Πολιτικοί ή επιστήμονες, οι καταλληλότεροι κυβερνώντες για τον 21ο αιώνα;

Το νέο βιβλίο του καθηγητή φιλοσοφίας Γιώργου Στείρη «Ευτοπία» απαντά στο καίριο δίλημμα των σύγχρονων κοινωνιών σχετικά με τους διοικούντες της και του πως θωρακίζεται η δημοκρατία από την «επιστημονική επικυριαρχία» στην πολιτική.

1. Στο νέο σας βιβλίο, «Ευτοπία: πολιτική θεοσοφία στην πρώιμη νεωτερικότητα», εστιάζετε στην επίδραση του αποκρυφισμού και του μυστικισμού στη νεότερη πολιτική θεωρία. Με ποιο τρόπο συνέβη αυτό;
Παρά την έρευνα που συντελέστηκε στον 20ο αιώνα, παραμένει ως κυρίαρχη η αντίληψη ότι στην εποχή της Αναγέννησης η φιλοσοφία και η επιστήμη αποσυνδέονται από τη θρησκεία και διαμορφώνονται στη βάση της λογικής και μόνο, αλλάζοντας έτσι τον ρου του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως έχει γίνει συνείδηση ότι πολλές από τις έννοιες της πολιτικής στην πρώιμη νεωτερικότητα (16ος-17ος αιώνας), αλλά και έως σήμερα, συνιστούν στην πραγματικότητα εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες, στο πλαίσιο μιας θεολογικής πολιτικής υπό κοσμικό μανδύα. Στο βιβλίο μου προσπαθώ να διευρύνω το πεδίο, δείχνοντας ότι η πολιτική στην περίοδο αυτή θεμελιώνεται και σε θεοσοφικές έννοιες, πλέον των θεολογικών και θρησκευτικών. Προτείνω τον όρο πολιτική θεοσοφία, για να περιγράψω το πώς απόκρυφα κείμενα και τέχνες (αλχημεία, μαγεία, αστρολογία κ.ά.) καθορίζουν την πολιτική, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη, από τον 16ο και 17ο αιώνα. Επίσης, εξετάζω το πώς η πολιτική θεοσοφία συνέβαλε στη διαμόρφωση του τεχνοκρατικού πνεύματος που διέπει την πολιτική στο δυτικό κόσμο έκτοτε. Η σύγχρονη τεχνοκρατία έχει θεοσοφικές και όχι μόνο επιστημονικές ρίζες. Με άλλα λόγια, η σύγχρονη πολιτική δεν έχει υιοθετήσει μόνο μια σειρά από θεολογικές έννοιες, αλλά και μια σειρά από θεοσοφικές. Έννοιες και πρακτικές δηλαδή που πηγάζουν από τον αποκρυφισμό και τις μυστικές εταιρείες της πρώιμης νεωτερικότητας. Για παράδειγμα, η εγγραφή σε κόμμα μετά από σύσταση μελών είναι ο τρόπος εισδοχής σε μυστική θεοσοφική εταιρεία τον 17ο αιώνα. Η υπόσχεση μιας διαρκούς προόδου, στηριγμένης στην επιστήμη, είναι ακριβώς το ιδεώδες των θεοσοφικών εταιρειών.

2. Υπό ποια έννοια η τεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική συνδέεται με τον αποκρυφισμό και το μυστικισμό;
Στην αυγή των νεότερων χρόνων η έμφαση δίδεται στην επιστημονικοποίηση της πολιτικής. Οι μεγάλοι πολιτικοί στοχαστές της εποχής υποστηρίζουν ότι η πολιτική πρέπει να περάσει στα χέρια των επιστημόνων και να φύγει από τα χέρια των παραδοσιακών πολιτικών. Μέχρι και το 16ο αιώνα υπήρχε η αίσθηση ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να ανατίθεται σε αρτίστες της πολιτικής, στους περιβόητους virtuosi του Μακιαβέλι, οι οποίοι σαν μαέστροι χειραγωγούν το λαό και διαχειρίζονται τις επιθυμίες του. Στην πρώιμη νεωτερικότητα η αντίληψη αυτή υποχωρεί. Επειδή η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει δομικά προβλήματα ανισοτήτων, που δεν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά και πειστικά από τους παραδοσιακούς πολιτικούς, η πολιτική χρειάζεται να μεταβληθεί ριζικά για να μειωθούν η πείνα και η φτώχεια. Στοχαστές όπως ο Μορ, ο Καμπανέλα, ο Αντρέ, ο Μπέικον προσδοκούν την οριστική υπέρβαση των στερήσεων και της φτώχειας με την επιστημονικοποίηση της παραγωγής, με τη συνεργασία πολιτικών και επιστημόνων. Αφού όμως επιστήμονες είναι αυτοί που θα λύσουν το πρόβλημα των στερήσεων, θα δημιουργήσουν ευημερία, και άρα μια νέα πολιτική κατάσταση, γιατί να μην κυβερνήσουν κιόλας; Το ιδεώδες που δημιουργείται είναι ότι πια η πολιτική πρέπει να περάσει στα χέρια ειδικών επιστημόνων.
Πηγή έμπνευσης αυτής της αντίληψης ήταν τα απόκρυφα κείμενα και ο μυστικισμός, χριστιανικός και μη. Στα κείμενα αυτά εκφραζόταν η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν, με τη βοήθεια του Θεού ή δαιμονικών δυνάμεων, να επανέλθουν στην αρχική τους ευτυχία, σε ένα Παράδεισο επί Γης, όπου κάθε στέρηση και πόνος θα έχει καταργηθεί. Μόνο που τη θέση των μαγικών ξορκιών ως μέσο πραγμάτωσης του επί Γης Παραδείσου παίρνει η σταδιακά πρώιμη επιστήμη, η οποία έτσι κι αλλιώς ξεπήδησε από τις απόκρυφες τέχνες. Για παράδειγμα, η χημεία από την αλχημεία. Και ο Μπόιλ, ο πατέρας της χημείας, όπως και ο Νεύτωνας, ο πατέρας της σύγχρονης φυσικής, είχαν έντονο ενδιαφέρον για τον μυστικισμό και τα απόκρυφα κείμενα, ενώ υπήρξαν και μέλη μυστικών εταιρειών.
Το 16ο αιώνα δημιουργήθηκαν μια σειρά μυστικών εταιρειών, αρχικός στόχος των οποίων ήταν η πανευρωπαϊκή συνεργασία των επιστημόνων, ώστε να διασφαλιστεί η γνώση και να επιτευχθεί η μεγάλη αναμόρφωση της Ευρώπης, με όρους πολιτικό-θεοσοφικούς. Η αναμόρφωση αυτή, σύμφωνα με την αντίληψή τους, θα επιτυγχανόταν μέσω διεθνών δικτύων απρόσκοπτης διακίνησης ιδεών και αγαθών, τα οποία θα διασφάλιζαν τη συλλογική προκοπή και ευημερία, απαλλάσσοντας την ανθρωπότητα από όλα τα δεινά. Επρόκειτο, για ένα ένα σχέδιο πολιτικής δίχως –ή έστω με ελάχιστους– πολιτικούς. Το ρόλο των πολιτικών σε αυτή τη νέα πραγματικότητα θα τον είχαν οι επιστήμονες. Αναφύεται έτσι το ιδεώδες της τεχνοκρατίας στην πολιτική, το οποίο ανθεί στον 21ο αιώνα, όπου το κυρίαρχο αίτημα είναι η αντικατάσταση των πολιτικών από τεχνοκράτες. Μόνο που αυτοί οι πρώτοι τεχνοκράτες ήταν οι «μάγοι» της ύστερης Αναγέννησης. Η τεχνοκρατία πήγασε τελικά από το μυστικισμό και τον αποκρυφισμό.

3. Αν επιχειρούσαμε μια πολιτική αποτίμηση αυτού του ιδεώδους, από τη σύγχρονη οπτική, τι θα λέγαμε;
Η τεχνοκρατία θέτει σοβαρά ζητήματα δημοκρατίας. Δεν ήταν αυτή η αρχική πρόθεση, αλλά τελικά συμβαίνει. Η πολιτική στον 21ο αιώνα εδράζεται στην επιστημονική/τεχνολογική γνώση, την οποία χειρίζεται μία μικρή ομάδα ειδικών, συνήθως μη εκλεγμένων από το λαό προσώπων. Η γνώση αυτή κλείνεται σε μικρές ομάδες ανθρώπων, οι οποίες λαμβάνουν αποφάσεις στο όνομα του συνολικού αγαθού, τις οποίες αδυνατούν να λάβουν οι πολιτικοί λόγω αδυναμίας κατανόησης και χειρισμού της επιστήμης και της τεχνολογίας. Αυτή η κατάσταση δημιουργεί ανησυχία, γιατί στο περιθώριο της πολιτικής μικρές ομάδες ανθρώπων έχουν βασικό, μην πω κυρίαρχο, λόγο στη λήψη των αποφάσεων, χωρίς να το αντιλαμβάνεται η ευρύτερη πολιτική κοινωνία. Η φράση «ό,τι μας πουν οι επιστήμονες» είναι απότοκο της κουλτούρας της πρώιμης νεωτερικότητας, ότι πρέπει επιτέλους να δοθεί η εξουσία στους επιστήμονες. Ειδικά στην περίοδο της πανδημίας αυτή η τάση ενισχύθηκε και πρόκειται να ενισχυθεί περαιτέρω με την 4η βιομηχανική επανάσταση. Όσο προχωράμε προς την τεχνητή νοημοσύνη και την βιοτεχνολογία, τόσο περισσότερη εξουσία θα ασκούν οι επιστήμονες. Οι παραδοσιακοί πολιτικοί δεν θα μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας υπερεπιστημονικής πραγματικότητας. Τα ιδανικά της σύγχρονης βιοτεχνολογίας (μακροζωία, νεανικότητα, αφθονία) είναι σχεδόν ίδια με εκείνα των αλχημιστών της Αναγέννησης. Στηρίζονται στην πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα έχει εγγεγραμμένες δυνατότητες εξέλιξης και ευημερίας, οι οποίες θα θεραπεύσουν όλα τα δεινά. Την ευημερία, συνεπώς, θα δημιουργήσει η επιστήμη, όχι η παραδοσιακή πολιτική. Η ευμάρεια είναι απόλυτα εξαρτημένη από υλικά αγαθά. Η ευημερία, παρότι ευρύτερος όρος, πέρα από πνευματικούς δείκτες, στηρίζεται και αυτή σε μια καλή υλική βάση. Δεν μπορεί να ευημερήσει αυτός που δεν έχει λύσει τα βιοτικά του προβλήματα. Δεν αρκούν το πνεύμα και το ήθος για την ευημερία.

4. Θεωρείτε ότι η σύγχρονη τεχνοκρατία απειλεί τη δημοκρατία;
Ανησυχώ έντονα. Η τεχνοκρατία έχει καταστήσει βασικό πολιτικό πρόταγμα το ιδεώδες της αποτελεσματικότητας. Με την πάροδο των ετών, και υπό την πίεση κρίσεων όπως η πανδημία, παύουν να μας ενδιαφέρουν οι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται το πολιτικό αποτέλεσμα· μας ενδιαφέρει το αποτέλεσμα καθαυτό. Εξ ου και η λατρεία για πολιτικούς που είναι αποτελεσματικοί, παρότι αυταρχικοί. Οι τρόποι δεν μας απασχολούν, παρότι οι διαδικασίες είναι το μεδούλι της δημοκρατίας. Δεν ενδιαφέρουν οι τρόποι με τους οποίους εξασφαλίζεται κάτι, μετράει το αποτέλεσμα. Στη δημοκρατία όμως αυτό που έχει σημασία είναι οι κανόνες και οι αρχές, ακόμα και εις βάρος του αποτελέσματος. Το μεδούλι της δημοκρατίας είναι οι τρόποι με τους οποίους λαμβάνονται οι αποφάσεις. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ ολιγαρχίας και δημοκρατίας. Το υλιστικό – αποτελεσματικό ιδεώδες είναι δομικά ασύμβατο με τη δημοκρατία, είναι βόμβα στα θεμέλιά της. Και αυτοί που μιλάνε για το τέλος της δημοκρατίας αυτό εννοούν. Φτάσαμε στο σημείο ακόμα και φιλελεύθεροι πολιτικοί να προτάσσουν την αποτελεσματικότητα έναντι της θεσμικότητας· τη στηριγμένη στην επιστημονική και τεχνολογική επάρκεια αποτελεσματικότητα παραθεσμικών ομάδων ως το απόλυτο πολιτικό ιδανικό στον 21ο αιώνα. Αν θέλουμε να επιβιώσει η δημοκρατία χρειάζεται εμμονή στη θεσμικότητα, διαφάνεια και η εξουσία να ανήκει πραγματικά στους αιρετούς.
Είναι προφανές ότι στα επιστημονικά ζητήματα τον πρώτο και τελευταίο λόγο έχουν οι ειδικοί επιστήμονες. Δεν έχουν όμως τη θεσμική κατοχύρωση να λάβουν ή να υπαγορεύσουν μείζονες πολιτικές αποφάσεις, επειδή δεν είναι αιρετοί και στερούνται της λαϊκής νομιμοποίησης. Τις τελικές αποφάσεις οφείλουν να τις λάβουν οι πολιτικοί, οι οποίοι λογοδοτούν στους πολίτες και τα θεσμικά όργανα. Αυτό γιατί οι πολιτικές αποφάσεις έχουν συνέπειες, σοβαρότατες μάλιστα, στο γενικό πληθυσμό. Η τεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική δεν πρέπει να διαστρέφει το πνεύμα της δημοκρατίας.

Τουρκικός πολιτισμικός επεκτατισμός

5. Στην επιστημονική σας έρευνα έχετε ασχοληθεί -συν τοις άλλοις- και με την διάδοση του ελληνικού πολιτισμού, ειδικά της φιλοσοφίας και της επιστήμης, στην Ασία, με όχημα τον αραβοϊσλαμικό κόσμο. Τι προοπτικές ανοίγει στη σύγχρονη Ελλάδα αυτή η οπτική;
Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη αγκαλιάστηκε από τον αραβοϊσλαμικό κόσμο στη διάρκεια του Μεσαίωνα και διαδόθηκε στα πέρατα του κόσμου. Η ελληνική φιλοσοφία και η ιατρική έφτασε στις στέπες του Καζακστάν, στη μακρινή Ινδονησία, στην υποσαχάρια Αφρική μέσω του έργου των λογίων του κόσμου αυτού. Ακόμα και σήμερα σε αυτόν τον πολιτισμικό χώρο υπάρχει η συνείδηση της συνεισφοράς των αρχαίων κειμένων στον πολιτισμό τους και ο αντίστοιχος σεβασμός και θαυμασμός προς την Ελλάδα. Προσφέρονται πολλές δυνατότητες στην Ελλάδα, για πολιτισμική διπλωματία ουσίας, τις οποίες δεν εκμεταλλευόμαστε επαρκώς. Στη μακρά περίοδο του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας το ελληνικό στοιχείο που κατοικούσε στα Βαλκάνια και στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου έπασχε από το σύνδρομο του Ιανού. Το ένα του κεφάλι κοιτούσε στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση. Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και την τραγωδία του 1922, το βλέμμα των Ελλήνων προσηλώθηκε στη Δύση και το ενδιαφέρον για την Ανατολή ατόνησε. Η αποστροφή προς οτιδήποτε συνδέεται με τον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό κυριάρχησε τόσο στην ευρύτερη κοινωνία όσο και στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Και ενώ ο κόσμος αυτός μάς ήταν κάποτε οικείος, σήμερα παραμένει ένας μεγάλος άγνωστος. Γεγονός που διόλου διευκολύνει την κατανόηση και τον χειρισμό των προκλήσεων που δημιουργούνται από μια σειρά ζητημάτων, όπως το προσφυγικό, ο ισλαμικός ριζοσπαστισμός και ο παντουρκισμός. Αφήνουμε πεδίο δόξης λαμπρό στην τουρκική πολιτισμική διπλωματία, ενώ οι λαοί αυτοί προσδοκούν και από εμάς. Οι Τούρκοι έχουν επενδύσει χρόνο και χρήμα για να πείσουν τους λαούς στην Ασία, την Βόρεια Αφρική και τα Βαλκάνια ότι έχουν ισχυρούς πολιτισμικούς δεσμούς μαζί τους, ώστε να εντείνουν και επεκτείνουν την επιρροή τους σε αυτές τις κοινωνίες. Μέσω οργανισμών όπως το Turksoy δημιουργούν ήπια ισχύ σε ένα τεράστιο γεωγραφικό χώρο.

*Ο Γιώργος Στείρης είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πέρα από το πολύπλευρο επιστημονικό του έργο, τόσο στην Ελλάδα όσο και το εξωτερικό, παρεμβαίνει συχνά και τολμηρά στα δημόσια πράγματα μέσω της αρθρογραφίας του στον Τύπο.