Κτίρια-µάρτυρες µιας άλλης Θεσσαλονίκης

Σε µεγάλο καπνεµπορικό κέντρο εξελίχθηκε η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του 20ού αιώνα, µε την πώληση και την επεξεργασία φύλλων καπνού να συµβάλει στην άνθηση της οικονοµίας της. Δεκάδες εντυπωσιακά κτίρια-καπναποθήκες, µάρτυρες οικονοµικής ευηµερίας και ανάπτυξης, διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση του αστικού τοπίου και στην εξέλιξη των κοινωνιών που τα περιέβαλλαν.

Δύο αρχιτέκτονες, η Σοφία Γκουβούση και ο Σπύρος Ταβλίκος, έπειτα από πολύχρονη έρευνα σε δηµόσια και ιδιωτικά αρχεία, και αφού γύρισαν πολλές φορές την πόλη από τη µεριά έως την άλλη, κατέγραψαν 88 καπναποθήκες, από τα οποία 56 υπάρχουν έως σήµερα.

Η δίγλωσση έκδοση (ελληνικά, αγγλικά) «Οι καπναποθήκες της Θεσσαλονίκης», διανθισµένη µε πλούσιο φωτογραφικό υλικό, κυκλοφορεί εδώ και λίγες µέρες από τον εκδοτικό οίκο University Press Studio, ως αποτέλεσµα µιας συστηµατικής και συντονισµένης έρευνας και µελέτης των συγγραφέων. Η Σοφία Γκουβούση και ο Σπύρος Ταβλίκος είχαν αρχίσει να εντοπίζουν και να καταγράφουν τις καπναποθήκες που ανεγέρθηκαν τον 20ό αιώνα από το 2001, όταν ακόµη ήταν φοιτητές στο Τµήµα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολή του ΑΠΘ.

Η πολυσέλιδη έκδοση υλοποιήθηκε χάρη στην υποστήριξη του Πανελλήνιου Συνδέσµου Βιοµηχανιών Μεταποίησης και Εταιρειών Εµπορίας Καπνού (ΠΣΒΜΕΕΚ) και στόχος της είναι η κατανόηση του τρόπου ανάπτυξης των καπναποθηκών τόσο χρονικά όσο και χωρικά, καθώς και η αξιολόγησή τους ως βιοµηχανικά κτίρια. Οπως ανέφεραν στο «Εθνος» οι συγγραφείς, ευελπιστούν στην ανάδειξη των κτιρίων αλλά και στην ευαισθητοποίηση των πολιτών, των ιδιοκτητών και των φορέων για τη διάσωσή τους.

Το βιβλίο αναπτύσσεται σε τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο, µε τίτλο «Ιστορικά στοιχεία», αναφέρεται στο κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο µέσα στο οποίο ανεγέρθηκαν και εξελίχθηκαν τα κτίρια των καπναποθηκών. Το δεύτερο, µε τίτλο «Χωρική και χρονική ανάπτυξη», παρακολουθεί χρονικά τη χωρική τοποθέτηση των κτιρίων εντός του πολεοδοµικού συγκροτήµατος, ενώ στο τρίτο, «Αρχιτεκτονική ανάλυση», γίνεται η περιγραφή των καπναποθηκών.

Το µεγαλύτερο µέρος καλύπτει το τέταρτο κεφάλαιο, «Τα κτίρια», όπου παρουσιάζονται χρονολογικά οι 88 καπναποθήκες µε επεξεργασµένα σχέδια, χάρτες και φωτογραφικό υλικό, που συνοδεύουν τα κείµενα και συνθέτουν την ταυτότητα των κτιρίων. Σύµφωνα µε τους συγγραφείς, η σηµερινή τους κατάσταση αναδεικνύει τη σπουδαιότητα της επανάχρησής τους που τίθεται ταυτόχρονα σε αρχιτεκτονικό και πολεοδοµικό επίπεδο, δεδοµένης της µοναδικής συγκέντρωσης των οικοδοµηµάτων σε επιλεγµένα σηµεία του αστικού ιστού. 

Κ. ΜΟΣΚΩΦ

Η Καπναποθήκη Κ. Μοσκώφ µε τα διακοσµητικά µοτίβα του κορµού σε στυλ µπαρόκ -που συναντήθηκαν σε ελάχιστα κτίρια τέτοιας χρήσης- καταλάµβανε το νότιο άκρο του τετραγώνου που περικλείεται σήµερα από τις οδούς Μοσκώφ, Φράγκων και Στρατηγού Σφέτσου, στην περιοχή του δικαστικού µεγάρου. Οικοδοµήθηκε το 1908 και από το 1934 που αγοράστηκε λειτούργησε ως καπναποθήκη για τις ανάγκες της «Μετοχικής Εταιρείας Κ. Μοσκώφ». Αποτελούνταν από υπόγειο, ισόγειο και τρεις ορόφους. 

Το ισόγειο χωρίστηκε σε δύο επίπεδα και εξυπηρετούσε ανάγκες αποθήκευσης, ενώ ο µηχανολογικός εξοπλισµός για την επεξεργασία των καπνών ήταν τοποθετηµένος στους δύο πάνω ορόφους. Η πρόσβαση γινόταν µέσω τριών εισόδων, µία σε κάθε όψη της καπναποθήκης. Το κτίριο λειτούργησε µέχρι το 1945 ως καπναποθήκη και στη συνέχεια στέγασε τα γραφεία της «Ανώνυµης Καπνεµπορικής Εταιρείας Κ. Μοσκώφ». Κατεδαφίστηκε το 1972 και στη θέση του ανεγέρθηκε πολυώροφη οικοδοµή µε γραφειακούς χώρους. 

ΑΥΣΤΡΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Η πιο γνωστή καπναποθήκη της Θεσσαλονίκης είναι το συγκρότηµα κτιρίων της «Αυστροελληνικής Εταιρείας Καπνών ΑΕ», κυρίως λόγω της θέσης της στην καρδιά του εµπορικού κέντρου, σε µικρή απόσταση από την πλατεία Αριστοτέλους. Η κατασκευή της έγινε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αντώνιου Νικόπουλου και προσδιορίζεται µετά το 1928. Είχε είσοδο τόσο από την οδό Τσιµισκή 43 όσο και από τη Βασ. Ηρακλείου 38, ενώ το αίθριο στο εσωτερικό της εξυπηρετούσε ανάγκες φωτισµού και εξαερισµού.

Το κτίριο, που µορφολογικά εκφράζει τις αρχές του κινήµατος της αρ ντεκό, αποτελώντας έως σήµερα ένα από τα αντιπροσωπευτικά δείγµατα της σύγχρονης (για την εποχή του) αρχιτεκτονικής, λειτούργησε ως καπναποθήκη µέχρι το 1995, όταν αγοράστηκε από γνωστή κατασκευαστική. Στη θέση του βρίσκεται σήµερα το γνωστό εµπορικό κέντρο «Πλατεία Odeon», το οποίο φιλοξενεί εµπορικά καταστήµατα, γραφεία, κινηµατογραφικές αίθουσες και τετραώροφο υπόγειο πάρκινγκ.

ΓΡΑΜΜΕΝΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ

Το καλούµενο και «κόκκινο καπνοµάγαζο» είναι η πιο γνωστή καπναποθήκη στην περιοχή της Σταυρούπολης. Ανεγέρθηκε το 1963 από τον αδερφό του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραµανλή, Γραµµένο, για να στεγάσει τη δραστηριότητα της εταιρείας του. Το κτίριο στη µορφή που διατηρείται έως σήµερα αποτελείται από υπόγειο, ισόγειο και τέσσερις ορόφους, και στη διάρκεια της λειτουργίας του εξυπηρέτησε τις ανάγκες και άλλων εταιρειών µε ανάλογη δραστηριότητα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 αγοράστηκε από τον Εθνικό Οργανισµό Καπνού, υπό την ιδιοκτησία του οποίου λειτουργούσε µέχρι το 2002. Αργότερα πέρασε στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, ενώ σήµερα, έπειτα από παραχώρηση, φιλοξενεί υπηρεσίες της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Είναι επίσης πολύ γνωστό, γιατί στον εξωτερικό τοίχο του υπήρχε το µνηµειακών διαστάσεων έργο τέχνης του χαράκτη Τάσσου Αλεβίζου και της συντρόφου του Λουκίας Μαντζώρου, µε τίτλο «Καλλιέργεια καπνού», το οποίο αποτελεί πλέον ένα από τα µόνιµα εκθέµατα του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Το συγκρότηµα, που είναι γνωστό ως η «καπναποθήκη του ιταλικού µονοπωλίου», βρίσκεται στη συµβολή των οδών Βασ. Ολγας και Φλέµιγκ, και αποτελείται από δύο ανεξάρτητα κτίρια. Μέχρι σήµερα αποτελεί σηµείο αναφοράς, καθώς διαφοροποιείται από το αστικό περιβάλλον τόσο λόγω του µεγάλου του µεγέθους όσο και µε τη βιοµηχανική του χρήση, που ποτέ δεν υπήρξε συµβατή µε αυτήν της ευρύτερης περιοχής. Ανεγέρθηκε στο τέλος της δεκαετίας του 1950 και λειτούργησε ως έδρα της «Ιταλικής Εταιρείας Καπνών Ανατολής». Μετά το 1970 και έως το 1982 νοικιάστηκε στον Εθνικό Οργανισµό Καπνού και µετέπειτα χρησιµοποιήθηκε εν µέρει από το ιταλικό προξενείο. Ωστόσο σύντοµα εγκαταλείφθηκε παραµένοντας µέχρι σήµερα χωρίς χρήση. Αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δείγµατα καπναποθηκών που διατηρεί την αρχική του µορφή, µεταφέροντας ακέραιες τις µνήµες από το ένδοξο παρελθόν του.

ΝΑΞΙΑΔΗ

Η καπναποθήκη ανεγέρθηκε το 1924 από τον Νικόλαο Ναξιάδη, γνωστό καπνέµπορα του 20ού αιώνα, στην οδό ∆ιοικητηρίου, σηµερινή Καραολή και ∆ηµητρίου. Αποτελούνταν από ηµιυπόγειο, ισόγειο και τέσσερις ορόφους. Η επεξεργασία του καπνού γινόταν στον τρίτο και τέταρτο όροφο, τα γραφεία ήταν στο ισόγειο, ενώ οι άλλοι χώροι χρησιµοποιούνταν για αποθήκευση. Η µορφολογία του κτίσµατος, βασισµένη στα πρότυπα της αστικής αρχιτεκτονικής των δηµόσιων κτιρίων της εποχής, προσέδιδε το απαιτούµενο κύρος στον ιδιοκτήτη. Το οικοδόµηµα λειτούργησε ως καπναποθήκη µέχρι τα µέσα της δεκαετίες του 1960, οπότε κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκαν δύο πολυώροφες πολυκατοικίες που διατηρούνται µέχρι σήµερα.

Ν. ΓΛΕΟΥΔΗ ΚΑΠΝΑ ΕΙΣ ΦΥΛΛΑ

Το κτιριακό συγκρότηµα βρίσκεται στη συµβολή των οδών ∆ωδεκανήσου και Φράγκων, και αποτελείται από δύο κτίρια που ανεγέρθηκαν από το 1937 ως το 1958, έπειτα από διαδοχικές επεκτάσεις. Ο αρχικός σχεδιασµός της πρόσοψης κινούνταν στο πνεύµα της αρ ντεκό, ενώ οι προσθήκες έγιναν σε πιο µοντέρνο πνεύµα µε λιτή εµφάνιση, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο είχε πλέον ο µεγάλος όγκος του κτιρίου. Η επεξεργασία των φύλλων καπνού σταµάτησε στα µέσα της δεκαετίας του 1970, οπότε οι χώροι αποθήκευσης µετατράπηκαν σε βιοτεχνίες, ενώ το υπόγειο έγινε πάρκινγκ αυτοκινήτων. Το 1987 το συγκρότηµα άλλαξε ολοκληρωτικά χρήση και πλέον είναι χώρος γραφείων, ενώ το 2004 εξωραΐστηκε εκ νέου, λαµβάνοντας τη σηµερινή µορφή του.