Παγκόσμια Ημέρα Ζώων: Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα είναι υπόθεση ηθικής. Σε μια παγκόσμια κοινότητα ελλόγων, όπου ένστικτα και ορμέμφυτα έχουν τιθασευτεί, συναισθήματα έχουν προσδιοριστεί και νοητική καλλιέργεια έφτασε να επιτρέπει τη συζήτηση για μετοίκηση σε άλλο πλανήτη, η ενδεδειγμένη σχέση του ανθρώπου με τα υπόλοιπα έμβια της Γης εξακολουθεί να προσδιορίζεται -ακόμη πιο επιτακτικά- από έναν αδιαπραγμάτευτο αξιακό κώδικα, που επιβάλλει σεβασμό για όλα τα «φέροντα ζωήν» όντα. Είναι αυτή ακριβώς η καλλιέργεια του ανθρώπου, ως όντος ευρισκόμενου στην κορυφή της ζωικής πυραμίδας, που ταυτοποιεί τη σχέση του με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο και αποτελεί σήμερα αδιάψευστο μάρτυρα ηθικής και πολιτισμού. 

Η σημερινή Παγκόσμια Ημέρα των Ζώων γιορτάστηκε για πρώτη φορά σε μία άσχετη μέρα του έτους 1931, κατά την οποία ήταν σε εξέλιξη ένα συνέδριο περιβαλλοντιστών στην Τοσκάνη. Τότε καλούσε κοινό και ειδικούς σε ευαισθητοποίηση για τα υπό εξαφάνιση ζώα. Αργότερα, η μνεία συμπεριέλαβε όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου και καθιερώθηκε να γιορτάζεται την 4η Οκτωβρίου, ημέρα μνήμης του προστάτη των ζώων και του περιβάλλοντος, Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης.

Η ζωοφιλία στην αρχαία Ελλάδα και όχι μόνο

Σύμφωνα με το ΑΠΕ-ΜΠΕ, από καταβολής κόσμου τα ζώα φαίνεται να κατέχουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Παρέχουν τροφή, πρώτη ύλη για ένδυση, χρησιμεύουν στην εργασία, τις μεταφορές, τη μάχη, είναι φύλακες και σύντροφοι, θυσιάζονται σε θεούς, προσφέρονται ως δώρα… Ωστόσο, σε αντίθεση με τις σύγχρονες κοινωνίες, στην αρχαιότητα η σχέση ανθρώπου και ζώου δεν αντανακλά ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου. Εκτός από τον Αριστοτέλη για τον οποίο τα ζώα δημιουργήθηκαν για να υπηρετούν τον άνθρωπο και στον οποίο πιστώνεται η πρώτη συστηματική μελέτη του ζωικού βασιλείου (τα φυσιογνωστικά έργα του υπό τον γενικό τίτλο «Βιολογικά» αποτελούν τις πρώτες ζώσες ακριβείς μαρτυρίες περί τη φύση και τα ζώα. Πρόκειται για περισσότερες από 20 μελέτες στις οποίες ο φυσιοδίφης φιλόσοφος θέτει ως κεντρικό της θέμα την ανατομία ειδών της πανίδας), πραγματείες άλλων φιλοσόφων και ιστορικών αναδεικνύουν τα ζώα σε ισότιμες οντότητες με νοημοσύνη και σοφία. Πράγματι, τα πατήματα των μακρινών προγόνων που κληροδοτήθηκαν στην ανθρωπότητα (αγγειογραφίες, έργα φιλοσόφων, ανασκαφικά ευρήματα κ.α.) φανερώνουν την ιδιαίτερη σχέση τους με τα ζώα. Η πρώτη ζώσα μαρτυρία για τον ιδιαίτερο δεσμό ανθρώπου με ζώο δίδεται από τον Όμηρο (12ος αι.-8ος αι. πΧ) στην Οδύσσειά του.

Είναι η σχέση του Οδυσσέα με τον σκύλο του, 'Αργο. Κατά τον επικό ποιητή, το αγαπημένο ζώο του ήρωα, περίμενε 20 χρόνια την επιστροφή του κύρη του για να πεθάνει στα χέρια του. Στα έπη του ο Όμηρος κάνει αναφορά και σε άλλα είδη της τοπικής πανίδας, αλλά ιδιαίτερα στον λέοντα, ζώο που συνδέει με τη δύναμη, την τόλμη, το κύρος, την αίγλη. Μάλιστα, τόσο από τα δικά του έργα και από συνεχείς αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων (Ηρόδοτος, Ξενοφών, Αριστοτέλης κ.α.), όσο και από μνημεία και γλυπτές αναπαραστάσεις (λέοντες της Δήλου, Πύλη των Λεόντων Μυκήνες, ο λέων της Χαιρώνειας κ.α.), οι επιστήμονες οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι το συγκεκριμένο είδος ενδημούσε κάποτε εν αφθονία στην Ελλάδα. Αλλά η αρχετυπική στρεβλή αντίληψη του ανθρώπου να ανταγωνίζεται παν φυσικό δημιούργημα, ωσάν να μη του αρκεί η λογική ως αποκλειστικό προνόμιο, οδήγησε συχνά σε αποψίλωση του ζωικού πλούτου του πλανήτη. Η ανάγκη του να κυνηγά πολλές φορές για… επιβεβαίωση της ισχύος του επί των υπολοίπων εμβίων όντων, οδήγησε προφανώς στην εξαφάνιση και του λέοντα από τον ελληνικό χάρτη.

Ως πρώτη εξημέρωση ζώου από τον άνθρωπο καταγράφεται αυτή του κυνός, του σκύλου. Ο μύθος λέει πως τον σκύλο εξημέρωσε ο θεός Απόλλων και τον χάρισε στην αδελφή του, θεά 'Αρτεμη, για να τη συνοδεύει στο κυνήγι. 'Αλλος μύθος αναφέρει ότι ο σκύλος προέκυψε από το Κέρβερο (τον φύλακα του 'Αδη). Σημασία έχει ότι τη συνδρομή του κυνός «επιστράτευσε» ο άνθρωπος για τη συλλογή βρώσιμου υλικού, εξ ου και η ετυμολογία των λέξεων «κυναγός-κυνηγός / κυνήγι» (ο οδηγός του σκύλου / το αποτέλεσμα της συνεργασίας οδηγού και κυνός). Στην αρχαιότητα, μάλιστα, κατά μία εκδοχή, ο κύων έδωσε το όνομά του σε ένα φιλοσοφικό κίνημα. Οι «κυνικοί» (4ος αι. πΧ), με κυριότερο εκπρόσωπο τον Διογένη τον Λαέρτιο, περιεφέροντο ανυπόδητοι σε δημόσιους χώρους και έτρωγαν έξω σαν κύνες, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο ζωής να εκφράσουν την αντίθεσή τους στην «καλή εικόνα του αρχαίου κόσμου, που υπηρετούσαν με τον στοχασμό και τον "επιτηδευμένο" βίο τους οι μεγάλοι φιλόσοφοι της εποχής». «Ο σκύλος εντοπίζει και δαγκώνει τους εχθρούς, εγώ δαγκώνω τους φίλους. Για να τους συνετίσω» συνήθιζε να λέει ο Διογένης, που κυκλοφορούσε συμβολικά με έναν φανό αναζητώντας τον «ποιοτικό» άνθρωπο, ακολουθείτο από τον αγαπημένο του σκύλο και ζούσε σε ένα πιθάρι.

Ως μέγας ζωόφιλος και παθιασμένος χορτοφάγος παρουσιάζεται ο Πυθαγόρας από τους μαθητές του. «Όλα τα έμψυχα πλάσματα πρέπει να θεωρούνται ομοειδή» συνήθιζε να λέει ο μέγας δάσκαλος και απέτρεπε από την κατανάλωση κρέατος, δηλώνοντας πως «δεν είναι δίκαιο να χρησιμοποιούνται τα ζώα στη διατροφή των ανθρώπων». Του αποδίδεται, δε, η πεποίθηση της μετεμψύχωσης ανθρώπων σε ζώα, καθώς -όπως αναφέρει ο Πορφύριος- κάποτε ο Πυθαγόρας, βλέποντας κάποιον να κακοποιεί έναν σκύλο στον δρόμο, τον πλησίασε και του είπε: «Μη χτυπάς το ζώο. Είναι η ψυχή ενός φίλου μου και τον αναγνώρισα ακούγοντας το κλάμα του»… Μία άλλη μαρτυρία καταγράφει από την πλευρά του ο Πλούταρχος. Αναφέρει πως κάποτε ο Πυθαγόρας αγόρασε όλη την ψαριά ενός ψαρά και την έριξε στη θάλασσα, σαν τα ψάρια να ήταν αιχμάλωτοι δικοί του άνθρωποι και πλήρωσε λύτρα για να τους απελευθερώσει.

Από την αρχαία ελληνική γραμματεία προκύπτει πως από την εποχή του Ομήρου και προϊόντων των χρόνων ο σκύλος μπήκε βαθιά στη ζωή των μακρινών προγόνων και αποτέλεσε έμπνευση όχι μόνο για την παραγωγή πλήθους διδακτικών μύθων, αλλά και θεατρικών δρώμενων. Δραματικοί και Αριστοφάνης εντάσσουν στις ιστορίες τους σκύλους ή και ανθρώπους μεταμορφωμένους σε σκύλους. Αλλά και οι αστρολόγοι της αρχαιότητας δεν παρέλειψαν να μνημονεύσουν στον ουρανό το αγαπημένο ζώο συντροφιάς. Ο αστερισμός του Μεγάλου Κυνός (περιλαμβάνει τον Σείριο) είναι ο λαμπρότερος και πλησιέστερος στη Γη. Οι παρατηρητές της αρχαιότητας πρόσεξαν πως αμέσως μετά την ανατολή του λαμπερού αστέρα Σείριου και σε σύνοδο με τον Ήλιο, ξεκινούσε ο καλοκαιρινός καύσωνας. Εκείνες τις καυτές μέρες τις ονόμαζαν κυνικά καύματα, επειδή μόνον οι σκύλοι κυκλοφορούσαν έξω με τέτοια ζέστη. Έτσι ο Σείριος ταυτίστηκε με τους σκύλους (κύνες) και εντάχθηκε στον Αστερισμό του Μεγάλου Κυνός.

Νωρίτερα, σαφείς αναφορές για την ουσιαστική συμβολή των ζώων στην ανθρώπινη δραστηριότητα, γίνονται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους (6ος αι. - 5ος αι.). Ο Θαλής ο Μιλήσιος μακαρίζει την τύχη του, όπως λέει, για τρία πράγματα: «Πρώτον διότι γεννήθηκα άνθρωπος και όχι ζώο, δεύτερον διότι γεννήθηκα άνδρας και όχι γυναίκα και τρίτον διότι γεννήθηκα Έλληνας και όχι βάρβαρος». Με αυτόν τον τρόπο ασκεί τη σκληρή κριτική του στους ανθρώπους που κακοποιούν τα ζώα, στους άνδρες που δεν τιμούν τις γυναίκες και στους Έλληνες, που δεν σέβονται τους μη Έλληνες…

Πάντως, ο Αριστοτέλης φαίνεται πως κληροδότησε το ενδιαφέρον του για τα ζώα στον μαθητή του, Μεγάλο Αλέξανδρο. Όσο εκείνος ζούσε στην Πέλλα, είχε μια αγαπημένη σκυλίτσα, που τον ακολουθούσε παντού. Αργότερα, στην Περσία, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του κατά του Δαρείου, αντί αδράς αμοιβής απέκτησε έναν αρσενικό σκύλο, τον οποίο βάφτισε Περίτα. Αλλά με τον Μακεδόνα στρατηλάτη συνδυάστηκε κι ένα άλλο ζώο. Ο Βουκεφάλας. Το άλογο που τον συνόδευσε για 20 χρόνια στις εκστρατείες του και που όταν εκείνο πέθανε από φυσικά αίτια, ο αφέντης του το θρήνησε γοερά. Ο Αλέξανδρος τίμησε και τα δύο αυτά αγαπημένα ζώα του, δίνοντας τα ονόματά τους σε αντίστοιχες πόλεις της Ασίας.

Οι μακρινοί πρόγονοι, πάντως, καλλιέργησαν τόσο πολύ τη σχέση τους με τα ζώα συντροφιάς, κυρίως τους σκύλους, που ενίοτε έπλεαν μαζί στα νερά του Αχέροντα… Οι σοφιστές του 2ου αι. μΧ. Κλαύδιος Αιλιανός στο έργο του «Περί ζώων ιδιότητος» και Ιούλιος Πολυδεύκης στο «Ονομαστικόν» του, αναφέρουν παραδείγματα για ταφές σκύλων ή για σκύλους που ακολούθησαν τα αφεντικά τους στον θάνατο, αρνούμενοι τον αποχωρισμό. Μια τέτοια περίπτωση ήταν αυτή του Εύπολη, ο οποίος -κατά τη μαρτυρία του Αιλιανού- όταν άφησε την τελευταία του πνοή και τάφηκε στην Αίγινα, επάνω στο μνήμα του εξέπνευσε και ο πιστός του σκύλος. Η θέση ονομάστηκε Κυνός Σήμα.

Ένα συγκινητικό εύρημα ήρθε πριν δέκα και πλέον χρόνια, να επικυρώσει την ιδιαίτερη σχέση των αρχαίων προγόνων με τα ζώα. Αποκαλύφθηκε σε ανασκαφή στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα της Κρήτης, από τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Το σημείο «φιλοξενεί» οστά αριστοκρατών πολεμιστών, που χρονολογούνται από το 900 έως το 680 πΧ. Όπως δήλωσε τότε ο επικεφαλής της ανασκαφής, σε αυτό το κομμάτι γης εντοπίσθηκε ένα πιθάρι ανάμεσα σε τεφροδόχους και χάλκινες φιάλες. Το στόμιο του πιθαριού ήταν στραμμένο προς τον βορρά και ακουμπούσε σε μια μεγάλη όρθια πέτρα. Όταν ανοίχτηκε ο πίθος διαπιστώθηκε ότι περιείχε έναν σκελετό σε συνεσταλμένη στάση. Πιθανότατα ανήκε σε 15χρονο αγόρι. Όταν όμως οι αρχαιολόγοι επιχείρησαν να διαμορφώσουν τον περιβάλλοντα χώρο, αφαιρώντας τα χώματα, στο ίδιο βάθος με τον πάτο του πιθαριού βρήκαν ακέραιο σκελετό σκύλου. Ήταν ένας κύων κρητικός ιχνηλάτης και εικάζεται ότι πέθανε από τη λύπη του για τον θάνατο του αγοριού. Μια άλλη ταφή με σκελετούς σκύλων είχε έρθει στο φως πριν χρόνια στο Καβούσι της ανατολικής Κρήτης.

Το άλογο του Μεγαλέξανδρου, πάντως, δεν ήταν το μόνο που έτυχε τιμών. Οι ταφές των αλόγων έπονταν σε συχνότητα εκείνων των σκύλων, αλλά ήταν συνήθεις κυρίως στην Ασία. Οστά ίππων αποκαλύφθηκαν σε αρκετές ανασκαφές βασιλικών τάφων και όχι αδίκως. Οι δεσμοί των γαλαζοαίματων με τα άλογά τους φανέρωναν όχι μόνο δυνατή φιλία, αλλά και ισχύ. Η ταφή των αλόγων φαίνεται πως ήταν οικεία υπόθεση και στην Ελλάδα των μυκηναϊκών χρόνων, με χαρακτηριστικό δείγμα τον θολωτό τάφο στον Αρνό Μαραθώνα, στην είσοδο του οποίου βρέθηκαν θαμμένα αντικριστά δύο άλογα, πιθανότατα του άρματος του εκλιπόντος ηγεμόνα.

Κύνες, άλογα, αλλά και πίθηκοι και αίγαγροι και κουνέλια και χοίροι (που συνδέονταν με την καλοτυχία - εξ ου και η μορφή του κλασικού κουμπαρά) πουλιά, ήταν για τους αρχαίους Έλληνες οικόσιτα είδη του ζωικού βασιλείου, που αποτυπώνονταν σε τοιχογραφίες, σε αγγεία, σε γλυπτά ολόγλυφα (αγάλματα), ανάγλυφα (σκαλισμένα επάνω σε επιφάνεια), έκτυπα ανάγλυφα (εξέχοντα της επιφάνειας) ή εσώγλυφα (εισχωρούντα της επιφάνειας). Ήταν φίλοι, μέλη των οικογενειών, που τους άξιζε να μνημονεύονται. Αλλά ήταν και σύμβολα, ειδικά όταν συνόδευαν φιγούρες θεών. Ο Πορφύριος στο έργο του «Περί Αγαλμάτων» περιγράφει και ερμηνεύει την παράσταση ζώων πλάι σε θεούς τόσο της αρχαίας Ελλάδας όσο και της Αιγύπτου. Ως ζώο «πνευματικό που αποβάλλει την ασθένεια του σώματος» παρουσιάζει τον όφι, τον τυλιγμένο στη ράβδο του Ασκληπιού. Κατά το κείμενο του Πορφυρίου, με κέρατα, σύμβολα του ήλιου και της σελήνης αποτύπωσαν οι αρχαίοι Έλληνες τον Πάνα (θεό του παντός) και τη νεβρίδα (νεαρό ελάφι) στα πόδια του να αποδίδει τον αστερόεντα ουρανό ή αλλιώς την ποικιλομορφία του παντός. Τον Ήλιο απεικονίζουν ενίοτε με άνθρωπο επιβαίνοντα σε πλοίο, τοποθετημένο επάνω στη ράχη κροκόδειλου. Το πλοίο δηλώνει την κίνηση μέσα στο υγρό στοιχείο, το δε ζώο το ποτάμιο νερό μέσα στο οποίο ο ήλιος εκτελεί κίνηση σε αέρα υγρό και γλυκύ. Τον περίφημο 'Απι, μαύρο δυνατό ταύρο, αφιέρωσαν στη Σελήνη οι Αιγύπτιοι, «επειδή φέρει σημεία και της σελήνης αλλά και του ήλιου, αφού και της σελήνης το φως από τον ήλιο προέρχεται. Σύμβολα του ήλιου είναι και το μελανό του σώματος και ο σκαραβαίος που βρίσκεται κάτω από τη γλώσσα του ζώου» γράφει ο Πορφύριος. 

Για τους Αιγύπτιους, ωστόσο, το ιερό ζώο ήταν η γάτα η εξημέρωση της οποίας τοποθετείται περί τις πέντε χιλιετίες πίσω, κάπου στην ανατολική Αφρική. Η γάτα ήταν η θεά του σπιτιού, απολάμβανε όλα όσα απολάμβαναν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και καταλάμβανε και εκείνη τη δική της περίοπτη θέση στην αποτύπωση καθημερινών σκηνών μιας εστίας επάνω σε αγγεία ή ταφικά μνημεία. Ως επικρατέστερη αιτία της ανάδειξης της γάτας σε ιερό ζώο στον αιγυπτιακό πολιτισμό θεωρείται το ότι σε δύσκολες περιόδους πανδημιών, το συγκεκριμένο ζώο περιόριζε τη μετάδοση των νόσων εξαφανίζοντας τα τρωκτικά.

Σημαντική θέση έχει η γάτα και στην παράδοση και τη ζωή των Ασιατών. Ένας κινέζικος μύθος φέρει τις γάτες να ορίσθηκαν κάποτε από τους θεούς ως επιστάτες του κόσμου. Θα τις προίκιζαν μάλιστα και με ομιλία, αλλά εκείνες επειδή προτιμούσαν να κοιμούνται και να παίζουν αρνήθηκαν τον ρόλο και η ομιλία παραχωρήθηκε στους ανθρώπους! Στην ιαπωνική παράδοση, πάντως, η γάτα εκπροσωπεί το έλεος και την καλοτυχία, αφού κάποτε έσωσε τη ζωή ενός αυτοκράτορα.

Αλλά Αιγύπτιοι και Ασιάτες δεν είναι οι μόνοι που διατηρούν ιδιαίτερους δεσμούς με τη γάτα. Παρότι για το Ισλάμ δεν υπήρξε… θεσμοθέτηση ιερότητος του ζώου, η γάτα στις μουσουλμανικές χώρες φαίνεται πως τυγχάνει ιδιαίτερης φροντίδας, καθώς μαρτυρίες αναφέρουν ότι ο Προφήτης Μωάμεθ είχε μια αγαπημένη γάτα, τη Μουέζα, και ήταν τόσο γατόφιλος, που συχνά επαναλάμβανε ότι θα προτιμούσε να μείνει χωρίς τον μανδύα του, παρά να ενοχλήσει μια γάτα, που κοιμάται επάνω του.

Η ψυχοσύνθεσή της παρομοιάζεται με εκείνη του ανθρώπου γι αυτό η συνύπαρξη με γάτα αξιολογείται ως μάθημα ζωής. Πρόκειται για ζώο με ισχυρή πνευματική ευελιξία και εντυπωσιακή συναισθηματική νοημοσύνη. Φαίνεται, δε, πως έχει ευεργετικές ιδιότητες για την υγεία του ανθρώπου. Επιστήμονες της Μινεσότα απέδειξαν ότι η ύπαρξη γάτας σε ένα σπίτι ευνοεί την καρδιά των ενοίκων του. Ανακάλυψαν ότι για τους ανθρώπους που συνυπάρχουν με γάτα, ο κίνδυνος καρδιακής προσβολής είναι μειωμένος κατά 40%. 'Αλλη έρευνα απέδειξε ότι η συχνότητα στην οποία εκπέμπουν οι γάτες με το ρουκούνισμά τους βοηθά στην αποκατάσταση μυών και οστών και γενικά στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου. Είναι ο λόγος για τον οποίο γιατροί συνιστούν τη συντροφιά γάτας σε υπερήλικες. Είναι προφανώς ο λόγος για τον οποίο στο υποσυνείδητο όλων μας είναι εντυπωμένη η εικόνα της γιαγιάς με την κουλουριασμένη γάτα στην αγκαλιά της…

«Ο χρόνος που περνάει κανείς με τις γάτες δεν πάει χαμένος» συνήθιζε να λέει ο Φρόυντ.

 «Ταυροκαθάψια» και «ταυρομαχίες» - Ένας ποταμός αίματος ανάμεσά τους

Σε μια στρεβλή αναφορά στο παρελθόν, το «άθλημα» σύμβολο της Ισπανίας, οι ταυρομαχίες, αξιολογείται από πολλούς ως συνέχεια των αρχαίων ταυροκαθαψίων. Αλλά τα ταυροκαθάψια (ταύρος + καθάπτω - θέτω εαυτόν διά χειρών επάνω στον ταύρο) ήταν άθλημα ιερό, αφιερωμένο στη μητέρα Γη και δεν στόχευε στη θανάτωση του ταύρου. Για την ακρίβεια, ήταν ένα περίπλοκο ακροβατικό αγώνισμα, στο οποίο συμμετείχαν αγόρια και κορίτσια, εκτελώντας θεαματικά άλματα (κυβιστήματα) στη ράχη ταύρων που έτρεχαν (πιάσιμο από τα κέρατα του ταύρου, διπλή τούμπα πάνω από το σώμα του και πήδημα από την άλλη πλευρά). Τέτοιοι αγώνες οργανώνονταν στη Θεσσαλία, την Κρήτη, την Τίρυνθα, το 'Αργος και αλλού.

Στην πραγματικότητα, το ιερό αγώνισμα των ταυροκαθαψίων έχει ταξιδέψει χωρίς παραλλαγή στο σήμερα και ασφαλώς, δεν ταυτίζεται με τις ταυρομαχίες. Οι σημερινοί ταυροκαθάπτες ονομάζονται recortadores και εκτελούν ακριβώς ό,τι εκτελούσαν οι μακρινοί πρόγονοι. Επικίνδυνα άλματα πάνω από ταύρο, σε μια επίδειξη δεξιότητας και αναμέτρησης με τη φύση. Αντίστοιχες επιδείξεις οργανώνονται και στη νότια Γαλλία.

Σύγχρονοι «εραστές» των ζώων

Ο Τολστόι, ο Σω, ο Ζολά, ο Ουγκώ, ο Κάφκα, ο Φρανς, ο Τουέην, ο Σβάιτσερ, ο σύγχρονος Κούντερα, αλλά και ο Δαρβίνος και ο Αϊνστάιν και ο Έντισον και πλήθος άλλων προσωπικοτήτων της επιστήμης, του πνεύματος και της τέχνης, φυσιολάτρες, φανατικοί ζωόφιλοι έως παθιασμένοι αρνητές της κατανάλωσης κρέατος, στο τελείωμα του 19ου αι. και τις αρχές του 20ου διατύπωσαν ο καθείς με το έργο και τον τρόπο του την πεποίθηση περί ηθικής σύνδεσης ανθρώπου και ζώου, υπεραμυνόμενοι του δικαιώματος στη ζωή κάθε έμβιου όντος.

Την προστασία των ζώων από την κακοποίηση, ανέδειξε ο Εμίλ Ζολά ως «το μεγαλύτερο καθήκον του ανθρώπου». «Ένας άνθρωπος μπορεί να ζήσει και να είναι υγιής χωρίς να σκοτώνει ζώα για τροφή. Επομένως, αν τρώει κρέας, συμμετέχει στην αφαίρεση της ζωής ενός ζώου μερικώς για χάρη της όρεξής του. Η πράξη αυτή είναι ανήθικη» έγραψε ο Τολστόι. «Το γεγονός πως ο άνθρωπος γνωρίζει το καλό και το κακό, αποδεικνύει την ανωτερότητα της σκέψης του σε σχέση με τα ζώα. Το ότι παρ' όλα αυτά, κάνει το κακό, αποδεικνύει την ηθική κατωτερότητά του σε σχέση με τα ζώα» διατύπωσε ο Μαρκ Τουέην. «Κάποιος άνθρωπος είναι ηθικός μόνο όταν πιστεύει πως η ζωή των φυτών και των ζώων είναι τόσο ιερή όσο και εκείνη των άλλων ανθρώπων» και «το μεγάλο σφάλμα κάθε ηθικού συστήματος μέχρι τώρα είναι πως όλα θεωρούν ότι έχουν να κάνουν μόνο με τις σχέσεις ανθρώπου προς άνθρωπο» κατέθεσε ο Αλβέρτος Σβάιτσερ. Αρετή δηλωτική μιας ευγενούς ανθρώπινης ψυχής, χαρακτήρισε ο Κάρολος Δαρβίνος τη συμπόνια του ανθρώπου για τα ζώα.

Είπε: «Η συμπάθεια που επεκτείνεται πέρα απ' τα όρια της ανθρωπότητας, η συμπόνια δηλαδή για τα ζώα, φαίνεται ν' αποτελεί μία από τις τελευταίες ηθικές κατακτήσεις. Η αρετή τούτη, μια απ' τις ευγενικότερες αρετές του ανθρώπου, μοιάζει να προέρχεται απ' το ότι οι συμπάθειές μας, λεπτότερες και τρυφερότερες όσο επεκτείνονται περισσότερο, καταλήγουν ν' αγκαλιάζουν όλα τα έμψυχα όντα». «Η μη βία οδηγεί στην υψηλότερη ηθική που είναι ο σκοπός ολόκληρης της εξέλιξης. Μέχρι να σταματήσουμε να βλάπτουμε τα υπόλοιπα πλάσματα, είμαστε όλοι άγριοι» έγραψε ο Τόμας Έντισον και «τώρα μπορώ να σας κοιτάζω ήρεμος. Δεν σας τρώω πια…» εξομολογήθηκε σε έναν φανταστικό του διάλογο με τα ζώα ο Φρανς Κάφκα, όταν έβγαλε από τη διατροφή του το κρέας. «Τα ζώα είναι φίλοι μου. Και δεν τρώω τους φίλους μου» σχολίασε ο Μπέρναρ Σω.

Η αγάπη ανάμεσα στο ζώο και τον άνθρωπο είναι ανώτερη από εκείνη μεταξύ των ανθρώπων, διατυπώνει ο Μίλαν Κούντερα στο βαθιά ζωοφιλικό έργο του «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι». Γράφει: «Η αγάπη του άνδρα και της γυναίκας είναι εξ αρχής ενός είδους κατώτερου από αυτό που μπορεί να είναι η αγάπη ανάμεσα στον άνθρωπο και τον σκύλο, αυτή η παραδοξότητα της ιστορίας που ίσως ο πλάστης να μην την είχε προβλέψει». Κατά τον συγγραφέα, αυτή η τελευταία αγάπη είναι άδολη, εκούσια, καθαρή, ειδυλλιακή (με ευθεία αναφορά της λέξης στον παράδεισο)… «κανένα ανθρώπινο πλάσμα δεν μπορεί να κάνει σε ένα άλλο τη δωρεά του ειδυλλίου. Μόνο το ζώο μπορεί, επειδή δεν το έδιωξαν από τον Παράδεισο» σημειώνει.

Υπέρμαχοι των ζώων από τη φύση του βίου και της διδασκαλίας τους, οι εκφραστές μικρών και μεγάλων θρησκευτικών κινημάτων, ανέδειξαν τον σεβασμό στο «ζην» με εντολές «ου φονεύσεις», τις οποίες ο άνθρωπος μετέφρασε κατά το δοκούν…

«Προσφέρατε σε θυσία τόσα πρόβατα και βοοειδή! Μα, δεν μου δίνει ευχαρίστηση το αίμα των δαμαλιών, των προβάτων και των κατσικιών. Όταν εσείς σηκώνετε τα χέρια, εγώ παίρνω τα μάτια μου από πάνω σας και όταν προσεύχεστε δεν σας ακούω. Γιατί τα χέρια σας είναι γεμάτα αίματα» αναφέρει ο Ιησούς στο κατά Ησαΐα και παρακάτω: «Όποιος σκοτώσει μια αγελάδα, αμαρτάνει σα να έχει σκοτώσει έναν άνθρωπο».

Για τη συμπεριφορά του ανθρώπου έναντι των ζώων, ως ενδεικτικής της ποιότητάς του, μίλησε ο Δαλάι Λάμα: «Αν δεν αγαπάς τον εαυτό σου, δεν μπορείς να αγαπήσεις τους άλλους. Αν δεν έχεις συμπόνια για τον εαυτό σου δεν μπορείς να δείξεις συμπόνια σε άλλα πλάσματα».

«Είμαστε όλοι πλάσματα του Θεού. Οποιοδήποτε σώμα κι αν έχουμε, οποιοδήποτε ένδυμα κι αν φοράμε. Ο Θεός είναι ο πατέρας μας. Αν κάποιος πατέρας ερωτηθεί από ένα παιδί του "ο αδελφός μου δεν είναι πολύ έξυπνος. Να τον σκοτώσω;", νομίζετε πως θα απαντήσει καταφατικά; Όχι, βέβαια. Γιατί, λοιπόν, ο Θεός να εγκρίνει να φονεύουμε ζώα, που είναι και αυτά παιδιά του;» διακήρυξε ο δάσκαλος Κρίσνα, Πραμπουπάντα.

«Ο πολιτισμός ενός έθνους διακρίνεται από τον τρόπο, με τον οποίο οι άνθρωποί του συμπεριφέρονται στα ζώα… Ο καλός άνθρωπος είναι φίλος όλων των ζωντανών πλασμάτων… Στο μυαλό μου η ζωή ενός προβάτου δεν είναι λιγότερο πολύτιμη από εκείνη ενός ανθρώπου» διακήρυξε ο Γκάντι.

Σε μια μερικώς ανακουφιστική σύμπνοια προς τους ανθρώπους τους πνεύματος, που κατά κανόνα διάγουν βίο ευαισθησίας και συμπόνιας προς τα έμβια, κινήθηκαν και πολιτικές φυσιογνωμίες του πλανήτη, στις οποίες πιστώνονται πρωτοβουλίες και νόμοι, για την προστασία των ζώων και εν γένει της φύσης και του κλίματος. «Δρόμο ολοκληρωμένου ανθρώπου» χαρακτήρισε ο Αβραάμ Λίνκολν τον αγώνα υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων με το ίδιο πάθος που γίνεται για τα δικαιώματα των ανθρώπων. Συγκινητική ζωοφιλία, που πιστοποίησε ο «φωτογραφημένος» ή εκπεφρασμένος στενός δεσμός με ζώα του οικιακού περιβάλλοντός τους, αποδόθηκε επίσης στους Αμερικανούς προέδρους Ρούσβελτ, Αϊζενχάουερ, Κάρτερ, Φορντ, Ρήγκαν και Κλίντον και στους ηγέτες της Ρωσίας Γέλτσιν και Πούτιν. Αντίστοιχη ευαισθησία, αλλά προς το σύνολο του φυσικού πλούτου επέδειξε ο Αμερικανός αντιπρόεδρος Αλ Γκορ, στον οποίο μάλιστα απονεμήθηκε και το Νόμπελ Ειρήνης για την ακτιβιστική προσφορά του στην υπόθεση της κλιματικής αλλαγής.

Όσο για τη γηραιά ήπειρο, οι κανόνες της ΕΕ, που αφορούν την προστασία των ζώων, αξιολογούνται ως συνδρομή στη βελτίωση της νομοθεσίας τρίτων χωρών και αφορούν κυρίως τα ζώα εκτροφής (και τα άγρια ζώα), εργαστηρίου και συντροφιάς. Συνίστανται, δε, σε πέντε ελευθερίες: την απαλλαγή από την πείνα και τη δίψα, την απαλλαγή από τις καταπονήσεις, την απαλλαγή από τους πόνους, τους τραυματισμούς και τις νόσους, το δικαίωμα έκφρασης φυσιολογικής συμπεριφοράς και την απαλλαγή από το φόβο και την ψυχική ταλαιπωρία. Ειδική νομοθεσία έχει θεσπίσει η ΕΕ για τα άγρια ζώα, καθώς και για τα προστατευόμενα ή τα υπό εξαφάνιση. Αντίστοιχοι νόμοι έχουν ψηφιστεί από τα μέλη της ευρωπαϊκής οικογένειας. Ωστόσο, οι νόμοι στο σύνολο του πλανήτη είναι είδος εν αφθονία. Η ισχύς τους προκύπτει από την εφαρμογή τους. Όπου δεν εφαρμόζονται, επεμβαίνει η δικαιοσύνη, ως ενδιάμεση στον ενάγοντα (μηνυτή) και τον εναγόμενο (μηνυόμενου). Το ζήτημα είναι πώς επιστρατεύεται ένας νόμος, όταν στη θέση του ενάγοντος πρέπει να είναι ένα αδικημένο ζώο, που δεν μπορεί να υπερασπιστεί το αυτονόητο, το δικαίωμά του στη ζωή. Η νομοθεσία είναι προϋπόθεση κοινωνιών με στοιχειώδη παιδεία και αντίληψη της δικαιοσύνης. Η ζωή είναι δώρο και δεν τίθεται υπό διαπραγμάτευση, ούτε καν μέσα σε δικαστικές αίθουσες. Η κακοποίηση ανθρώπου, ο βασανισμός, η ανθρωποκτονία τιμωρούνται παραδειγματικά είτε αναγνωρίζονται ελαφρυντικά, είτε όχι. Η κακοποίηση ζώου, ο βασανισμός, η ζωοκτονία;

Όπως κι αν εκδηλώθηκε, όπως κι αν καταγράφηκε στο πέρασμα των αιώνων, η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα αποδεικνύεται αρχέγονη, αναπόφευκτη και άρρηκτη. Η φύση, ο θεός, ή ο -κατά Πλάτωνα- «θείος δημιουργός» πρόβλεψαν τη συνύπαρξη και αλληλεπίδραση όλων των ζωικών ειδών στην υπηρεσία μιας νομοτέλειας που διασφαλίζει τη συντήρηση του πλανήτη. Η συνύπαρξη συνθέτει την ομορφιά μέσα από τη διαφορετικότητα. Όσο για την αλληλεπίδραση, ο Αϊνστάιν είχε μια απλή διατύπωση… «Ο άνθρωπος είναι μέρος ενός συνόλου που ονομάζουμε "σύμπαν". Είναι καθήκον μας να ανοίξουμε τον κύκλο της αγάπης και ν' αγκαλιάσουμε όλα τα πλάσματα και όλη την ομορφιά του κόσμου».