Πάνω από 500 κατολισθήσεις το χρόνο στην Ελλάδα - Οι συμπτώσεις του φαινομένου στο Ναυάγιο της Ζακύνθου

Τον εφιάλτη των κατολισθήσεων σε σημεία πολυσύχναστα, οικισμούς ή δρόμους κυρίως επαρχιακούς ξύπνησε το κατολισθητικό φαινόμενο που σημειώθηκε στο Ναυάγιο της Ζακύνθου μετά τη σεισμική δόνηση της Πέμπτης.

Από την κατολίσθηση ευτυχώς δεν υπήρξαν τραυματισμοί. Ωστόσο ήρθε εκ νέου στο επίκεντρο η ανάγκη αυστηρής τήρησης των μέτρων που είχαν ήδη ληφθεί από το 2018 μετά τη μεγάλη κατολίσθηση στο Ναυάγιο και με την πάροδο των χρόνων είχαν ατονήσει.

«Από το 2018 είχαμε προτείνει τον διαχωρισμό του σημείου σε τρεις ζώνες: στη ζώνη απαγόρευσης, στη ζώνη επιτήρησης και στη ζώνη καταλληλότητας. Τα μέτρα αυτά πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθούν» επισημαίνει στο «ethnos.gr» ο διευθυντης του Οργανισμού Αντισεισμικής Προστασίας (ΟΑΣΠ), Ευθύμιος Λέκκας. Προσθέτει μάλιστα ότι η παρατήρηση του φαινομένου θα δείξει εάν θα χρειαστούν και κάποια άλλα πρόσθετα μέτρα: «ενδεχομένως να προκύψει η ανάγκη, αλλά αυτό θα εξαρτηθεί από το αν θα σημειωθούν και άλλες κατολισθήσεις», τονίζει.

Η κατολίσθηση στο Ναυάγιο συνοδεύτηκε από δύο μεγάλες συμπτώσεις. Η πρώτη αφορούσε μία προ ημερών ανάρτηση του σεισμολόγου Γεράσιμου Παπαδόπουλου για την επικινδυνότητα του σημείου και η δεύτερη το γεγονός ότι η κατολίσθηση συνέβη, ενώ λάμβανε χώρα σύσκεψη του κ. Λέκκα με τον υπουργό Τουρισμού, Βασίλη Κικίλια και τον δήμαρχο Ζακύνθου, Νικήτα Αρετάκη με αντικείμενο ακριβως την επικαιροποίηση των μέτρων ασφαλείας στην παραλία του Ναυαγίου.

Στη σύσκεψη, αποφασίστηκε η εκ νέου σύσταση για αυστηρό έλεγχο της πρόσβασης των επισκεπτών μόνο στις επιτρεπόμενες ζώνες που έχουν καθοριστεί στη σχετική επιστημονική μελέτη με παράλληλη τήρηση του ανώτατου αριθμού επισκεπτών, έτσι ώστε οι λουόμενοι να βρίσκονται σε ασφαλή απόσταση από τα πρανή (βράχοι). Παράλληλα αναμένονται οι αποφάσεις των συναρμόδιων Αρχών και της Πολιτικής Προστασίας για την επικαιροποίηση των μέτρων με στόχο την ασφάλεια των επισκεπτών.

Εκατοντάδες οι κατολισθήσεις κάθε χρόνο

Την ίδια στιγμή εκατονταδες είναι οι κατολισθήσεις που συμβαίνουν στον ελληνικό χώρο κάθε χρόνο. Μόνο μέσα σε δύο χρόνια από τα Δελτία Κατολισθήσεων της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ) προκύπτει ότι έχουν διερευνηθεί 501 κατολισθητικά φαινόμενα χωρίς προφανώς να συμπεριλαμβάνονται σε αυτά οι κατολισθήσεις, με τις οποίες δεν έχει ασχοληθεί η Αρχή ή δεν της έχουν γνωστοποιηθεί.

Συγκεκριμένα, το 2020 καταγράφηκαν 312 σοβαρά κατολισθητικά φαινόμενα. Η Περιφέρεια της Ελλάδας που επλήγη περισσότερο ήταν αυτή της Θεσσαλίας με ποσοστό καταγεγραμμένων κατολισθήσεων 62.82%, ενώ ακολουθούν οι Περιφέρειες της Κεντρικής Μακεδονίας με 11.54%, της Στερεάς Ελλάδας με 7.69% και η Περιφέρεια της Ηπείρου 5.77%, ενώ με μικρότερο αριθμό γεγονότων ακολουθούν οι υπόλοιπες Περιφέρειες.

Το 2021 καταγράφηκαν 189 σοβαρά κατολισθητικά φαινόμενα. Η Περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας επλήγη περισσότερο από κατολισθήσεις (ποσοστό 35,45%) και ακολουθούν οι Περιφέρειες της Ηπείρου (15,34%), της Θεσσαλίας (13,76%), Ιονίων Νήσων (10,58%) και Νοτίου Αιγαίου (8,99%), ενώ συγκριτικά λιγότερα φαινόμενα σημειώθηκαν στις Περιφέρειες Κρήτης (5,82%), Στερεάς Ελλάδας (4,23%) και Πελοποννήσου (2,65%) και πολύ μικρότερος αριθμός στις υπόλοιπες Περιφέρειες της χώρας.

Να σημειωθεί ότι η Ε.Α.Γ.Μ.Ε. συντάσσει από το 2010 ετήσια συνοπτική έκθεση των κατολισθητικών φαινομένων, ενώ από το 1952 έως σήμερα, έχουν ερευνηθεί από τη Γεωλογική Υπηρεσία της Ελλάδας περισσότερα από 8.000 φαινόμενα κατολισθήσεων στον ελλαδικό χώρο.

Τα τελευταία χρόνια, όπως επισημαίνει στο «ethnos.gr» ο Γενικός Διευθυντής της Αρχής, Διονύσης Γκούτης, η παρουσία κατολισθήσεων εμφανίζεται σχετικά αυξημένη. Η αύξηση αυτή, συμφωνα με τον ίδιο, οφείλεται κυρίως σε κάποιες κρίσιμες παραμέτρους και χαρακτηριστικά:

• Στα έντονα καιρικά φαινόμενα, τα οποία ενσκήπτουν συχνότερα εξαιτίας της κλιματικής κρίσης.

• Στα αποτελέσματα των μεγάλων πυρκαγιών και τη συνεπακόλουθη απογύμνωση του εδάφους από το φυτικό κεφάλαιο.

• Στο παλαιωμένο οδικό δίκτυο, το οποίο είχε κατασκευαστεί πολλά χρόνια πριν οριστούν αυστηρότερες προδιαγραφές. Αυτό αφορά κυρίως το δευτερεύον επαρχιακό καθώς στις Εθνικές Οδούς και τους αυτοκινητοδρόμους σπανίως εμφανίζονται τέτοια φαινόμενα.

Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθούν οι σεισμοί καθώς ορισμένες κατολισθησεις αποτελούν δευτερογενή φαινόμενα σεισμικών δονήσεων και ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, οι οποίες κάνουν ακόμα πιο ευάλωτες ορισμένες περιοχές, όπως π.χ. το μπάζωμα ρεμάτων, η άναρχη δόμηση και γενικότερα τα μικρά ή μεσαία έργα και κατασκευές που γίνονται σε ευαίσθητες περιοχές χωρίς να έχουν προηγηθεί οι απαραίτητες γεωτεχνικές μελέτες, γεγονός που αυξάνει σημαντικά το ρίσκο μιας κατολίσθησης.

Επιπλέον η Ελλάδα είναι μία χώρα με έντονο μορφολογικό ανάγλυφο και γεωλογική δομή, χαρακτηριστικά που βοηθούν στην εκδήλωση τέτοιων φαινομένων.

Περισσότερο ευάλωτες σε κατολισθήσεις – όπως προκύπτει και από τα στοιχεία – είναι οι ορεινές και οι ημιορεινές περιοχές, οι οποίες δέχονται μεγάλο όγκο κατακρημνισμάτων λόγω της μορφολογίας και των γεωλογικών συνθηκών. Χαρακτηριστικές περιοχές αυτής της κατηγορίας είναι η Ευρυτανία και η ορεινή Θεσσαλία, στις οποίες παρατηρείται μεγάλη επιβάρυνση και συχνότερη εμφάνιση τέτοιων φαινομένων.

Αν και οι ...συνήθεις ύποπτοι είναι οι έντονες βροχοπτώσεις και οι πυρκαγιές, οι αιτίες των κατολισθήσεων δεν είναι κοινές για όλες τις περιοχές. Κατολισθήσεις, όπως αυτή στη διώρυγα της Κορίνθου, δεν μπορούν να αποδοθούν στις βροχοπτώσεις, ενώ και αυτή στο Ναυάγιο της Ζακύνθου προκλήθηκε από τον σεισμό.

Συνολικά τα κατολισθητικά φαινόμενα με την ευρεία έννοια περιλαμβάνουν όλες τις πιθανές μορφές μετακίνησης εδαφικής ή βραχώδους μάζας και ειδικότερα:

? Κατολισθήσεις εδαφικών μαζών κάθε μορφής

? Καταπτώσεις βραχωδών μαζών

? Καθιζήσεις

? Εδαφικές υποχωρήσεις

Οπως διευκρινίζει ο κ. Γκούτης σε μία χώρα σαν την Ελλάδα θα ήταν μάλλον ανέφικτο να μηδενιστεί ο κατολισθητικός κίνδυνος. Ωστόσο αυτό που θα μπορούσε να γίνει είναι «ένα εκτεταμένο πρόγραμμα παρακολούθησης με περιοδικές επιθεωρήσεις ανά ένα ή δύο χρόνια τουλάχιστον στα σημεία εκείνα που θεωρούνται πιο ευάλωτα και έχουν στο παρελθόν εμφανίσει κατολισθήσεις ώστε να περιοριστεί τουλάχιστον ο κίνδυνος από τις καταπτώσεις βράχων», σημειώνει. Για να προχωρήσει κάτι τέτοιο όμως θα πρέπει οι ΟΤΑ να εξασφαλίσουν τα απαιτούμενα κονδύλια και επιστημονικό προσωπικό.

Να σημειωθεί ότι το Τμήμα Τεχνικής Γεωλογίας της Ε.Α.Γ.Μ.Ε. έχει την ευθύνη λειτουργίας της Ομάδας Άμεσης Παρέμβασης (ΟΑΠ), που ενεργοποιείται μετά από σοβαρά κατολισθητικά φαινόμενα, μεγάλους σεισμούς ή άλλες φυσικές καταστροφές γεωλογικής αιτιολογίας. Κλιμάκια της ΟΑΠ μεταβαίνουν άμεσα στις πληγείσες περιοχές, με σκοπό την εκτίμηση της επικινδυνότητας και της δυναμικής των φαινομένων, καθώς και την παροχή συμβουλευτικών οδηγιών προς τους αρμόδιους φορείς, για την άμεση αντιμετώπιση των φαινομένων. Από το 2016 η δραστηριότητα της Ομάδας Άμεσης Παρέμβασης της Ε.Α.Γ.Μ.Ε. (Ι.Γ.Μ.Ε) καλύπτει και τις ανάγκες της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας

Οι αιτίες πίσω από τις κατολισθήσεις του 2021

Από την στατιστική επεξεργασία των 189 κατολισθητικών φαινομένων του 2021 προκύπτει ότι το έναυσμα εκδήλωσης κατολισθήσεων για τη συντριπτική πλειονότητα (86,47%) των φαινομένων που εξετάστηκαν, ήταν οι έντονες και παρατεταμένες βροχοπτώσεις.

Ποσοστό 8,24% των κατολισθήσεων ενεργοποιήθηκαν λόγω της δυναμικής ενέργειας σεισμικών συμβάντων, ποσοστό 3,53% προκλήθηκε από εκτεταμένη διάβρωση, ενώ μικρότερα ποσοστά των καταγεγραμμένων κατολισθήσεων, που αθροίζονται σε 1.76% του συνόλου, προκλήθηκαν από σύνθετες συνθήκες, που περιλαμβάνουν περισσότερους από ένα παράγοντες ταυτόχρονα (π.χ. βροχοπτώσεις, υποσκαφή πρανούς και ανθρωπογενής παρέμβαση) ή οφείλονται σε άλλα αίτια.

Η πλειονότητα των κατολισθητικών φαινομένων σε εδαφικά υλικά εκδηλώθηκε κατά το μήνα Δεκέμβριο και κατά δεύτερο λόγο τον Ιανουάριο, τον Οκτώβριο και τον Φεβρουάριο του 2021. Όσον αφορά στις βραχοπτώσεις, τα μεγαλύτερα ποσοστά εκδηλώθηκαν κατά τους μήνες Φεβρουάριο, Μάρτιο και Οκτώβριο του 2021 και συνδέονται με σεισμικά συμβάντα που σημειώθηκαν στις αντίστοιχες χρονικές περιόδους (σεισμοί Ελασσόνας και Αρκαλοχωρίου Κρήτης).

Αναφορικά με τις επιπτώσεις από τα κατολισθητικά φαινόμενα του 2021, προκύπτει ότι το 39,41% των κατολισθήσεων επηρέασε οικιστικές περιοχές, το 51,18% το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο και το 9,41% καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Σημειώνεται ότι στις περιοχές κατολισθήσεων που πραγματοποιήθηκε αυτοψία από την Ε.Α.Γ.Μ.Ε. το 2021, δεν σημειώθηκαν απώλειες ανθρωπίνων ζωών ή τραυματισμοί από την εκδήλωση κατολισθητικών φαινομένων, αλλά μικρής ή μεγάλης κλίμακας ζημιές σε ιδιωτικές περιουσίες και υποδομές (δρόμοι, δίκτυα, κ.λ.π.).

Συσχετίζοντας τις κλιματικές συνθήκες, οι επιστημονικές ομάδες της ΕΑΓΜΕ υπενθυμίζουν ότι το έτος 2021 χαρακτηρίστηκε από 26 ακραία καιρικά φαινόμενα. Ορισμένα από αυτά ήταν ιδιαιτέρως καταστροφικά, ενώ προκάλεσαν 20 ανθρώπινες απώλειες, εκ των οποίων: 8 οφείλονταν στις ακραία υψηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια ενός ισχυρού επεισοδίου καύσωνα, 5 θάνατοι οφείλονταν σε ξαφνικές πλημμύρες που συνέβησαν στην Αλεξανδρούπολη τον Φεβρουάριο, στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο, στην Εύβοια τον Οκτώβριο, στην Ηλεία τον Νοέμβριο και στην Πιερία τον Δεκέμβριο, 4 άνθρωποι κατέληξαν από το πολικό ψύχος και από αποκλεισμούς λόγω του μεγάλου ύψους χιονιού κατά τη διάρκεια της κακοκαιρίας «Μήδεια» τον Φεβρουάριο, 2 θάνατοι ανθρώπων στο Ανήλιο Μετσόβου τον Ιούνιο και στην Καβάλα τον Σεπτέμβριο οφείλονταν σε κεραυνούς, ενώ 1 θάνατος προκλήθηκε στον Αμβρακικό Κόλπο τον Αύγουστο λόγω θυελλωδών ανέμων.

Αναφορικά με τη σεισμική δραστηριότητα η ΕΑΓΜΕ σημειώνει ότι το 2021 σημειώθηκαν 21 συμβάντα μεγέθους μεγαλύτερου ή ίσου των 5.0 R, εκ των οποίων οι 18 σεισμοί είχαν μέγεθος 5.0 ? ML ? 5.9 και οι τρεις (3) σεισμοί είχαν μέγεθος 6.0 ? ML ? 6.3 βαθμών της κλίμακας Richter. Ειδικά η σεισμική δραστηριότητα που εκδηλώθηκε κατά το 2021 στον Ελλαδικό χώρο, κυρίως στις περιοχές της Ελασσόνας – Λάρισας τον Μάρτιο του 2021 και στο Αρκαλοχώρι Ηρακλείου Κρήτης τον Οκτώβριο του 2021, συνοδεύτηκαν από καταπτώσεις βράχων καθώς και ρευστοποίηση εδαφών στην περιοχή Ελασσόνας.

«Ιανός» και «Θάλεια» πίσω από τις μεγάλες κατολισθήσεις του 2020

Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΑΓΜΕ, το 2020 καταγράφηκαν 312 σοβαρά κατολισθητικά φαινόμενα και η Περιφέρεια της Ελλάδας που επλήγη περισσότερο ήταν αυτή της Θεσσαλίας με ποσοστό καταγεγραμμένων κατολισθητικών φαινομένων 62.82%, ενώ ακολουθούν οι Περιφέρειες της Κεντρικής Μακεδονίας με ποσοστό 11.54%, της Στερεάς Ελλάδας με ποσοστό 7.69%. Έπεται η Περιφέρεια της Ηπείρου με ποσοστό 5.77% και με μικρότερο αριθμό γεγονότων ακολουθούν οι υπόλοιπες Περιφέρειες.

Το έναυσμα εκδήλωσης για τη συντριπτική πλειονότητα (87.76%) των κατολισθητικών φαινομένων ήταν οι έντονες και παρατεταμένες βροχοπτώσεις. Ποσοστό 5.44% των κατολισθήσεων ενεργοποιήθηκαν λόγω σεισμικής δραστηριότητας και 4.08% των κατολισθήσεων ήταν αποτέλεσμα έντονης διάβρωσης.

Η πλειονότητα των κατολισθητικών φαινομένων εκδηλώθηκε κατά το μήνα Σεπτέμβριο, σε εδαφικά, ενώ σε βραχώδη υλικά κατά το μήνα Οκτώβριο. Αλλωστε η χρονιά συνοδεύτηκε από αρκετά ισχυρά καιρικά φαινόμενα. Ορισμένα από αυτά ήταν ιδιαιτέρως καταστροφικά, ενώ προκάλεσαν 14 ανθρώπινες απώλειες, εκ των οποίων οι 12 οφείλονταν σε πλημμύρες που εκδηλώθηκαν κατά τη διάρκεια των φαινομένων με τις ονομασίες «Θάλεια» και «Ιανός», ενώ οι 2 οφείλονταν σε κεραυνούς.

Από τις 5 έως τις 9 Αυγούστου η κακοκαιρία «Θάλεια» εκδηλώθηκε με πλημμύρες και κατολισθήσεις, αφήνοντας πίσω της 8 νεκρούς, ζημιές σε 2.500 σπίτια και εκτεταμένες καταστροφές στην Εύβοια. Η κακοκαιρία έπληξε επίσης τον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης και την Κέρκυρα.

Από τις 17 έως τις 20 Σεπτεμβρίου ο Μεσογειακός Κυκλώνας «Ιανός» αποδεικνύεται καταστροφικός, με εκτεταμένες πλημμύρες, μεταφορά λάσπης και φερτών υλικών και ανυπολόγιστες καταστροφές σε Ιόνιο και Θεσσαλία. Τρεις άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στην Καρδίτσα και ένας στη Λάρισα, 5.000 κτήρια υπέστησαν ζημιές, ενώ σοβαρά ήταν τα προβλήματα σε υποδομές, ηλεκτροδότηση, και υδροδότηση. Συνολικά η Πυροσβεστική είχε δεχτεί πάνω από 2.500 κλήσεις για παροχή βοήθειας.

Αναφορικά με τις επιπτώσεις από τα κατολισθητικά φαινόμενα του 2020, προκύπτει ότι το 76% των κατολισθήσεων επηρέασε οικιστικές περιοχές και το υπόλοιπο 24% το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο.

Από πλευράς σεισμικής δραστηριότητας το 2020 καταγράφηκαν 18 σεισμοί μεγέθους μεγαλύτερου των 5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Ωστόσο η σεισμική δραστηριότητα της χρονιάς δε συνοδεύτηκε από αξιόλογης κλίμακας κατολισθητικά φαινόμενα. Αυξημένη συχνότητα κατολισθητικών φαινομένων με τη μορφή καταπτώσεων βράχων εκδηλώθηκε στη Σάμο καθώς και στη γειτονική Ικαρία, μετά από τη σεισμική δόνηση μεγέθους 6.7 R που σημειώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του 2020 στη Σάμο.