Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο

Διάσταση απόψεων και μεταξύ των συνταγματολόγων έχει πυροδοτήσει η ανακοίνωση από τον Πρωθυπουργό, Κυριάκο Μητσοτάκη του μέτρου του υποχρεωτικού εμβολιασμού των πολιτών άνω των 60 ετών, η οποία θα συνοδεύεται και από επιβολή προστίμου ύψους 100 ευρώ για κάθε μήνα καθυστέρησης.

Σύμφωνα με ορισμένους καθηγητές Συνταγματικού Δικαίου, το μέτρο δικαιολογείται για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, καθώς επιπροσθέτως αποτελεί την κλιμάκωση ήδη ληφθέντων μέτρων.

Ωστόσο άλλοι καθηγητές υποστηρίζουν ότι η επιβολή διοικητικού προστίμου ακροβατεί συνταγματικά δεδομένου ότι παραβιάζει βασικά άρθρα του Συντάγματος που ορίζουν το δικαίωμα ο καθένας να διαθέτει το σώμα του.

Ωστόσο αυτό, το οποίο και οι δύο πλευρές φαίνεται να βρίσκουν προβληματικό είναι η οριζόντια επιβολή ενός προστίμου χωρίς τον συνυπολογισμό άλλων κριτηρίων και μάλιστα επαναλαμβανόμενου, το οποίο μπορεί να πλήξει ακόμα και τη δυνατότητα διαβίωσης ολόκληρων νοικοκυριών.

Τα επιχειρήματά τους αναλύουν μέσω των συνεντέυξεών τους στο «ethnos.gr» ο Κώστας Χρυσόγονος, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ και ο Χαράλαμπος Τσιλιώτης, αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Κώστας Χρυσόγονος: Εξόχως προβληματικό από συνταγματική άποψη

Πως κρίνετε το νέο μέτρο που ανακοίνωσε η κυβέρνηση από συνταγματικής άποψης;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Κατά τη γνώμη είναι άκρως προβληματική από συνταγματική άποψη η επιβολή διοικητικού προστίμου σε ανεμβολίαστους πολίτες ηλικίας άνω των 60 ετών κυρίως διότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να διαθέτει το σώμα του σύμφωνα με τα άρθρα 2 παράγραφος 1 και 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος.

Συνεπώς το κράτος μπορεί να μεριμνήσει για τη δημόσια υγεία, όπως έχει άλλωστε υποχρέωση σύμφωνα με το Σύνταγμα, εκεί όπου τίθεται ζήτημα επικινδυνότητας για μετάδοση στο γενικό πληθυσμό. Μπορεί επομένως να θέσει σε αναστολή καθηκόντων υπαλλήλους που αρνούνται να εμβολιαστούν και ως εκ της θέσεώς τους έρχονται σε επαφή με το ευρύ κοινό, μπορεί να επιβάλλει μέτρα περιορισμού της κίνησης των ανεμβολίαστων ούτως ώστε να μην υπάρχει ή να περιοριστεί ο κίνδυνος μετάδοσης του ιού, αλλά δεν μπορεί να επιβάλλει τον εμβολιασμό με απειλή ποινικών κυρώσεων και κατ΄επέκταση θα έλεγα ούτε και με την απειλή διοικητικού προστίμου διότι το διοικητικό αυτό πρόστιμο σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις ισοδυναμεί από άποψη επιπτώσεων και βαρύτητας με ποινική κύρωση.

Δημιουργούνται λοιπόν και ζητήματα ισότητας;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Στην περίπτωση ενός χαμηλοσυνταξιούχου π.χ. τα 100 ευρώ μπορεί να συνεπάγονται στέρηση πόρων απαραίτητων για την επιβίωσή του. Πέραν αυτού τίθεται και θέμα ισότητας διότι για τον συνταξιούχο των 500 ευρώ τα 100 ευρώ είναι απολύτως απαραίτητα. Για κάποιον, ο οποίος είναι οικονομικά ενεργός και κερδίζει π.χ. 5.000 ευρώ το μήνα, τα 100 ευρώ είναι αμελητέο ποσό.

Θα επιλύονταν ορισμένα προβλήματα εάν εφαρμοζόταν αναλογικότητα στο ύψος του προστίμου;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Εάν υπήρχε αναλογικότητα στο ύψος του προστίμου, θα αντιμετωπίζονταν τα προβλήματα τα σχετικά με την αρχή της ισότητας αλλά και πάλι δε θα αντιμετωπίζονταν τα προβλήματα τα σχετικά με την αξία του ανθρώπου και την ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας από τις διατάξεις των άρθρων 2 και 5 από τις οποίες – επαναλαμβάνω - ότι απορρέει το δικαίωμα του καθενός να διαθέτει το σώμα του όπως θέλει και στο βαθμό βεβαίως που δεν θέτει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Π.χ. Ένας υπερήλικας, ο οποίος ζει αποτραβηγμένος στο σπίτι του - και είναι υπαρκτές αυτές οι περιπτώσεις - δε συνεπάγεται άνευ ετέρου κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Αρα η επιβολή σ΄αυτόν διοικητικού προστίμου επειδη αρνείται να εμβολιαστεί είτε για λόγους θρησκευτικών πεποιθήσεων, είτε για οποιουσδήποτε άλλους λόγους προσβάλλει ακριβως την προσωπική του ελευθερία και την αξιοπρέπειά του.

Πρόκειται συνεπώς για μέτρο αντισυνταγματικό;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Τελικώς αρμόδια να κρίνουν εάν είναι αντισυνταγματικό το μέτρο ή όχι είναι μόνον τα δικαστήρια. Και τα δικαστήρια θα καθυστερήσουν να εκδώσουν τέτοιες αποφάσεις. Αλλά η δική μου οπτική είναι πως είναι εξόχως προβληματικό από συνταγματική άποψη. Τώρα το κατά πόσον τελικά θα κριθεί αντισυνταγματικό ή όχι είναι κάτι που θα το πουν τα δικαστήρια μετά από καιρό.

Θεωρείτε ότι θα μπορούσε να προσφύγει κατά του μέτρου κάποιος ανεμβολίαστος άνω των 60 ετών;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Οπωσδήποτε θα έχει τη δυνατότητα προσφυγής αλλά με το χαοτικό σύστημα δικαστικού ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων που έχουμε στην Ελλάδα εάν το μέτρο περιβληθεί με τη μορφή διάταξης νόμου που θα ψηφιστεί από τη Βουλή, δεν μπορεί να προσβληθεί ευθέως. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να προσβληθούν εκτελεστέες ατομικές πράξεις επιβολής προστίμου σε συγκεκριμένα πρόσωπα από τα συγκεκριμένα αυτά πρόσωπα, πράγμα, το οποίο μπορεί να διαρκέσει μήνες ή και χρόνια.

Χαράλαμπος Τσιλιώτης: Το ύψος του επιβαλλόμενου προστίμου δεν μπορεί να είναι οριζόντιο

Συνταγματική υπό προυποθέσεις κρίνει την απόφαση για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στους πολίτες άνω των 60 ετών ο αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Χαράλαμπος Τσιλιώτης.

Ο ίδιος εκτιμά ότι η αρχή της αναλογικότητας δε θίγεται ούτε με την επιβολή προσίμου σε όσους δεν πειθαρχήσουν. Υπογραμμίζει όμως ότι το ύψος του επιβαλλόμενου προστίμου δεν μπορεί να είναι οριζόντιο δεδομένου ότι στις περιπτώσεις χαμηλοσυνταξιούχων ενδέχεται να θίγει το απόλυτο δικαίωμα της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας:

«Οταν η επιβολή του προστίμου θίγει το κατώτατο επίπεδο διαβίωσης του ανθρώπου, μπαίνουμε στο θέμα της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας, η οποία δεν μπορεί να περιοριστεί. Είναι απόλυτη. Εκεί δεν μπορούν να γίνουν εκπτώσεις. Οταν διακινδυνεύεται το επίπεδο διαβίωσης ενός ανθρώπου από την επιβολή ενός προστίμου και μαλιστα όχι άπαξ αλλά κάθε μήνα, εκεί υπάρχει ζήτημα», εξηγεί σε συνέντευξή του στο «ethnos.gr».

Πως κρίνετε την εφαρμογή του υποχρεωτικού εμβολιασμού στους πολίτες ηλικίας άνω των 60 ετών;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Καταρχάς θεωρώ ότι η επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού όπως έχει πει και το ΣτΕ σε δύο πρόσφατες αποφάσεις του του Δεκεμβρίου του 2020 και του Μαίου 2021, είναι συνταγματική με κάποιες προυποθέσεις. Μία βασική προυπίθεση είναι να τηρείται η αρχή της αναλογικότητας.

Το ίδιο έχει πει και το Ευρωπαικό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε απόφαση του Απριλίου του 2021. Εξέτασε όχι μόνο το ζήτημα της υποχρεωτικότητας εμβολιασμού, αλλά και το θέμα της επιβολής προστίμου, δηλαδή της συνοδείας της υποχρεωτικότητας με την επιβολή της διοικητικής κύρωσης του προστίμου και έκρινε ότι στο μέτρο που το ποσό δεν είναι υπέρογκο, είναι σύμφωνο με την αρχή της αναλογικότητας και μάλιστα το ποσό στην περίπτωση που εξετάστηκε ήταν 400 ευρώ.

Τι αλλάζει στο μπουκέτο των μέτρων η σημερινή απόφαση;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Βλέπουμε μία κλιμάκωση της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού: Περνάμε από τον έμμεσο υποχρεωτικό εμβολιασμό που ισχύει και αφορά τους ανεμβολίαστους, στον επιτακτικό κανόνα. Διευρύνεται δηλαδή αυτό που νομοθετήθηκε το καλοκαίρι για τους υγειονομικους, και στους άνω των 60 ετών και συνδέεται με την επιβολή διοικητικού προστίμου. Αρα πηγαίνουμε ένα βήμα παραπάνω καθώς έως τώρα δεν προβλέπονταν κυρώσεις, παρά μόνο κάποιες έννομες συνέπειες που σχετίζονται με τη χρήση συγκεκριμένων χώρων από τους ανεμβολίαστους.

Είναι συμβατή με το Σύνταγμα αυτή η αλλαγή ή παραβιάζει κάποιες αρχές;

Κατά τη γνώμη μου η επιβολή προστιμου στην περίπτωση που κάποιος παραβιάσει την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού και του επιβληθεί πρόστιμο δεν είναι αντισυνταγματική.

Ως προς το ζήτημα της αναλογικότητας κρίσιμα είναι δύο σημεία: πρώτον η μέχρι τώρα αντιμετώπιση του θέματος από τον νομοθέτη και την κυβέρνηση, για την οποία βλέπουμε ότι υπάρχει μία κλιμάκωση. Δεν επιβλήθηκε αμέσως η υποχρεωτικότητα, αλλά αφού είχαν προηγηθεί μέτρα επιβολής έμμεσου υποχρεωτικού εμβολιασμού, όπως π.χ η απαγόρευση παρακολούθησης θεαμάτων από τους ανεμβολίαστους, κλπ. Και τα οποία κρίθηκαν μη επαρκή για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού που ήταν να πειστούν οι ανεμβολίαστοι να εμβολιαστούν. Συνεπώς και υπό αυτήν την έννοια κατά τη γνώμη μου το μέτρο είναι αναλογικό.

Υπάρχουν αντιδράσεις για το ύψος του προστίμου και το γεγονός ότι θα είναι επαναλαμβανόμενο. Υπάρχει ζήτημα αναλογικότητας εδώ;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Σίγουρα είναι διαφορετικό να επιβάλλεται ένα πρόστιμο μικρής αξίας και διαφορετικό να επιβάλλεται ένα πρόστιμο 1.000 ευρώ. Κατά τη γνώμη μου το ποσό των 100 ευρώ πρέπει να συνδυαστεί και με την ηλικιακή ομάδα. Δεδομένου ότι τα 100 ευρώ δεν είναι εφάπαξ, αλλά πρόκειται για ένα πρόστιμο που θα επιβάλλεται κάθε μήνα και μάλιστα σε ηλικιακές ομάδες, κυρίως συνταξιούχων, μεγάλο μέρος των οποίων ενδεχομένως ζουν από μία σύνταξη, ενώ πολλές φορές από μία σύνταξη ζει και ένα ζευγάρι, τίθεται ζήτημα αναλογικότητας. Θεωρώ ότι η αναλογικότητα της επιβολής του ποσού θα πρέπει να εξεταστεί ad hoc, συγκεκριμένα. Δηλαδή εάν τα 100 ευρώ θίγουν τη διαβίωση ή ακόμα και την επιβίωση ενός ανθρώπου η ενός ζεύγους ανθρώπων, οι οποίοι είναι ηλικιωμένοι και δεν έχουν κανένα άλλο εισόδημα παρά μόνο τη σύνταξή τους, υπάρχει ένα ζήτημα αναλογικότητας.

Είναι εφαρμόσιμη η κατά περίπτωση εξέταση και για ποιο λόγο θεωρείτε κρίσιμη τη διασφάλισή της;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Κάποιος που είναι ακόμα επαγγελματικά ενεργός με υψηλό ή μεσαίο εισόδημα ή λαμβάνει σύνταξη 1.000 ευρώ ή 1.500 ευρώ και παίρνει και η σύζυγός του σύνταξη δε θίγεται στον ίδιο βαθμό με κάποιον χαμηλοσυνταξιούχο, ο οποίος παίρνει 500 - 600 ευρώ και απ΄αυτά ζουν δύο άνθρωποι. Αρα λοιπόν το θέμα της αναλογικότητας του υψους νομίζω ότι θα πρέπει να εξετάζεται πλέον συγκεκριμένα και όχι να πούμε ότι τα 100 ευρώ είναι εξ ορισμού αναλογικά ή δυσανάλογα.

Γι΄αυτό το λόγο θα πρέπει να υπάρξει μία ασφαλιστική δικλείδα, η οποία θα προβλέπει εξαιρέσεις με βάση κάποια κριτήρια που θα συνυπολογίζουν το εισόδημα, τον αριθμό των εξαρτώμενων από τη σύνταξη ατόμων ανά νοικοκυριό, κλπ. Διαφορετικά ένα επαναλαμβανόμενο πρόστιμο μπορεί να θίξει τη διαβίωση ενός ανθρώπου και στο σημείο αυτό φτάνουμε στον πυρήνα του δικαιώματος, στην προσβολή της ανθρώπινης αξίας: όταν στερείς 100 ευρώ από κάποιον άνθρωπο ο οποίος δεν έχει να ζήσει, από εκεί και πέρα προσβάλλεται και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Οσον αφορά λοιπόν την αναλογικότητα υπό την στενή έννοια, δε θα πρέπει να είναι οριζόντια η επιβολή του προστίμου. 

Πως μπορεί να επιτευχθεί αυτό;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Εδώ θα πρέπει η κυβέρνηση - διότι αυτή τη στιγμή έχουμε εξαγγελία του Πρωθυπουργού, δεν έχουμε ακόμα το νόμο ή την Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) - να προσεξει. Δεδομένου ότι η επιβολή των προστίμων θα γίνεται από την ΑΑΔΕ, η οποία ούτως ή άλλως έχει τα φορολογικά στοιχεία του καθενός μας, θα υπάρχει η δυνατότητα ελέγχου των πολύ χαμηλών εισοδημάτων ώστε να φανεί εάν η επιβολή προστίμου 100 ευρώ θίγει το υπαρξιακό μίνιμουμ, το μίνιμουμ διαβίωσης ενός ανθρώπου. Εάν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε το πρόστιμο θα πρέπει να είναι μικρότερο.

Θα πρέπει να δούμε όμως και την άλλη πλευρά, το λόγο επιβολής προστίμου. Υπάρχει μια πειθαναγκαστική λογική της διοικητικής κύρωσης. Το πρόστιμο δεν επιβάλλεται για να τιμωρηθεί ο συνταξιούχος ή να καταστεί αδύνατη η επιβίωσή του. Ο σκοπός είναι να πειθαναγκαστεί (όχι να καταναγκαστεί) δια της πειθαναγκαστικής διάστασης που έχει μια διοκητική κύρωση ώστε να προβεί σε μια πράξη κοινωνικού καθήκοντος και κοινωνικής αλληλεγγύης.

Τα πράγματα είναι πλέον πάρα πολύ σοβαρά. Δεν είναι μόνο οτι χάνονται ζωές, ότι βλάπτεται σοβαρά η υγεία των ανθρώπων, είναι και ότι δεν μπορεί να λειτουργήσει το ΕΣΥ, ότι υπάρχει μια επιβάρυνση όχι για το ΕΣΥ καθαυτό μόνο, αλλά και για τους λοιπούς ασθενείς που το χρειάζονται.

Προκαλεί πρόσθετο συνταγματικό προβληματισμό η επαναληπτικότητα του προστίμου;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Γνωρίζουμε από περιστατικά που έχουν δει το φως της δημοσιότητας ότι υπάρχουν άνθρωποι που έδωσαν πολύ υψηλά ποσά, πολύ υψηλότερα από 100 ευρώ, για να εξασφαλίσουν ψευδή πιστοποιητικά ή για να εξασφαλίσουν ότι κάνουν το επιβαλλόμενο rapid test και ενδεχομένως τα περιστατικά να είναι πολύ περισσότερα. Αν λοιπόν οριστεί ένα πολύ μικρό ποσό προστίμου, είναι πολύ πιθανό οι περισσότεροι από όσους εμμονικά ή πεισματικά επιμένουν να μην εμβολιάζονται, να το δώσουν για να αποφύγουν να κάνουν το εμβόλιο.

Η περιοδική επανάληψη της επιβολής είναι έτι περαιτέρω ένα αποτρεπτικό μέσο ή ένα προτρεπτικό μέσο για να πειθαναγκαστεί ο ενδιαφερόμενος να κάνει το εμβόλιο. Εδώ μιλάμε πλέον για την προστασία της ανθρώπινης ζωής, για την προστασία της δημόσιας υγείας. Συνεπώς θα πρέπει να δούμε όλη την εικόνα, ότι η κατάσταση είναι πολύ άσχημη.

Υπάρχει πρόβλημα με την επιβολή ενός μέτρου μόνο σε μία ηλικιακή ομάδα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε η κυβέρνηση, μιλάμε για 540.000 ανθρώπους επί του πληθυσμού που είναι το μεγαλύτερο ποσοστό των ανεμβολίαστων. Υπ΄αυτήν την έννοια υπάρχει μία διαφορετική κατάσταση μεταξύ των άνω των 60 και των κάτω των 60 ετών, η οποία δικαιολογεί την επιβολή του υποχρεωτικού εμβολιασμού μόνο στους πρώτους.

Η Πολιτεία έχει εφαρμόσει μέτρα παροχής κινητρων σε κάποιες πληθυσμιακές ομάδες, όπως π.χ. η παροχή του freedom pass στους νέους 18-24 ετών, αλλά επιλέγει μία αυστηρότερη αντιμετώπιση για τους πολίτες άνω των 60 ετών. Πως εξηγείται αυτή η διαφοροποίηση;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Οταν είχε ανακοινωθεί το κίνητρο για τον εμβολιασμό των νέων, είχα υποστηρίξει την αντισυνταγματικότητα του μέτρου διότι το πρόβλημα δεν ήταν τόσο οι νέοι, όσο οι ηλικιωμένοι. Είχα πει ότι αν η κυβέρνηση ήθελε να «καλοπιάσει» τις ηλικιακές ομάδες και να τους δώσει κίνητρα για να εμβολιαστούν, θα έπρεπε να ξεκινήσει από τους ηλικιωμένους, οι οποίοι είναι πιο ευάλωτοι.

Ωστόσο στην παρούσα φάση θα πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι τα επιδημιολογικά δεδομένα είναι πλέον δυσμενέστερα και δεν υπάρχει περιθώριο για καρότο. Και το μαστίγιο όμως πρέπει να χρησιμοποιείται κατά τρόπο που δεν θα πονάει παραπάνω από ό,τι μπορεί κάποιος να το αντέξει.