαια και μέσα από μία πρωτότυπη έρευνα σε αρχεία της πόλης εξετάζει τον ρόλο και την στάση του πανεπιστημίου, της εκκλησίας, των επαγγελματικών φορέων, ενώσεων και συλλόγων, του δήμου, του Ερυθρού Σταυρού και των επιμελητηρίων ενώ γίνεται και ειδική αναφορά στα διαβήματα και τις προσπάθειες που έκανε η ελίτ της Αθήνας για τη διάσωση μελών της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης.  

Ο ιστορικός και καθηγητής στο Yale Τίμοθι Σνάιντερ χαρακτηρίζει το βιβλίο του Λεόν Σαλτιέλ μια «υποδειγματική μελέτη για τη συμπεριφορά των τοπικών ελίτ στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος», υποστηρίζοντας ότι οι ιδέες που διατυπώνει ο Σαλτιέλ θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και στις περιπτώσεις άλλων πόλεων στην κατεχόμενη Ευρώπη. «Αυτή η μελέτη συνιστά σημαντική συμβολή στην ιστορία της Ελλάδας στη διάρκεια του πολέμου και είναι μείζονος σημασίας για όσους ενδιαφέρονται για τις μεθόδους της Κατοχής και της γενοκτονίας γενικότερα».

Ο Σαλτιέλ, εστιάζοντας στην περίπλοκη πραγματικότητα των εβραϊκών-χριστιανικών σχέσεων στην πόλη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, διαλύει πειστικά τον διαδεδομένο μύθο ότι οι Χριστιανοί βοήθησαν όσο περισσότερους Εβραίους μπορούσαν, για να επιβιώσουν από τις διώξεις των Γερμανών υποστηρίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Νίκος Μαραντζίδης. Αντ' αυτού, δείχνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι χριστιανικές ελίτ και οι αρχές συνεργάστηκαν πρόθυμα με τους Ναζί στην εφαρμογή αντι-εβραϊκών μέτρων. 

Από την πλευρά του ο καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο Freie Universität στο Βερολίνο Μίλτος Πεχλιβάνος επισημαίνει ότι ο Σαλτιέλ αναδεικνύει την ένοχη σιωπή της πόλης για μια σκοτεινή στιγμή της ιστορίας της.

Ο Σαλτιέλ εξετάζει το βαθμό στον οποίο οι ελίτ χριστιανικές ομάδες της Θεσσαλονίκης συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς κατακτητές και εξηγεί τα κίνητρά τους προσθέτει ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Αλέξανδρος Νεχαμάς.

Από την πλευρά του, ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ, καθηγητής στο Columbia, υποστηρίζει πως «το ρηξικέλευθο βιβλίο του Λεόν Σαλτιέλ αντλεί από μια σειρά ανέγγιχτων ως τώρα αρχείων για να φιλοτεχνήσει μια λεπτομερή εικόνα του τρόπου με τον οποίο η γενοκτονία επεκτάθηκε στην κατεχόμενη Θεσσαλονίκη, φωτίζοντας για πρώτη φορά τις τοπικές και δημοτικές διαστάσεις αυτής της θλιβερής ιστορίας».

Με πρωτοβουλία των τοπικών αρχών η καταστροφή του Εβραϊκού νεκροταφείου 

Ως αποτέλεσμα της συνεργασίας των τοπικών ελίτ της Θεσσαλονίκης με τους Γερμανούς είναι και η περίπτωση του εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης. Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου είναι η μόνη περίπτωση συστηματικής καταστροφής νεκροταφείου που καταγράφεται στην Ευρώπη. «Τα εβραϊκά νεκροταφεία έχουν επιζήσει στο Βερολίνο, στην καρδιά του ναζισμού. Άρα δεν ήταν γερμανική πολιτική η καταστροφή νεκροταφείων.

Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου δεν γίνεται μετά τον εκτοπισμό του πληθυσμού, οπότε λένε έφυγαν οι Εβραίοι, να το καταστρέψουμε. Καταστρέφεται το νεκροταφείο με όλη την Κοινότητα παρούσα πριν να τους βάλουν στο γκέτο. Τα SS ακόμη δεν είχαν φτάσει στην πόλη. Οπότε είναι ξεκάθαρο ότι αυτή η πρωτοβουλία καταστροφής τους είναι πρωτοβουλία των τοπικών αρχών. Μια επιθυμία την οποία οι Γερμανοί ικανοποιούν καθώς δεν έχουν κανένα λόγο να μην κάνουν» εξηγεί ο Λεόν Σαλτιέλ.  

Δίκτυα διάσωσης Εβραίων

Εκτός όμως από το ρόλο των τοπικών ελίτ στο βιβλίο του Λεόν Σαλτιέλ καταγράφονται και δίκτυα που βοήθησαν στη διάσωση μελών της Εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης. 

Η μόνη ουσιαστικά οργανωμένη προσπάθεια διάσωσης Εβραίων από φορείς της πόλης η οποία καταγράφεται και βρίσκεται σε αρχεία των δικαστηρίων της πόλης είναι ένα δίκτυο για παράνομες υιοθεσίες.

Ένας Πρωτοδίκης  ο Άγγελος Κουτσουμάρης, είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο με σκοπό τις παράνομες υιοθεσίες εβραιόπουλων είτε σε χριστιανικές είτε εβραϊκές οικογένειες με ξένα διαβατήρια έτσι ώστε να μην απελαθούν. Αυτό το δίκτυο είχε προχωρήσει. Δυστυχώς, το κατάλαβαν οι Γερμανοί και ακύρωσαν τις υιοθεσίες, αναφέρει μεταξύ άλλων στο βιβλίο του ο Λεόν Σαλτιέλ.

Προσπάθειες διάσωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, όπως αναφέρει στο νέο του βιβλίο ο Λέον Σαλτιέλ έγιναν και από φορείς της Αθήνας. Ενδεικτικό είναι, όπως αναφέρει, ότι οι κρατικοί φορείς της πρωτεύουσας έκαναν περισσότερα διαβήματα για την διάσωσή τους παρά οι φορείς της ίδιας τους της πόλης.

«Και εκεί καταλαβαίνεις τις διαφορετικές νοοτροπίες των ελίτ των δύο πόλεων».

Στην Θεσσαλονίκη, όπως εξηγεί ο κ. Σαλτιέλ, καταγράφονταν εκείνη την εποχή αισθήματα αντισημιτισμού εξαιτίας και της μεγάλης παρουσίας του εβραϊκού στοιχείου. Η έλευση των προσφύγων στην πόλη δημιούργησε κοινωνικές συγκρούσεις. Ένα δεύτερο κομμάτι που εξηγεί τη διαφορετική στάση των ελίτ των δύο πόλεων είναι και ο βουλγαρικός κίνδυνος όπου για τους Θεσσαλονικείς ήταν πολύ πιο έντονος.

Το τρίτο σημείο είναι ότι οι φορείς της Αθήνας είχαν μια άλλη προσέγγιση. Έβλεπαν  τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ως πολίτες της Ελλάδας-οπότε θεωρούσαν ότι είχαν καθήκον να προστατέψουν τους Έλληνες πολίτες. Αντίθετα επειδή μεγάλο κομμάτι της ελίτ της Θεσσαλονίκης έχει μεγαλώσει επί οθωμανικής αυτοκρατορίας σκέφτονταν ακόμη με όρους μιλλέτ. Με όρους χριστιανών και Εβραίων, κοινοτήτων. Χωρίς να βλέπουν τους Εβραίους ως κομμάτι του ελληνισμού γιατί ταύτιζαν τον ελληνισμό με το χριστιανισμό, ενώ οι Αθηναίοι δεν το αντιμετώπιζαν έτσι. 

Η Θεσσαλονίκη ακόμη φοβάται το παρελθόν της 

Το βιβλίο κάνει ειδική αναφορά και στις προσπάθειες που έκανε η τελευταία δημοτική αρχή του Γιάννη Μπουτάρη αλλά και άλλων ανθρώπων οι οποίοι ταρακούνησαν τα πράγματα για να αναδειχθούν τα ζητήματα εκείνης της εποχής.
«Και η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ και ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης αλλά και ο Μπουτάρης έβαλαν στο τραπέζι ζητήματα- ο καθένας με τον δικό του τρόπο» είπε ο κ. Σαλτιέλ και πρόσθεσε: «Ο Μπουτάρης υπηρέτησε και το αίτημα των νέων γενιών που είχαν γεννηθεί μετά το ‘60, το ‘70, το ‘80 οι οποίοι ζητούσαν μια αλλαγή πορείας σχετικά με τη στάση προς τους δωσίλογους  Οπότε πέρασε η αίσθηση ότι πρέπει να ρίξουμε φως. Ο κόσμος καταλαβαίνει πλέον, χωρίς να έχει διαβάσει τα αρχεία, το παιχνίδι που παίχτηκε εκείνη την εποχή». 

Ωστόσο παρά τα βήματα ακόμη και σήμερα καταγράφεται αντισημιτισμός στην πόλη σύμφωνα με τον συγγραφέα. Ενδεικτικό, είναι ότι και ο ίδιος ο κ. Σαλτιέλ, ενώ είχε γενικά ανοικτή πρόσβαση σε αρκετά αρχεία, κάποιες φορές δυσκολεύτηκε να ξεκλειδώσει φακέλους εκείνης της εποχής προκειμένου να τους μελετήσει. «Ακόμη και σήμερα υπάρχουν καλά κρυμμένοι σκελετοί στα αρχεία της πόλης. Και η Θεσσαλονίκη δείχνει ότι ακόμη φοβάται το παρελθόν της» κατέληξε.